Polska na tle proces�w rozwojowych Europy w XX wieku Praca zbiorowa pod redakcj� Stanis�awa Sierpowskiego Instytut Historii UAM 2001 Copyright by Instytut Historii UAM, 2002 Redaktor: Magdalena Owczarzak Projekt ok�adki: Ewa W�sowska ISBN 83-86650-�4-0 Instytut Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ul. �w. Marcin 78, 61-809 Pozna� tel./fax (0-61) 829-47-26/829-47-25 e-mail: history@main.amu.edu.pl http://historia.amu.edu.pl pd N POZNA�SKA DRUKARNIA NAUKOWA Sp. z o.o. 60-281 Pozna�, ul. Heweliusza 40 SPIS TRE�CI Wst�p : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Stanis�aw SIERPOWSKI, Polska w Europie, Europa w �wiecie . . 11 Piotr �OSSOWSKI, Kwestia polska i polityka zagraniczna . . . . 43 Janusz �ARNOWSKI, Spo�ecze�stwo . . . . . . . . . . . . . 66 Przemys�aw HAUSER, Problem mniejszo�ci narodowych . . . . . 86 Wojciech ROJEK, Polacy w diasporze europejskiej . . . . . . . . 108 Roman WAPI�SKI, �wiadomo�� polityczna. . . . . . . . . . . 129 Wojciech WRZESI�SKI, Polacy - Niemcy. Stereotypy . . . . . 145 Andrzej SKRZYPEK, Polska - Rosja. Stereotypy . . . . . . . . 154 Zygmunt ZIELI�SKI, Polska w dyplomacji watyka�skiej . . . . . 170 Jerzy WIS�OCKI, Problemy narodowo�ciowe i wyznaniowe . . . 180 Czes�aw MADAJCZYK, Kultura. . . . . . . . . . . . . . . . 189 Wojciech LIPO�SKI, Sport. . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Benon MI�KIEWICZ, Wojsko . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Jadwiga KIWERSKA, W sercu Europy. Kwestie bezpiecze�stwa . . 249 Bogdan KOSZEL, Rola i miejsce Polski w integracji Europy . . . 274 Antoni CZUBI�SKI, Mity, legendy i polska rzeczywisto�� historyczna. Polskie spory o wiek XX . . . . . . . . . . . 300 Indeks osobowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 WST�P Minione stulecie, ko�cz�ce si� dla jednych ju� w 1999 r., dla innych (i s�usz- nie) rok p�niej, by�o opisywane z uwzgl�dnieniem r�nych punkt�w widze- nia. Najch�tniej na temat jego miejsca w dziejach cywilizacji wypowiadali si� publicy�ci, kt�rzy z natury rzeczy zdradzaj� predylekcje do sensacyjnego po- kazywania opisywanej materii. Historycy s�, lub by� powinni, bardziej roz- wa�ni. Do elementarza ich profesji w��cza si� bowiem do�wiadczenie bardzo licznych poprzednik�w, kt�rych ostateczne lub kategoryczne s�dy by�y weryfi- kowane przez nast�pc�w, a przede wszystkim up�ywaj�cy czas. Sto lat to dla przeci�tnego cz�owieka d�ugi odcinek czasu. Tak�e dla histo- ryka badaj�cego czasy najnowsze wiek uchodzi za wystarczaj�cy odcinek cza- su, kt�ry pozwala na stawianie pyta� o cechy og�lne i specyficzne dotycz�ce nie tylko ewolucji cywilizacji, lecz tak�e poszczeg�lnych pa�stw, nawet regio- n�w. Z tego punktu widzenia w ostatnim dziesi�cioleciu XX w., m.in. za spraw� Jerzego Topolskiego, polihistora i metodologa z Poznania, upowszech- ni�a si� teza, �e miniony wiek by� bardzo kr�tki. Zacz�� si� bowiem, w sensie historycznym, oko�o 1917 r. prze�omem wywo�anym przyst�pieniem Stan�w Zjednoczonych do wojny na "starym kontynencie" oraz rewolucj� w Rosji. Zamkni�ciem za� tego wieku mia�y by� wydarzenia w Europie �rodkowo- wschodniej 1989 - 1990, oznaczaj�ce kres dominacji systemu integralnie zwi�- zanego z istnieniem Zwi�zku Radzieckiego i jego zewn�trznego imperiuml. Podobnie, ale nieco inaczej rozk�ada akcenty Krzysztof Teodor Toeplitz, autor szkic�w o XX w. zatytu�owanych wymownie Najkr�tsze stulecie. Sku- piaj�c uwag� na sprawach szczeg�lnie wa�nych z globalnego punktu widzenia ��czy pocz�tek XX w. z ameryka�sko-radzieck� (kapitalistyczno-socjali- styczn�) dwubiegunowo�ci�. Skoro tak, to i zako�czenie XX w. "jako wsp�lnej, daj�cej si� ogl�da� jako pewna logiczna ca�o�� epoki, wypadnie umie�ci� w mo- mencie, w kt�rym ko�czy si� owa dwubiegunowo��. Jest to wi�c dok�adnie rok 1992, moment rozpadu ZSRR jako pa�stwa oraz jako jednego z biegun�w w�a�nie dwudziestowiecznego porz�dku"2. Je�li cezura wyj�ciowa dla wieku XX zachowuje sw� aktualno�� i mo�e ju� uchodzi� za utrwalony punkt chronologii dziej�w Europy, to druga cezura, za- mykaj�ca XX w., jest nadal otwarta. Dyskusje w tej sprawie maj� jednak coraz mniejsze znaczenie. Spieraj�cych si� o wy�szo�� "okr�g�ego sto�u" w Polsce nad obaleniem muru berli�skiego czy procesem wyzwalania si� narod�w 1 Zob. J. Topolski, Polska dwudziestego wieku, Pozna� 1994; tego�, Polska XX wieku, Pozna� 2000. 2 K. T. Toeplitz, Najkr�tsze stulecie, Warszawa 2000, s. 19. WST�P by�ego ZSRR i Jugos�awii, z wszystkimi tego konsekwencjami w sferze wew- n�trznej, europejskiej i globalnej, pogodzi� wstrz�s spowodowany atakiem ter- rorystycznym z 11 wrze�nia 2001 r., po kt�rym Ameryka i �wiat przesta�y by� tym, czym by�y dot�d. Na fakt ten jako na cezur� oraz istotny element procesu dziejowego zwra- caj� uwag� autorzy naj�wie�szych opracowa� maj�cych ambicj� uog�lnienia zamkni�tego stulecia3. Publikowane w ostatnim czasie prace, mo�e nawet bardziej ni� kiedykolwiek wcze�niej, ujawniaj� ca�� gam� postaw badaw- czych, przyobleczonych niejednokrotnie w jednobarwne szaty. Na pierwsze miejsce wybijaj� si� wsp�cze�nie spory dotycz�ce oceny historii bior�cej sw�j pocz�tek w II wojnie �wiatowej4. Jedni, kt�rych do pewnego stopnia mo�e reprezentowa� Andrzej Paczkowski, wyspecjalizowali si� w bardzo kry- tycznym, generalnie negatywnym opisie rzeczywisto�ci peerelowskiej5. Inni sk�onni s� traktowa� PRL jako nie chciany, ale wa�ny etap rozwoju pa�stwa i narodu funkcjonuj�cego w niesprzyjaj�cych warunkach geopolitycznych zdeterminowanych bipolarnym uk�adem �wiata. Antoni Czubi�ski w grun- townym, ma�o spopularyzowanym opracowaniu pt. Polska i Polacy po II woj- nie �wiatowej (1945 - 1989) konkluduje, �e "przy wszystkich ograniczeniach i b��dach [...] 45 lat Polski Ludowej nie s� czasem historycznie straconym. Powsta�a Polska Ludowa, poniewa� inna Polska w okresie tym istnie� nie mog�a. W 1944 r. alternatyw� nie by�a niepodleg�o�� i suwerenno�� lecz sie- demnasta republika. [...] W okresie tych 45 lat pa�stwo polskie nie tylko, �e nie zosta�o wymazane z map Europy jak to projektowano w 1939 r., ale znacznie umocni�o si�"s. Rozwa�na refleksja nad zamkni�tym XX stuleciem sta�a si� udzia�em kilku- nastu historyk�w polskich, kt�rzy w dniach 23 - 24 listopada 2000 r. uczestni- czyli w cyklu wyk�ad�w otwartych w Instytucie Historii UAM. Zaproszenie zo- sta�o wystosowane do grona znakomitych specjalist�w, dla kt�rych historia nie zacz�a si� ani w 1918 r., ani w 1945 r., ani po 1989 r. Tematem wywo�awczym by�o pytanie o miejsce Folski w procesach rozwojowych Europy XX w., ze szcze- g�lnym uwzgl�dnieniem regionu nam najbli�szego. Ka�dy z wyk�adowc�w za- prezentowa� rozwini�te, zawsze jednak g��wne tezy wyk�ad�w, kt�re zebrano w ca�o�� i przekazano wydawnictwu do publikacji w formie opracowania zbio- rowego. 3 Por. op. A. Czubi�ski, Historia Polski 1864 - 2001, Wroc�aw 2002; S. Sierpowski, S. �erko, Dzieje Polski XX wieku, Pozna� 2002. 4 Zob. Sp�r o PRL, wst�p P. A. Wandycz, Krak�w 1996. 5 A. Paczkowski, P� wieku dziej�w Polski 1939 - 1989, Warszawa 1995; tego�, Od sfa�szowanego zwyci�stwa do prawdziwej kl�ski. Szkice do portretu PRL, Krak�w 1999. 6 A. Czubi�ski, Polska i Polacy po I wojnie �wiatowej (1945 - 1989), Pozna� 1998, s. 857; zob. tak�e tego�, Historia Polski XX wieku, Pozna� 2000; tego�, Ewolucja systemu politycznego w Polsce w latach 1914 - 1998, t. 1 - 2, Pozna� 2000. -8- WST�P Niniejsza ksi��ka rodzi�a si� w b�lach m.in. dlatego, �e zapowiadany tekst po�wi�cony sprawom gospodarczym nie nadchodzi� i ostatecznie - z ogromn� strat� dla ca�o�ci - nie wszed� do zbioru. Tak�e Wydawca, zrazu entuzjastycznie wobec pomys�u usposobiony, z racji ekonomicznych musia� odst�pi� od zawartych um�w. Vis maior. Pomoc Dyrektora Instytutu Histo- rii UAM by�a mo�liwa przy za�o�eniu, �e ksi��ka ta mo�e by� przydatna i stanowi� wa�n� pomoc dydaktyczn� dla student�w poszukuj�cych syntezy historycznej. Z tym przes�aniem zreszt� ksi��ka ta powsta�a. Zach�ca�em Autor�w do wsp�pracy pisz�c, �e tylko "mistrzowie mistrz�w" potrafi�, maj�c do dyspo- zycji tak niewielk� obj�to��, wypowiedzie� si� kompetentnie w sprawach tak z�o�onych i wielkich, z regu�y dziel�cych nie tylko nasze �rodowisko, lecz tak�e spo�ecze�stwo. Jednocze�nie chodzi�o o ksi��k� literacko przyjazn�, "�atwo strawn�" zar�wno dla studenta, jak i ucznia, kt�rzy zastanawiaj� si� nad naszym miejscem w dziejach Europy. ##Zebrane w ksi��ce wypowiedzi pochodz� od autor�w z najwa�niejszych polskich o�rodk�w akademickich. Odzwierciedlaj� ich osobiste pogl�dy oraz indywidualne widzenie historii Polski z perspektywy ca�ego wieku. W r�- nych wypowiedziach znale�� mo�na odniesienia do cechy charakterystycznej XX stulecia, koncentruj�cej si� na s�owie "wyzwolenie". Dotyczy�o ono nie tylko wielu narod�w buduj�cych w�asne pa�stwa (nadal okazuj� si� one naj- lepsz� form� zabezpieczenia interes�w okre�lonych grup etnicznych), lecz tak�e emancypacji kobiet, eksplozji kultury masowej (zw�aszcza stale nam towarzysz�cej muzyki) �atwo dost�pnej przez fenomenalny rozw�j techniki. Zwraca si� uwag�, �e od po�owy XIX w. dzieje ludzko�ci tocz� si� w coraz wi�kszej symbiozie z nauk�, kt�rej post�p w wieku XX dokumentuj� osi�g- ni�cia o skali apokaliptycznej, co nie umniejsza adresowanej do niej krytyki. Biedna cz�� cywilizacji w niewielkiej cz�ci lub w og�le nie uczestniczy w dobrodziejstwach zwi�zanych z epokowymi odkryciami nauki, przek�a- daj�cymi si� na popraw� jako�ci i d�ugo�ci �ycia, zmian� roli kobiety, falowe zainteresowanie sportem (zw�aszcza biegami i aerobikiem), na rozw�j far- makologii i chirurgii plastycznej, pospo�u ��cz�ce si� w nasilonej, a trwaj�cej od zawsze walce ze staro�ci�. Nie mniej g��bokie zmiany uderzaj� w XX-wiecznym ogl�dzie Polski jako cz�ci Europy - zar�wno gospodarczej, jak i politycznej. Bo te� w wyniku wielkiego procesu wyzwalania mapa Europy i �wiata w XX w. uleg�a zasadni- czej...
madzia.1majka2