Saviščevas Eugenijus - Pochodzenie Billewiczów i ich genealogia (XV – XVI w.).pdf

(397 KB) Pobierz
73795717 UNPDF
POCHODZENIE BILLEWICZÓW I ICH GENEALOGIA (XV – XVI w.)
BILEVIČIŲ KILMĖ IR GENEALOGIJA (XV – XVI A.)
Eugenijus Saviščevas
Vilniaus universitetas, Universiteto g. 3, 2734 Vilnius, Lietuva
Uniwersytet Wileński, ul. Universiteto 3, 2734 Vilnius, Lietuva
Tłumaczył: Andrzej Firewicz
W okresie międzywojennym zainteresowanie rodem Billewiczów na Litwie zostało zainspirowane
ukazaniem się w 1936 r. litewskiego wydania powieści laureata na grody Nobla H. Sienkiewicza
„Potop”. Ówczesna historiografia litewskie niewiele mogła coś powiedzieć o tym rodzie. 1 Jednak nieco
później sprawa tej rodziny pojawiła się w szerszym kontekście Reformacji i XVI-wiecznego
piśmiennictwa w Wielkim Księstwie Litewskim. W 1947 r. K. Jablonskis opublikował artykulik
poświęcony M. Maņvydasowi, w którym zawarł opinię nt. pochodzenia rodu Billewiczów, uznawaną do
dziś w litewskiej historiografii. Wg autora, rodzina Billewiczów przybyła na Żmudź w początku XVI w.
z okolic leżącej niedaleko Wilna Mejszagoły (Meińiagala). Zatem jako pochodzący z Auksztoty
(Aukńtaitija) powinni nazywać się Biliūnai. 2 K. Jablonskis sam nie prowadził badań nad genealogią
Billewiczów, a tylko zgromadził dane o ich pochodzeniu zbierając materiały do swoich publikacji nt.
źródeł do historii Litwy w XVI w. Dla historyków zajmujących się badaniem Reformacji na Litwie i
litewskim piśmiennictwem w XVI w. kwestia pochodzenia rodu Billewiczów była sprawą drugorzędną,
chociaż interesującą. Z tego powodu nie przeznaczali tej sprawie swojej uwagi. 3 To właśnie skłoniło E.
Songailę, że po zapoznaniu się z istniejącą literaturą podjął próbę opracowania szczegółowej genealogii
rodu Billewiczów. Nowych źródeł E. Songaila nie uzyskał i to miało wpływ na rezultaty jego pracy: w
sprawie pochodzenia tego rodu zgodził się z opinią K. Jablonskisa, a w kwestii genealogii nie
powiedział niczego nowego 4 . Zatem istniejące w historiografii poglądy o pochodzeniu Billewiczów i ich
genealogii można skorygować zarówno w oparciu o stare publikacje 5 , jak i o przechowywane w
archiwach i bibliotecznych działach rękopisów 6 materiały.
Celem tego artykułu jest przedstawienie, w oparciu o materiały źródłowe, nowej wersji o
pochodzeniu i genealogii rodu Billewiczów z XV - XVI w.
POCHODZENIE RODU BILLEWICZÓW
Billewiczowie czy Biliūnai?
Nazywając Billewiczów Biliūnasami K. Jablonskis bliżej tego nie komentował ani nie
wskazywał na uzasadniające to argumenty. Można, co prawda, te argumenty ustalić badając ówczesną
historiografię. Wówczas stanie się jasne, że na poglądy tego historyka miały wpływ dwa
historiograficzne twierdzenia:
1. Informacja A. Bonieckiego o jednym z Billewiczów, który w pierwszej połowie XVI
wieku miał pełnić obowiązki chorążego w Mejszagole 7 .
2. Międzywojenny informator litewski o nazwach miejscowości, w którym rodzinny dwór
Billewiczów był nazywany Biliūnai 8 .
Pierwsze twierdzenie przeanalizujemy nieco później. Teraz powiemy tylko, że w pracach
litewskich historyków drugiej połowy XX w. Billewiczowie często są nazywani szlachtą z Widukli
(Viduklė). Ten pogląd, znowu bez uzasadnienia, rozpowszechnił V. Birņińka, nazywając Widuklę
„siedzibą Billewiczów”. Takie wrażenie on odniósł nie dlatego, że zainteresował się, jakim majątkiem
władali Billewiczowie, lecz dlatego, że nadał znaczenie dla wysłanego z Widukli przez zarządców
starostwa żmudzkiego Jana Stankiewicza-Billewicza i Jana Kmitę listu do księcia Prus Albrechta 9 .
O drugim twierdzeniu można powiedzieć, że w XVI-XIX-wiecznych źródłach główny dwór
rodziny Billewiczów jest nazywany Bilewiczami, którą to nazwę „zlitewszczono” na Biliūnai dopiero w
trzecim dziesięcioleciu XX w. Istotnie, twórcy słownika nazwisk litewskich wskazują, że ludzie
nazywają czasami Billewiczów Biliūnasami 10 . Podobnie mogło zdarzyć się również z nazwami
miejscowości, jednak jest wątpliwe, czy możemy końcówkę nazwiska uważać za ważki argument w
ustalaniu pochodzenia rodu, zwłaszcza że w tej sprawie jest wystarczająco dużo materiału
historycznego.
Językoznawcy wywodzą nazwisko Billewicz i Biliūnas od imienia Биль, Билюс , 11 które pojawia
się w źródłach z połowy XV w. Na ile ono było popularne wśród szlachty widzimy w spisie wojska WKL
z 1528 r., w którym oprócz „naszych” jest jeszcze czterech innych Billewiczów z powiatów Pieniony
(Pienioniai), Kowno (Kaunas), Ejszyszki (Eińińkės), Joswainie (Josvainiai) 12 . W każdym z tych
przypadków nazwa Billewicz oznacza nie nazwisko, lecz imię ojca. Dlatego nie należy się dziwić, że w
spisach wojska z 1567 r. wśród szlachty wymienionych powiatów nie znajdziemy Billewiczów, ponieważ
ich potomkowie używali już innych imion swoich ojców. W tym ostatnim spisie wśród szlachty
żmudzkiej wymienieni są Billewiczowie, których można łączyć z rodziną „naszych” Billewiczów. Znaczy
to, że już w połowie XVI w. ten patronim ukształtował się wśród nich jako nazwisko.
Nazwisko Biliūnas ma nieco inną historię. Bardziej celowo łączyć je z wymienianą na przełomie
XVI/XVII w. szlachtą powiatu wiłkomierskiego (Ukmergė) o nazwisku Biliūnas ( Билунские,
Бeлунские ) 13 . Zatem przedstawiona przez K. Jablonskisa auksztocka wersja pochodzenia Billewiczów
jest w istocie wątpliwa.
Legenda i XV-wieczne źródła o pochodzeniu rodu Billewiczów
Pierwszą wersję o pochodzeniu rodu Billewiczów przedstawił w połowie XV w. Albert Wijuk-
Kojałowicz (Vijukas-Kojalovičius). Według zapisanej przez niego legendy słynny szlachcic żmudzki
Żadejka (Ņadeika) otrzymał za zasługi od wielkiego księcia litewskiego Witolda (Vytautas) za żonę jego
siostrę Miluszę (Miluńa), z którą miał dwóch synów: Bilius i Mąstvilas. Po śmierci żony Żadejka ożenił
się drugi raz i z tego małżeństwa miał znowu dwóch synów: Daugirdas i Andriuszka (Andrius). Czterej
bracia Żadejkowicze stali się protoplastami czterech rodów. Później z dwóch rodów powstały jeszcze
dwa: od Billewiczów – Stankiewicze, od Mąstwiłów – Bogdanowicze (Bagdonaičiai). Wszystkie sześć
rodów używało tego samego herbu „Mogiła” 14 .
Już w czasach spisywania tej legendy było wątpliwe aby ktoś mógł uwierzyć w małżeństwo
szlachcica żmudzkiego z przedstawicielką rodu panującego. Nie trzeba się więc dziwić sceptycyzmowi
większości XIX-XX - wiecznych historyków wobec tej legendy. Nie wgłębiając się we wczesną historię
Billewiczów, historycy byli skłoni albo przemilczeć pochodzenie tego rodu od owego Żadejki, albo
oceniali ją jako niewątpliwe zmyślenie. Jednak nie ma podstaw aby wątpić w historyczność Żadejki.
Szlachcic o takim imieniu – Schodeyken - z powiatu Rosienie (Raseiniai) jest wymieniony w liście
wielkiego księcia litewskiego Witolda z 1418 r. do wielkiego mistrza krzyżackiego 15 . Raczej nie
popełnimy błędu łącząc owego Żadejkę z Mastwiłem Żadejkowiczem z powiatu Rosienie (Raseiniai),
żyjącym w czasach wielkiego księcia litewskiego Kazimierza 16 a przez niego również z Bogdanem
Mastwiłowiczem, tzn. synem Mastwiła (Bagdonas Mąstvilaitis), który w 1504 r. wspólnie z trzema
synami ufundował ołtarz w kościele w Rosieniach 17 .
Żadejka Mastwił Żadejkowicz Bogdan Mastwiłowicz Jan
(1418)* (1440 – 1492) (1504) Stanisław
Mikołaj
Bogdanowicze
(1504 – 1528) 18
* Tutaj jak i w następnych tabelach genealogicznych w nawiasach są daty, kiedy wymienieni pierwszy
raz występują w źródłach.
Powyższe dane częściowo potwierdzają przytoczoną przez Kojałowicza legendę, dlatego warto
ją dogłębnie sprawdzić.
Wielki książę litewski Witold nie miał siostry o imieniu Milusza. Znana jest jego siostra
Miklausė (Maria), którą w 1375 r. wydano za księcia Tweru (Tverė), Jana 19 . Nawet jeżeli ową
legendarną Miluszę utożsamiać z Miklausė, to i tak jej małżeństwo z Żadejką byłoby wątpliwe z uwagi
na różnicę 43 lat pomiędzy datą ślubu księcia Tweru (1375) z datą wymienienia Żadejki w liście
Witolda (1418). Z drugiej strony nie ma żadnego bezpośredniego potwierdzenia pokrewieństwa
pomiędzy Żadejką czy Mastwiłem Żadejkowiczem a Billewiczami. Ci ostatni wywodzą się od szlachcica
Biliusa, który za panowania wielkiego księcia Kazimierza (1440-1492) otrzymał na Żmudzi kilka włości.
Wymienieni w spisach dworzan tego samego władcy (1486-1489) Dowgird (Daugirdas) i Jan (Jonas)
Billewiczowie 20 być może byli synami już wspomnianego Biliusa.
W źródłach z XV w. nie udało się znaleźć więcej wzmianek o Billewiczach. Nie znaczy to wcale,
że ów Bilius miał tylko dwóch synów. Wydaje się, że w tym miejscu dotykamy problemu identyfikacji
litewskich nazw osobowych z końca XV i początku XVI w. W tamtym czasie wśród szlachty
upowszechniły się dwuczłonowe nazwy osobowe, utworzone z zesłowiańszczonych starych imion
litewskich, a jeszcze częściej z pewnych form pochodzących od imion katolickich połączonych z
imieniem ojca. Zasób imion ojca nie był zbyt wielki, dlatego bardzo często różne osoby nazywano
identycznymi kombinacjami imion własnych i imion ojców. W takich przypadkach zidentyfikować
osobę mogą pomóc dane z miejsc położenia ich majątków. W spisach wojska Wielkiego Księstwa
Litewskiego z 1528 r. wśród szlachty powiatu rosieńskiego (Raseiniai) znajdujemy kompleksowo
przedstawiony, a znany z legendy o pochodzeniu Billewiczów cały zestaw imion Żadejkowiczów 21 . W
historiografii już dawno zauważono, że wojsko WKL spisywano nie tylko wg powiatów, ale również wg
rodów. Z drugiej strony prawo WKL wymagało, żeby szlachta posiadająca majątki w kilku powiatach
stawała do oddziału wojskowego w tym powiecie, w którym znajdowała się ich ojcowizna, rodowy
dwór.
Uwzględniając powyższe, możemy powiązać widniejącego w spisie z 1528 r. Jana Stankiewicza
z S. I. Billewiczem (Stankus s. Iwaszki Ivańkaitis ), wymienionym razem z Marcinem i Piotrem
Billewiczami w piśmie wielkiej księżnej Heleny z 1512 r 22 . Wymieniony również w tym samym spisie
Marcin Billewicz na dokumentach z początku XVI w. podpisywał się jako Marcin s. Juszki (Juńkaitis) 23 .
Takie samo imię ojca używał też Piotr Billewicz 24 . Poza tym w sporządzonym w końcu XVI w. spisie
archiwum dworu Billewiczów wymieniony jest akt Joszki Billewicza 25 . Zatem nie ma wątpliwości, że
wymienieni w legendzie zarówno Iwaszka jak i Joszka Billewiczowie naprawdę istnieli. Z opisu
niezachowanego dokumentu z 1570 r. dowiadujemy się o czwartym synu Biliusa – Andriuszce, o
którego istnieniu można było przypuszczać na podstawie złożonych imion Billewiczów z końca XVI w 26 .
Z tego opisu wiadomo, że krewni, Wojciech Billewicz s. Pilwielewicza i Wojciech Billewicz s. Jerzego
(Jurgaitis) podzielili się odebraną kościołowi w Rosieniach (Raseiniai) ziemią, którą ich
„pradziadowie” Marcin s. Juszki (Juńkaitis) i Stanisław s. Andriuszki (Andriuńkaitis) zapisali
kościołowi 27 . Z tego staje się jasne, że wprowadzonej do historiografii w 1516 r. donacji dla kościoła w
Rosieniach (patrz spis fundacji kościoła w Rosieniach) wspomniani Marcin s. Juszki (Juńkaitis) i
Stanisław s. Andriuszki (Andriuńkaitis) byli Billewiczami 28 .
Zatem wszyscy wymienieni w herbarzu A. Wijuka-Kojałowicza synowie Biliusa nie byli
zmyśleni. W legendzie tylko poplątano ich wzajemne więzy rodzinne.
„Gniazdo” rodowe
W spisie wojska w 1528 r. wśród szlachty powiatu Rosienie (Raseiniai) obok Billewiczów
(Stankiewiczów, Andriuńkaitisów, Juńkaitisów) wymienia się Wacławową Dowgirdową (Venclovienė
Daugirdienė) oraz trzech braci Mastwiłów czy Monstwiłów (Mąstvilas) 29 . Ją można ewentualnie
kojarzyć z Dowgirdem Billewiczem. W ten sposób wspomnianych krewnych łączyłaby również wspólna
opieka nad tym samym kościołem (patrz spis fundacji kościoła w Rosieniach). Z drugiej strony, patrząc
na akt fundacji widzimy, że prywatne włości fundatorów pokrywają się. Poza tym te włości mają
wspólną historię.
Włości Szałkoty (Ńaukotai) w powiecie tendziagolskim (Tendņiogala) nadał Biliusowi wielki
książę Kazimierz 30 . Z XVI-wiecznych źródeł wiemy, że do dworu Stankiewiczów-Billewiczów o nazwie
Szałkoty należało również jezioro Gomerta 31 .
Możliwe, że początek poniemuńskiego (Panemunė) majątku w powiecie Wielona (Veliuona)
rozpoczął się od dwóch chłopów, przydzielonych Dowgirdowi Billewiczowi przez wielkiego księcia
Kazimierza 32 . Billewiczowie władali Poniemuniem (Panemunė) przez cały XVI w. Testament Wacława
(Venclova) Dowgirdowicza z 1509 r. wskazuje niejako niższy status tej włości w porównaniu z dobrami
w Rosieniach 33 . Sporządzona 1.08.1597 r. inwentaryzacja dostarcza bardziej szczegółowych danych o
tym majątku dworskim. Do dworu należały 62 włóki ziemi uprawnej oraz 15 i 1/3 włóki nieużytków 34 .
Trzeba zwrócić uwagę na to, że w tych dobrach znajdowała się wieś Wencławiszki (Venclavińkės), którą
możemy łączyć z Wacławem (Venclova) Dowgirdowiczem. Główny budynek dworski stał w miejscu
obecnego zamku Poniemuń (Panemunė) 35 .
Mniej danych mamy o włościach podubiskich (Padubysio) i Ņaiginė. Wprawdzie nazwy tych
posiadłości często pojawiają się w XVI-wiecznych dokumentach własności należących do Billewiczów
(Juńkaitisów i Andriuńkaitisów). Rozpościerały się one pomiędzy należącymi do Billewiczów
kompleksami majątków pomiędzy Rosieniami (Raseiniai) i Szałkotami (Ńaukotai) i dlatego często były
traktowane jak część składowa tych dworów. Nie powinno to nas dziwić, ponieważ, jak widzimy w
spisie wojska w 1528 r., dobra Szałkoty były łączone z dworem w Rosieniach, chociaż jego centrum
znajdowało się w powiecie tendziagolskim (Tendņiogala). Staje się zatem jasne, że zasadnicze włości
rodowe znajdowały się w powiecie rosieńskim. W drugiej połowie XVI w. na brzegu rzeczki Ńaltuona
stał należący do Billewiczów dwór i otaczający go teren zaczęto nazywać Bilewiczami 36 . W okolicach
dworu spotykamy się z toponimiką wiążącą się z imionami Billewiczów, Mastwiłów i Żadejków. Nad tą
samą rzeczką niedaleko dworu Billewiczów stał też dwór Mastwiłów 37 . Nieco na uboczu, nad strugą
Kerupis, znajdowało się pole Mastwiłów, zwane Богдановщизна 38 , co można łączyć z Bogdanem
Mastwiłowiczem. Jego włości ciągnęły się na południe od rzeczki Ńaltuona i sięgały do Rastów
(Rańčiai), będących już w powiecie Wielona (Veliuona) 39 . Nieco na zachód od Billewiczów, w
Ńienalaukis, którego część należała do Billewiczów, wymienianio Żadejków 40 . Zatem, chociaż nie mamy
bezpośrednich dowodów pochodzenia Billewiczów od Żadejków, z materiału toponimicznego widać, że
rodowe gniazdo Billewiczów znajdowało się w basenie rzeczki Ńaltuona. Nazwy miejscowości
określające granice tego terenu pozwalają przypuszczać, że Billewicze pochodzili od Żadejków.
Wykaz fundacji kościoła w Rosieniach (Raseiniai) 41
L.p. Fundator
Data
fundacji
Darowane ziemie Dwory, z których
będzie naliczana
dziesięcina
Źródła
1 Bogdan
Mastwiłowicz
9.06.1504 -
Rosie nie
Szałkoty
Podubisie
CM, t. 1, s.
156-158
2 Wacław
Dowgirdowicz
24.04.1509 Ziemie z dworów
Rosienie (dworek
Poniemuń) i Szałkoty
-
LVIA SA
14781, s.
806-807
3 Marcin Juńkaitis i
Stanisław
Andriuńkaitis
25.05.1516 -
Rosienie
Ņaiginys
Szałkoty
Wajguwa
LVIA SA
14785, s.
260
4 Jan Stankiewicz-
Billewicz
2.04.1536 ziemie Romaniszki Szałkoty
Podubisie
CM, t. 1, s.
269-271 42
5 Dorota Dowgirdowa 11.02.1537 ziemie Ńaltuona
Rosienie
Szałkoty
CM, t. 1, s.
278-279
Genealogia Billewiczów XV-XVI w.
Po uwzględnieniu czasu pojawienia się w źródłach potomków Biliusa oraz oceny ich sytuacji
społecznej czynimy założenie, że najstarszym z nich był Dowgird (Daugirdas), po nim następował
Iwaszka (Jan), Juszka (Jerzy) i Andriuszka (Andrzej). Zatem tabela genealogiczna Żadejkowiczów
wyglądałaby następująco:
Mastwił
Żadejkowicz) → Mastwiłowicze
(1440-1492
Bilius
(1440-1492) Iwaszka (Jan) → Iwaszkiewicze
(1486) (Stankiewicze)
Juszka (Jerzy) → Juszkiewicze
(Billewicze)
Andriuszka → Andriuszkiewicze
(Andrzej) (Billewicze)
Żadejka Dowgird Billewicz → Dowgirdowicze
(1418) (1487-1489)

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin