NAJDŁUŻSZY ARTYSTYCZNY OKRES LUDZKOŚCI.docx

NAJDŁUŻSZY ARTYSTYCZNY OKRES LUDZKOŚCI

ANDRZEJ M. KOBOS

CZĘŚĆ 1

W roku 1834, w jaskini Le Chaffaud w departamencie Vienne we Francji znaleziono kość zwierzęcą z wyrytymi na niej dwiema sarnami.

Le Chauffaud: Wyżłobione sarny.

Nie było jeszcze wówczas sposobu datowania takich przedmiotów, za to rozbudzone, chaotyczne poszukiwania w jaskiniach niestety zniszczyły wiele potencjalnych znalezisk i dowodów "historyczno-czasowych."

Znajdowano rzeźbione figurki zwierząt i, o wiele rzadziej, ludzi. W latach 1860-1870 ugruntowało się już przekonanie, że znaleziska z wyrytymi podobiznami mamutów, reniferów i dzikich koni były dziełem ludzi, którzy niegdyś żyli wśród tych zwierząt.

Isturitz: Wyżłobione głowy kozła i koni; Środkowy Magdalenian.

Sztuka prehistoryczna

W roku 1879 Señor Marcelino de Sautuola szukał narzędzi krzemiennych w glinie podłoża jaskini Altamira koło Santander na północnym wybrzeżu Hiszpanii, w kraju Basków. Jego pięcioletnia córeczka Maria zauważyła zwierzęta namalowane na sklepieniu jaskini.

Altamira: Bizony na sklepieniu.

Altamira: Czerwony bizon na sklepieniu.

I choć upłynęły jeszcze lata, zanim sztukę prehistoryczną uznano za fakt w historii kultury ludzkości, Maria de Sautuola uchodzi za odkrywcę tej sztuki.

W latach 1893-1903 odkryto malowidła i obiekty sztuki w kilku jaskiniach pomiędzy Rodanem a Atlantykiem. W roku 1940 odkryto w jaskini Lascaux w departamencie Dordogne we Francji ogromny kompleks malowideł zwierząt.

Lascaux: Konie, fragment kompozycji. Środkowy Magdalenian, 17 000-15 000 BP.

Lascaux: Koń, fragment kompozycji. Środkowy Magdalenian, 17 000-15 000 BP.

Lascaux: Tur (samiec), fragment kompozycji. Środkowy Magdalenian, 17 000-15 000 BP.

Właściwie dopiero odkrycie całych kompozycji malowideł w Lascaux uświadomiło światu, że sztuka prehistoryczna o ogromnym ładunku artystycznym jest integralną częścią ludzkiej sztuki o bardzo długiej historii.

Lascaux: Jednorożec. Środkowy Magdalenian, 17 000-15 000 BP.

Lascaux: Jeleń. Środkowy Magdalenian, 17 000-15 000 BP.

Lascaux: Płynące renifery. Środkowy Magdalenian, 17 000-15 000 BP.

Określenie sztuka prehistoryczna jest bardzo płynne. Wystarczy powiedzieć, że w ciągu ostatnich około 60 lat, historię tej sztuki przepisywano co najmniej trzykrotnie a zanosi się na pisanie jej po raz czwarty. W roku 1952 Abbé Hénri Breuil, który całe niemal życie spędził nad tą sztuką, opublikował dzieło pt. Czterysta wieków sztuki jaskiniowej, w którym wprowadził podział prehistorycznej sztuki na szereg okresów i wystąpił z koncepcją dwóch jej niezależnych cyklów rozwojowych. W roku 1967 (??) André Leroi-Gourhan w dziele Skarby sztuki prehistorycznej [1] wprowadził nowe koncepcje rozwoju i systematyki tej sztuki. Kilka lat temu, po odkryciu jaskini Cosquer (dosłownie podmorskiej) niedaleko Marsylii, a w szczególności jaskini Chauvet w rejonie Ardeche nad Rodanem, Jean-Marie Chauvet, Jean Clottes i ich współpracownicy cofnęli historię sztuki do roku około 32 000 BP [BP - before present; przed chwilą obecną]. Wydaje się, że prawie równoczesne odkrycia w północnej Australii cofną zjawienie się ludzkiej sztuki co najmniej do 75 000 BP.

Jak dotąd, liczne ślady sztuki prehistorycznej lub raczej paleolitycznej znaleziono w Europie i Afryce, niedawno w Australii; mniej liczne w Azji (w rejonie jeziora Bajkał) i Ameryce.

Z prehistoryczną sztuką wiąże się problem datowania i podziału tej sztuki na okresy, geograficznych jej skupisk związanych z miejscami "osiedlenia się" wczesnego człowieka, oraz istnienia lub nieistnienia ciągłości jej rozwoju, uwarunkowanej drastycznymi zmianami klimatycznymi. Ludzie paleolityczni najprawdopodobniej mieli skomplikowany system wierzeń i rytuałów, oczywiście nie uniwersalny, powiązany z codziennym życiem, który znajdował swoje odbicie w sposobie dekorowania ich narzędzi i ścian jaskiń symbolicznymi wizerunkami, w większości realistycznymi, ale również i zadziwiająco abstrakcyjnymi. Współczesne zrozumienie tego systemu pozostaje i zapewne pozostanie fragmentaryczne i podlegające różnym interpretacjom. Poznajemy daty i techniki owej sztuki, nawarstwienia malowideł i rytów naskalnych, ale, poza oczywistym istnieniem związku z ówczesnym otoczeniem i warunkami życia człowieka, niewiele pewnego wiemy o motywacjach tej sztuki, jej symbolice i znaczeniu, powodach nagromadzenia malowideł i rytów w pewnych tylko jaskiniach, o ówczesnej "sztuce dla sztuki". Czy te dekorowane w tak trudnych warunkach jaskinie były świątyniami kultowymi? "galeriami sztuki"? szkołami sztuki? W Europie znane jest około 130 dekorowanych jaskiń, malowidła różnią się od siebie, są na ogół w głębi jaskiń. Większość z tych jaskiń znajduje się w południowo-zachodniej Francji (Dordogne) i północno-wschodniej Hiszpanii (Basque), choć najsłynniejsze obecnie jaskinie Chauvet i Cosquer znajdują się w południowo-wschodniej Francji (odpowiednio rejony Ardeche i Marseille).

Gargas: Ręce (negatyw).

Na ścianach tych jaskiń pozostały namalowane zarysy dłoni (w pozytywie - odbicie lub negatywie - zarys), symbole o narzucającej się seksualnej wymowie, a przede wszystkim zwierzęta: mięsodajne mamuty, bizony, konie i kozły (niektóre ranne w polowaniu), drapieżne niedźwiedzie, lwy, pantery. (Konie, których znaczenia w rozwoju cywilizacji człowieka nie sposób przecenić, były wtedy jeszcze dzikie i podobne do żyjących do dzisiaj koni Przewalskiego).

Santimamine; Niedźwiedź namalowany na stalagmicie.

Niaux: Bizon. Wczesny Styl IV.

W zasadzie nie widać ludzi, tylko zwierzęta, wśród których musieli oni przeżyć i na które polowali aby przeżyć. Wyraźnie istniało powstrzymywanie się przed portretowaniem człowieka i jego obrzędów, uderzająca jest dyskrecja w scenach seksualnych.

Nie umniejsza to oczywiście wagi pytania dlaczego ludzie, którzy polowali na mamuty i bizony dekorowali swoje jaskinie, oręż i narzędzia? Jakie było ich poczucie piękna, jak rozwijało się ono w czasie, jakie idee utrwalali w swojej sztuce? Z takimi pytaniami, z jaskini Lascaux, ok. 15 000 - 17 000 lat temu, przenieśliśmy się niedawno do jaskini Chauvet 32 000 lat temu, a pierwotni mieszkańcy Australii przenoszą nas w przeszłość co najmniej 75 000 lat

 

Chronologia sztuki prehistorycznej

W pierwszej połowie XX wieku, najwcześniejsi prehistorycy dzielili późny Paleolit na dwie główne eopki: Solutrean i Magdalenian, które to nazwy pochodzą od dwóch głównych rejonów znalezisk we Francji Solutré (Saone-et-Loire) i La Magdelaine (Dordogne).

 

Abbé Hénri Breuil

Pierwszą systematyczną chronologię sztuki jaskiniowej zaproponował Abbé Hénri Breuil. Według niego sztuka jaskiniowa przeszła przez dwa kolejne, niezależne cykle, postępujące od form archaicznych do złożonych i szczegółowych obrazów. Aurignacian-Perigordian (36 000 - 24 000 BP) i Solutrean-Magdalenian (22 000-12 000 BP). Okres Magdalenian dzielił na sześć podokresów. W obu cyklach traktował oddzielnie malarstwo i ryty naskalne. Podział na cykle i okresy opierał się na charakterystykach znalezisk, w tym wyżłobień i malarstwa jaskiniowego. Malarstwo jaskiniowe miało być z okresu Magdalenian IV-V.


André Leroi-Gourhan

Chronologia Abbé Breuil'a została zmodyfikowana przez André Leroi-Gourhan'a, który w swojej monumentalnej książce Treasures of Prehistoric Art (1967) [1], stanowiącej ukoronowanie jego ponad dwudziestoletniej pracy nad statystyczną systematyką sztuki jaskiniowej, podjął próbę szerokiej interpretacji prehistorycznej sztuki. Ta interpretacja została zakwestionowana przez Jean'a Clottes w późnych latach 1990. po odkryciach jaskini Chauvet. Nie mniej jednak warto przytoczyć tutaj kilka punktów interpretacji Leroi-Gourhan. Modyfikacje wynikające z odkryć w jaskiniach Chauvet dotyczą głównie (i bardzo istotnie!) ewolucji sztuki prehistorycznej i jej podziału na okresy, początków oraz datowania ich trwania.

André Leroi-Gourhan wyróżnił cztery okresy: Aurignacian, Gravetian, Solutrean i Magdalenian, i równocześnie style, niekiedy podzielone jeszcze na podokresy i podstyle, definiowane pewnymi powtarzającymi się charakterystykami rysunku. Według niego istniał nieprzerwany rozwój prehistorycznej sztuki postępujący serią szybkich skoków, rozdzielonych długimi okresami przejściowymi:

·         Styl I (35 000 - 25 000 BP) :
Wszystkie znaleziska z figuralną reprezentacją od samych początków okresu Aurignacian do dojrzałego okresu Gravetian. Cechą charakterystyczną były wyżłobienia na kamiennych blokach i pierwsze skoordynowane sylwetki oraz asocjacje konia i wołu, mamuta i konia oraz symbolicznej kobiecej pochwy i męskich kropek.

·         Styl II (25 000-19 000 BP) :
Od końcowego okresu Gravetian do pierwszej fazy okresu Solutrean. Pojawiają się wielkie sanktuaria w wnętrzach jaskiń (np. Gargas), ale większość rytów i obrazów była wykonana na płytach kamiennych i ścianach schronów skalnych w zasięgu światła dziennego. Zwierzęta rysowane były z profilu, o ciągłej, sinusoidalnej linii karku i grzbietu, z nieproporcjonalnymi, słabo zarysowanymi nogami.
Ważniejsze jaskinie tego okresu to (w nawiasie rok odkrycia jaskini): Laussel (1909), Pair-Non-Pair (1881), Los Hornos (1903), Gargas (Houtes-Pyrenées, 1911).

·         Styl III (19 000 - 16 000) :
Dojrzały okres Solutrean do wczesnego okresu Magdalenian (I-II, Breuil'a). Malarstwo i ryty przenoszą się w głąb jaskiń, z dala od światła dziennego. Zostaje osiągnięte mistrzostwo rysunku, kolorystyki, wypełnianie wyżłobionych lub namalowanych zarysów ochrą i węglem drzewnym albo barwnikiem manganowym. Zwierzęta są bardziej realistyczne, "żywe" i "gwałtowne", chociaż z zbyt małymi głowami i kończynami. (np. Lascaux (1940), Pech-Merle (1922, 1949), Cougnac (1949), Le Gabillou (1941)).

Pech-Merle: Koń, dłoń i znaki. Styl III.
Na lewo znajduje się drugi koń zwrócony przeciwnie i druga dłoń.

Cougnac: Kozioł. Styl III.

Le Gabillou: Bizon i koń, ryt naskalny. Styl III.

·         Wczesny Styl IV (16 000 BP - 14 000 BP) : Środkowy Magdalenian (III-IV). Większość sanktuariów jest usytuowanych w nieoświetlonych jaskiniach, daleko od wejścia, pochodzi ze Stylu IV, np. Rouffignac (1947), Villars (1958), Niaux (znana od dawna, uznana za paleolityczną 1906), Le Portel (1908), Les Trois Frères (1912), Le Tuc d'Audoubert (1912), Montespan (1881, 1923). Zanikają rysunki mamutów i reniferów, większość malowideł przedstawia bizony i konie, a rzadziej jelenie i kozły.

Inne ważne jaskinie to: Teyjat (1903), Commarque (1915), Les Combarelles (1901), Font-de-Gaume (1901), Arcy-sur-Cure (1901), Marsoulas (1883), Las Monedas (1952), Tibiran (1951), Ebbou (1912, 1946)

Rouffignac: Mamut.

Le Portel: Bizon. Wczesny Styl IV.

Niaux: Fragment kompozycji w Okrągłej Komorze.

Niaux: Bizon ze znakami w kształcie strzał.

·         Późny Styl IV (14 000 - 12 000 BP) :
Późny Magdalenian (V-VI). Najczęstsze są dodatki do wcześniejszych kompozycji, powracają wizerunki reniferów. Nadal malowane są konie, pojawiają się ptaki, ryby oraz kolczaste, harpunowate znaki - symbole męskie.

·         Końcowy Styl IV :
Późny Magdalenian (VI). Koniec sztuki paleolitycznej i przejście do sztuki mesolitycznej. Na przykład jaskinie w Porto Badisco na Sycylii, udekorowane symbolicznymi znakami i figuratywnymi malowidłami przedstawiającymi mesolitycznych myśliwych, datowane są na około 6 000 BP.

Schemat Leroi-Gourhan, podobny w zasadzie do schematu Breuil'a, dopatrywał się stopniowego postępu od form prostych do złożonych i traktował sztukę paleolityczną jako jednolite zjawisko. Jeszcze zanim stały się dostępne precyzyjne techniki datowania, kwestionowano schemat Leroi-Gourhan, który sprowadzał się do pojedynczego początku i pojedynczego szczytowego rozkwitu tej sztuki. Przedstawiano hipotezy różnic regionalnych, postępu, cofania się, eksperymentowania, wręcz indywidualności artystów, itd. Argumentowano, iż, podobnie do ewolucji, sztuka paleoliczna rozwijała się w sposób skomplikowany, miała okresy rozkwitu i współistnienia stylów i motywów.

Sztuka paleolityczna zanikła z cofnięciem się lodowców, około 12 000-11 000 BP.

 

Tematyka sztuki paleolitycznej

(bez jaskiń Cosquer i Chauvet)

Istnieje cały bogaty dział sztuki paleolitycznej, który obejmuje dekoracje na broni (oszczepach, maczugach), narzędziach i ornamentykę. Ta ostatnia grupa może podpadać pod sztukę kultową: figurki, ryty na kamieniach i symboliczną: malarstwo jaskiniowe. Dekorowane przedmioty pochodzą z różnych okresów i stanowią jedno z głównych źródeł informacji dla pewnego wyobrażenia sobie życia codziennego tamtych ludzi. W chronologii Leroi-Gourhan dekoracje na przedmiotach użytkowych najczęściej pochodzą ze Środkowego i Późnego Magdalenian (15 000-12 000 BP). Figurki o możliwym znaczeniu religijnym pochodzą głównie z okresu Gravetian (ok. 25 000 BP) Słynne są figurki kobiece, tzw. Wenus, znalezione w Kostienkach nad Donem na Ukrainie, w Niemczech i Francji. Narzuca się ich symbolika seksualna i płodności.