Inkwizycja-Wprowadzenie.doc

1. CZYLI WPROWADZENIE.

Święta inkwizycja stała się symbolem masowego prześladowania, fanatyzmu i ciemnoty oraz kontroli myśli. Powierzchowna znajomość faktów może nas przywieść do takiego wniosku. Zresztą pojęcia, jakie najczęściej kojarzą się z trybunałem świętej inkwizycji to tortury, ciemne lochy i duchowni – oprawcy.

Natomiast głęboka, a przede wszystkim interdyscyplinarna analiza odpowiednich źródeł pomoże nam dowieść, że inkwizycja była sprawnie działającą instytucją, która uchroniła Kościół i liczne monarchie epoki średniowiecza przed wybuchem szaleństwa, nieobliczalnego w skutkach sekciarskiego fanatyzmu i totalnego rozkładu społeczeństwa w ówczesnych państwach. Aby móc wyrobić sobie obiektywny pogląd na to kontrowersyjne zagadnienie należy, jak wspomniano, podejść do niego wielopłaszczyznowo i odwołać się do takich dziedzin wiedzy i nauki (często w bardzo specjalistycznym ujęciu) jak: historia powszechna średniowiecza, historia Kościoła, historia ustrojów społecznych, państwowych i prawnych, historia prawa, teoria państwa i prawa, teologia dogmatyczna i dogmatyka, filozofia, psychologia, socjologia i wiele innych. Dlaczego trzeba przywołać tak wiele zagadnień? Otóż dziwnie stało się tak, że największymi autorytetami „naukowymi” w sprawie inkwizycji są nie historycy lub teologowie, ale dziennikarze i reżyserzy filmowi. Właśnie stąd biorą się liczne i najczęściej nieprawdziwe teorie na temat inkwizycji. Cała „czarna legenda” inkwizycji została wymyślona w XVIII wieku przez fanatycznych antyklerykałów, wrogo odnoszących się do wszystkiego, co tylko związane z Kościołem i duchowieństwem.

Nie można powiedzieć, że inkwizycja nie istniała, albo że nie popełniała błędów. To byłaby nieprawda. Tam, gdzie jest działanie ludzkie, tam też zawsze wystąpią błędy. Natomiast wyrwane z kontekstu dziejowego i mentalności ludzkiej nieliczne przypadki błędnego zadziałania precyzyjnego mechanizmu inkwizycji, do tego wyolbrzymione przez laików, z przeinaczeniem tła dziejowego i proporcji liczbowych słusznie mogą wywołać u nie znającego całej prawdy na temat inkwizycji człowieka oburzenie i sprzeciw. Przeciwnicy Kościoła krytykując inkwizycję powołują się tylko i wyłącznie na dane dotyczące inkwizycji hiszpańskiej, która miała z inkwizycją papieską czy biskupią bardzo niewiele wspólnego. Jean i Guy Testasowie twierdzą: „na tle ogólnie panujących obyczajów inkwizycja była najbardziej obiektywną instytucją epoki”.

Kościół nigdy nie traktował inkwizycji jako jedynego sposobu na działalność wśród wiernych. Papież Aleksander II w 1162 roku tak napisał do arcybiskupa Reims: „Lepiej uniewinnić winnych, niż przez nadmierną surowość targnąć się na życie niewinnych.”

Aby móc rozpocząć jakiekolwiek badanie dziejów tej instytucji, należy poznać przyczyny jej powstania, przeprowadzić krytyczny przegląd jej historii i poznać jej istotę. Należy przyjrzeć się osobowościom inkwizytorów i zasadom, jakimi się kierowali. Trzeba ponadto przynajmniej pobieżnie zapoznać się z epoką średniowiecza, mentalnością ówczesnych ludzi i wielkimi procesami historycznymi, jakie miały wówczas miejsce.



2. ETYMOLOGIA I WYJAŚNIENIE UŻYWANYCH POJĘĆ, CZYLI SIĘGNIJMY DO ŹRÓDEŁ.

W tym miejscu wydaje się niezbędne wyjaśnienie niektórych podstawowych pojęć z zakresu teologii i historii Kościoła. Natomiast pojęcia specjalistyczne, związane z doktryną jakiejś grupy będą omawiane na bieżąco w tekście. Herezja (z gr.: hairesis – wybór) – rozłam w Kościele spowodowany przez poważne i podtrzymywane z uporem błędy w wierze; są to poglądy rożne od ustalonej nauki Kościoła, jak i wynikający z nich ruch religijny. Trzeba odróżnić herezję formalną, czyli przestępstwo przeciw wierze, popełniane przez tych, którzy dobrowolnie i z uporem przeciwstawiają się prawdzie objawionej, określonej przez Kościół jako dogmat, od herezji materialnej, czyli niezawinionego błądzenia w wierze, będącego wynikiem nieuwagi lub niewiedzy. Człowiek staje się heretykiem we właściwym tego słowa znaczeniu przez herezję formalną. Zrywa wówczas więź jedności wiary ze wspólnotą Kościoła i podlega karze ekskomuniki.

W istocie swojej, a właściwie w skutkach herezja jest przestępstwem przeciw jedności Kościoła. W czasach dzisiejszych ten akt rozerwania jedności może nie jest tak bardzo widoczny, jak w epoce średniowiecza. Po czasach Konstantyna Wielkiego (IV w), kiedy cesarze rzymscy zaczęli wyznawać chrześcijaństwo, podporą władzy uczynili Kościół. W późniejszych wiekach wielu duchownych było urzędnikami ze względu na posiadane wysokie wykształcenie. Z tego też powodu herezje stały się ciężkim przestępstwem przeciw ustrojowi państwa i przeciwstawieniem się metodzie sprawowania władzy. Sekta (łac.: secare – odcinać, sequi – postępować za) – to grupa religijna, wyodrębniona z jakiejś religii, lub związek wyznaniowy, który oderwał się od któregoś z Kościołów i przyjął własne zasady organizacyjne. U źródeł powstania sekty leży radykalny protest zbiorowy przeciw oficjalnej nauce danej religii czy Kościoła lub przeciw panującym w nich obyczajom, formom kultu, strukturom organizacyjnym. Sprzeciw wobec wiary macierzystego Kościoła nadaje wystąpieniu charakter herezji, a przez wystąpienie przeciw oficjalnym strukturom władzy kościelnej – charakter schizmy. Na czele sekty stoi zwykle silny przywódca: reformator lub charyzmatyk. Sekty głoszące potrzebę powrotu do wyidealizowanej „pierwotnej czystości” wierzeń i obyczajów stawiają często surowe, rygorystyczne wymagania swoim członkom. Członkowie ci zresztą przyjmowani są do sekty lub usuwani są wyłącznie na podstawie osobistych czynów i przymiotów. Później jednak sekty odchodzą od początkowego rygoryzmu i elitaryzmu i albo następuje ich rozpad na nowe rozłamy, albo przekształcają się w ustabilizowany Kościół.

Można też mówić o sektach w szerszym znaczeniu, jako o grupach społecznych izolujących się od reszty społeczeństwa, mających własną hierarchię wartości i zespół norm zachowania oraz silnie akcentującą rolę przywódcy. Z takim rozumieniem sekty wiąże się nieraz pojęcie sekciarza i sekciarstwa. Przez sekciarstwo rozumie się wtedy nie tyle powstawanie, tworzenie się i działalność grup religijnych, ile izolowanie się, odcinanie od ogółu, doktrynerstwo, fanatyzm i nietolerancję. Podobnie przez sekciarza rozumie się wtedy nie tyle członka jakiejś dysydenckiej grupy religijnej, ile człowieka zasklepiającego się w ciasnych poglądach, doktrynera i fanatyka.

Inkwizycja (łac. inquiro – szukać, śledzić, badać) – zespół niezależnych sądów kościelnych, powołanych do obrony i przestrzegania czystości wiary i poglądów Kościoła. W jej historii można wyróżnić wiele etapów rozwoju, najważniejsze to: powstanie inkwizycji biskupiej – działającej w oparciu o autorytet biskupa (1184 rok), powstanie inkwizycji papieskiej (1232 rok) – opartej na autorytecie Ojca świętego, nadzorowanej bezpośrednio przez legatów papieskich, a zwłaszcza tzw. inkwizytorów – specjalnych delegatów Stolicy Apostolskiej, wywodzących się z zakonów żebraczych. Całkiem inny charakter posiadała tzw. inkwizycja hiszpańska (1481 rok), uzależniona od króla. Czarna legenda każe nam dzisiaj widzieć w inkwizycji coś w rodzaju tajnej policji kościelnej, stojącej ponad prawem i posiadającej nieograniczone niczym uprawnienia do więzienia, torturowania i mordowania podejrzanych o herezję. W istocie jednak została powołana, by w czasach wielkiego kryzysu społecznego i religijnego w Europie położyć kres szerzącemu się bezprawiu. Z satysfakcją można stwierdzić, że zadanie to lepiej bądź gorzej wypełniła, oszczędzając Europie wielu krwawych wypadków.



3. GENEZA HEREZJI, CZYLI CZASY I LUDZIE ŚREDNIOWIECZA.

Średniowiecze było epoką, w której wielką rolę odegrały kwestie jednoczesnego powiązania czterech spraw: ambicji politycznych cesarstwa, chęci utrzymania przez papiestwo przewagi w chrześcijańskiej Europie, nierówności w społeczeństwie feudalnym i obecności pieniądza w każdej dziedzinie ówczesnego życia. Śmiało można by powiedzieć, że średniowiecze niewiele się różni od dzisiejszych czasów. Jednak nie. Typowe dla średniowiecza jest to, że wszystkie konflikty, czy procesy wynikały ze współdziałania wszystkich czterech czynników (na przykład spór o inwestyturę). Nas szczególnie interesuje związanie się tych czterech czynników w skomplikowanych losach herezji średniowiecznych i inkwizycji.

Średniowiecze było epoką, w której przedziwnie zespalały się sprawy polityczne, społeczne i religijne, to czas tak ścisłego współżycia cesarstwa i papiestwa, że niewyobrażalne byłoby rozdzielenie tych dwóch potęg. Jedna nie mogła istnieć bez drugiej, mimo iż nieustannie walczyły o przewagę polityczną i prymat władzy w ówczesnej Europie chrześcijańskiej. Papież religijnie sankcjonował władzę cesarza; cesarz, przynajmniej oficjalnie był obrońcą papiestwa. Ten ciągła walka była zasadniczym sporem czasów średniowiecza.

XII i XIII wiek, kiedy to powstawały herezje i sekty heretyckie, to także czas sukcesów ruchu krucjatowego. Kontakty rycerzy zachodnich ze Wschodem miały decydujący wpływ na rozwój nowych idei w Europie Zachodniej, napływ innych poglądów, przenikanie wzorców kulturowych i obyczajowych. Takie nowinki obyczajowe, gospodarcze, kulturalne i religijne miały szansę zaszczepienia i rozwoju jedynie w krajach wysoko rozwiniętych w dziedzinie kultury i gospodarki. Te kraje to głównie: hrabstwo Tuluzy, Burgundia, Flandria i Lombardia.

Jedną z głównych przyczyn powstawania średniowiecznych herezji, a co za tym idzie sekt, bazujących na heretyckich doktrynach był problem rozumienia w Kościele pojęcia ubóstwa. Na przestrzeni całej epoki problem ten w większym, lub mniejszym stopniu dotykał także życia społecznego. W miastach i na wsi ludność biedna w kontaktach z bardzo bogatymi feudałami, czy mieszczanami odczuwała dotkliwie nierówność społeczną i własny niedostatek. Liczne były klęski głodu. Powoli wewnątrz społeczeństwa rodził się bunt biednych przeciw bogatym, także przeciw duchownym, bogatszym od pospólstwa i plebsu miejskiego oraz chłopów wiejskich.

Innymi przyczynami powstawania rozlicznych herezji były, co niebagatelne: słaba znajomość podstaw teologicznych religii katolickiej i niedostateczne zakorzenienie wiary w średniowiecznym społeczeństwie. Stąd właśnie brały się poglądy większości herezjarchów o konieczności zniesienia sakramentów, praktyk pobożnościowych i niektórych dogmatów.