Zaburzenia lateralizacji – leworęczność.
1. Przykładowy opis zaburzenia lateralizacji u dzieci – leworęczność.
„Trudności w pisaniu u dzieci” Marta Bogdanowicz (Uniwersytet Gdański – skrypty uczelniane ; Gdańsk 1983)
*Michał uczeń klasy I.
Postępy w nauce ogólnie dobre, nie wymaga pomocy w nauce, dobrze czyta i liczy, jednakże bardzo brzydko i bardzo wolno pisze i rysuje. Nie nadąża za klasą ze szkoły przynosi tylko fragment lekcji, nie mieści liter w liniaturze zaczyna pisać w jednej linii a kończy w innej. Nie wie, w którym miejscu ma zacząć pisać/matka zaznacza mu je kropką/. Zdarza mu się pisanie od prawej strony zeszytu, odwracanie położenia liter i cyfr. To co napisał, zamazuje, robi plamy, zadziera papier stalówką. Zeszyty ma pomięte, pozaginane „ośle uszy”. Rysuje brzydko i nieprecyzyjnie, chociaż rysunki jego są bogate w treść i potrafi o nich wiele opowiedzieć, „uzupełniając” w ten sposób nie narysowane szczegóły. Pisze i rysuje lewą ręką. Dotychczas akceptował swoją leworęczność i nie wstydził się jej. W przedszkolu wychowawczyni zezwoliła dziecku na posługiwanie się lewą ręką, a koledzy nie zwracali na ten fakt uwagi. Matka zaniechała prób przeuczania, ponieważ dziecko przeciw temu protestowało. Jednak ojciec-sportowiec, który jako „chłopak ze wsi” własną pracą doszedł do tego co obecnie posiada i który hołduje zasadzie „chcieć to móc”, uważał, iż jedynym problemem jest to, że dziecko nie chce pisać prawą ręką. W tym przekonaniu utwierdził go fakt, że zarówno on jak i jego żona, a nawet ich rodzice, są oburęczni, prawdopodobnie na skutek przeuczenia. Rygorystycznie egzekwował wykonywanie p przez syna wszystkich czynności prawą ręką. W sposób przesadnie dokładny kontrolował go pod tym względem „ja go dobrze obserwuję, na przykład na spacerze. Gdy idzie macha tylko lewą ręką. Dopiero jak krzyknę, to zaczyna ruszać prawą”. Gdy pod koniec długiej rozmowy wydawało się, ze ojciec zrozumiał słuszność pozostawienia dziecka przy lewej ręce, zapytał: „No dobrze, a co się wtedy stanie z prawą ręką, gdy nie będzie używana?” Nie przekonywało go wyjaśnienie, że osoby praworęczne nie doznają zaników mięśniowych „nie używanej ręki” lewej, co konkretnie zademonstrował psycholog. Także nauczycielka w szkole bardzo silnie naciskała, by przeuczyć dziecko na prawą rękę. Próby te nie powiodły się mimo stosowania dość drastyczych metod (zawiązywano lewą rękę dziecka, unieruchamiając ją, publicznie zawstydzano dziecko). Chłopiec popadł w konflikt z kolegami, którzy przezywają go „lewus”. Rodzice zauważyli, że jakkolwiek dziecko chętnie poszło do szkoły, obecnie szkoły nie lubi. Chłopiec stał się pobudliwy, wybuchowy. Zacina się podczas mówienia, wystąpiły także tiki (mruga oczami otwierając przy tym usta).
2. Lateralizacja to przewaga czynnościowa jednej strony ciała nad drugą. Przejawia się to między innymi w pracy rąk, gdzie zamiast prawej dziecko preferuje lewą rękę.
U wielu dzieci proces lateralizacji jest opóźniony lub osłabiony. W praktyce spotykamy dzieci prawostronne tzn. cała prawa strona dziecka ( ręka, oko, noga) jest sprawniejsza niż lewa, lub odwrotnie – spotykamy dzieci lewostronne.
Może też być dziecko leworęczne a prawooczne lub praworęczne a lewooczne.
Są też dzieci oburęczne tzn. , że mają jednakowo sprawne obie ręce ale wtedy zwykle stwierdzamy, że sprawność obu rak nie jest na poziomie wieku życia dziecka.
Decyzję co do wyboru ręki przez dziecko o zaburzonej lateralizacji można podjąć dopiero po dokładnym przebadaniu (uwzględnia się szybkość oraz dokładność wykonywanych ruchów ręką prawą i lewą i porównuje się z normami przewidzianymi dla danego wieku).
Lepiej jednak pozostawić decyzję wyboru ręki dziecku.
Kiedy już upewnimy się co do leworęczności dziecka można zacząć ingerować usprawniając rękę lewą na równi z prawą.
Celem takiego oddziaływania jest ułatwienie dzieciom egzystencji w świecie przystosowanym do zaspokojenia potrzeb praworęcznych osób poprzez : usprawnienie tych dzieci, pomoc w rozwiązywaniu ich problemów „technicznych” oraz z obsługą urządzeń technicznych. Tego typu działania prewencyjne pozwalają ustrzec dziecko przed powstawaniem wtórnych zaburzeń emocjonalnych.
3. Program postępowania, zmierzający do ustalenia dominacji jednej z rąk (przeprowadzany w klasie „0” lub w przedszkolu).
Ćwiczenia te prowadzimy w przypadkach lateralizacji nieustalonej z dziećmi oburęcznymi oraz w przypadkach lateralizacji skrzyżowanej z dziećmi o niezbyt silnej przewadze lewej ręki i dominującym prawym oku.
1. Badanie lateralizacji i kwalifikowanie do ćwiczeń
- przeciwwskazania do przeprowadzenia tych badań to lateralizacja jednorodna lewostronna, dominacja lewego oka, słaba sprawność prawej ręki, zaburzenia płynności mowy oraz opór dziecka
2. Ćwiczenia obu rąk ( I cykl – ćwiczeń „oburęcznych”)
- przez cały czas dokładnie obserwujemy możliwości obu rąk
- celem jest usprawnienie obu rąk i eksperyment z obiema rękami
- nie może to być forma intensywnego treningu
- u dzieci lewostronnych jest to etap przejściowy
- ćwiczymy tu płynność ruchów obu rąk (np. kreślenie kół w powietrzu, bieganie po papierze kredkami tak zwani „rowerzyści”
· ćwiczenie precyzji ruchu obu rąk i palców (np. sadzenie ziemniaków)
· koordynacje wzrokowo- ruchową
· zdolność regulowania napięcia mięśniowego
3. Ćwiczenia zmierzające do ustalenia ręki dominującej (II cykl – ćwiczeń „jedno i oburęcznych”)
Tu wyłania się dominująca ręka i celem jest nałożenie nacisku na jej kształtowanie (np. wyścig rąk- ręka prawa ma dłuższą trasę i musi się śpieszyć , ćwiczy się także kierunek pisania,
i rozwija orientację w lewej i prawej stronie ciała)
4. Usprawnienie ręki dominującej i utrwalenie jej wiodącej roli (II cykl – ćwiczeń „jednoręcznych”).
Ćwiczy tylko ręka dominująca, druga jest zupełnie wykluczona z ćwiczeń. Wykonujemy te same ćwiczenia co w punktach 2 i 3 ale dziecko używa tylko ręki dominujące.
4. Zasady pracy z dzieckiem leworęcznym *
1. Właściwa postawa wobec leworęczności.
Niewskazane jest ochraniane tych dzieci ani stawianie im wysokich wymagań.
2. Wczesna diagnoza leworęcznego dziecka.
Obserwacja w wieku po niemowlęcym i przedszkolnym, badanie diagnostyczne w 5, 6 roku życia (obejmuje lateralizację, rozwój motoryki rąk, orientacji w schemacie ciała i przestrzeni, ocena poziomu rozwoju umysłowego i osobowości dziecka). Diagnoza zmierza także do poznania postawy dziecka wobec własnej leworęczności.
3. Trafna decyzja co do dalszego postępowania.
Nie przeuczamy dzieci lewostronnie zlateralizowanych, oburęcznych i lewoocznych i o wczesnych przejawach lateralizacji i silnym stopniu przewagi ręki lewej, mało sprawnych motorycznie (szczególnie o obniżonej sprawności prawej ręki, opóźnionych w rozwoju umusłowym u których wystepują zaburzenia towarzyszące takie jak jąkanie, objawy nerwicowe, objawy pisma zwierciadlanego podczas pisania prawą ręką, nie akceptujących prób przeuczania)
4. Prawidłowa postawa ciała dziecka podczas pisania.
Podczas pisania i rysowania dziecko siedząc przy stole powinno mieć obie stopy oparte o podłogę a przedramiona o stół, plecy zaś wyprostowane tak aby centralna oś ciała( linia kręgosłupa) była pionowa. Tułów nie powinien opierać się o ławkę lecz znajdować się w pewnej odległości od niej zapewniając pewną swobodę ruchów rąk. Dziecko leworęczne siedząc w ławce szkolnej powinno mieć sąsiada po prawej stronie. Światło powinno padać z przodu lub od strony prawej.
5. Właściwe położenie zeszytu.
Zeszyt powinien znajdować się w pewnej odległości od ciała osoby piszącej. Powinien być ułożony na ławce ukośnie, nachylony w prawą stronę. Znajdować się nieco na lewo od osi ciała leworęcznego dziecka (swoboda ruchów ręki)
6. Prawidłowy sposób trzymania pióra.
Zacząć od ołówka i lepiej używać później długopis niż pióro.
7. Prawidłowy układ dłoni, nadgarstka i przedramienia.
Dłoń wraz z nadgarstkiem stanowi przedłużenie przedramienia. Brzeg dłoni, nadgarstka i ramię opierają się cały czas o stół i zeszyt na którym pisze dziecko i przesuwają się podczas pisania. Koniec pióra powinien być skierowany ku lewemu przedramieniu. Przedramię prawej ręki powinno być mniej więcej prostopadłe do liniatury zeszytu ( zeszyt ułożony po lewej stronie od osi ciała i nachylony w prawo). Dłoń i palce trzymające pióro powinny znajdować się poniżej liniatury zeszytu gdyż wówczas nie zasłaniają pisanego tekstu i pozwalają na jego stałe kontrolowanie wzrokiem.
8. Organizacja ruchów pisania.
Dbanie o prawidłowe zapisywanie liter przez ćwiczenia w pisaniu ich zgodnie z obowiązującym wzorcem ( kreślenie linii pionowych z góry w dół i poziomych od lewej do prawej). Trening w zakresie progresji dużej (płynne przesuwanie ręki od prawej do lewej krawędzi zeszytu), wdrażanie dziecka do opanowania progresji małej (ruchy dłoni i nadgarstka). Podczas przesuwania ręki z końca jednej linijki do początku drugiej ( ruch zwrotny ) i uaktywnienia mechanizmu ruchowego zbliżonego do dużej progresji, powinna przesuwać się dłoń i przedramię zaś łokieć powinien pozostać oparty na ławce w tym samym miejscu. Ręka piszącego (lewa) powinna przesuwać się od lewej strony ku prawej czyli od zewnątrz ku osi ciała bez jej przekraczania.
9. Kontrola i regulowania napięcia mięśniowego
Dziecko leworęczne musi uświadomić sobie swoje własne napięcie mięśniowe, musi świadomie kontrolować napięcie mięśniowe tak aby okresowo osiągało swój optymalny wymiar, na przemian z okresami rozluźnienia umożliwiającymi wypoczynek. Napięcie powinno ograniczać się do aktywizacji określonej grupy mięśni bez niepotrzebnego włączania innych grup nie uczestniczących w danej czynności ruchowej.
10. Koordynacja ruchów obu rąk
Przytrzymywanie zeszytu , przesuwanie go ku górze.
11. Współdziałanie oka i ręki.
Usprawnianie współdziałania czynności ruchowych lewej ręki z funkcjami wzrokowymi poprzez ćwiczenia rozwijające koordynację wzrokowo ruchową, rozwijanie współdziałania ręki i oka po tej samej stronie, umożliwianie stałego śledzenia wzrokiem czynności pisania przez dziecko leworęczne.
5. Zajęcia stymulująco – korekcyjne dla dzieci leworęcznych.
a) *Ćwiczenia rozwijające motorykę rąk (ćwiczą one precyzję, koordynację i szybkość ręki – dopasowane do potrzeb dziecka)
- metoda dobrego startu
- ćwiczenia ruchowe o charakterze relaksacyjnym (mają za zadanie kontrolować napięcie mięśniowe np. poprzez klaskanie, otrzepywanie, zaciskanie)
- układanie różnych modeli z palców i dłoni (*str175)
- zabawy ruchowe( związane są z czytanym tekstem- naśladowanie czynności bohaterów, jest to najczęściej zrytmizowany wiersz np. „Tu sroczka kaszke ważyła”, podczas czytania zmiana szybkości rytmu, tępa)
- ćwiczenia ruchowo – słuchowe (głównie ćwiczenia z metody dobrego startu, czyli piosenki do rytmu)
- zabawy indywidualne (różnego rodzaju zajęcia plastyczne wykonywane indywidualnie)
b) *Ćwiczenia pobudzające motywację do czynności grafomotorycznych (są to głównie zabawy ruchowe z elementami graficznymi)
- organizowanie „zabaw w rysowanie” (są to głównie zabawy ruchowe z elementami graficznymi, należy tak zorganizować zabawę by dziecko czuło się swobodnie tak jakby się bawiło a nie wykonywało ćwiczenia np. rysowanie patykiem na piasku)
- malowanie palcami
- ślady – odciski dłoni i stóp
- malowanie grubym pędzlem
- malowanki- niespodzianki (nauczyciel wcześniej przygotowuje obraz np. malując go świecą a następnie dziecko malując tuszem odkrywa ilustracje
- obrysowanie dłoni i stóp, całego ciała, konkretnych przedmiotów (*)
- rysowanie wg szablonów
- zabawy słuchowo- wzrokowo- ruchowe (np. rysowanie piosenki i wierszy zapożyczonych głównie z metody dobrego startu)
- próby samodzielnego rysowania (dziecko samo rysuje ale dorosły kontroluje proces, kiedy trzeba pobudza, motywuje, dopowiada)
c) *Ćwiczenia kształcące prawidłowy uchwyt i regulujące napięcie mięśniowe rąk.
- świadomość prawidłowego uchwytu i napięcia mięśniowego(* ) (świadomość tę ćwiczymy pokazując jak i w jakich palcach trzymać przyrządy do pisania, z jaką siłą tu wskazać np. łamanie grafitu, zaczerwienienie palców)
- ćwiczenia z nasadką Hanny Tymichovej
- ćwiczenia w płaszczyźnie pionowej np. zabawy z wodą, ćwiczenia grafomotoryczne Hanny Tymichovej (na podstawie 24 wzorów od prostych do najtrudniejszych, wyróżniamy pozycja stojącą pionową, pozioma, siedzącą (łokieć uniesiony), i siedzącą z podpartym przedramieniem)
d) Ćwiczenia kształcące nawyki ruchowe związane z kierunkiem pisania.
- uświadomienie dziecku kierunku
- utrwalenie kierunku od lewej do prawej
- utrwalenie kierunku kreślenia okręgów
e) Ćwiczenia usprawniające koordynację wzrokowo – ruchową
- czynności samobsługowe
- zabawy manipulacyjne (plastyczne)
- zabawy konstrukcyjne (klocki)
- zajęcia dydaktyczne (np. układanie mozaik)
- zajęcia plastyczne ( wycinanki, malowanie itp.)
- ćwiczenia grafo – motoryczne (przygotowują dzieci do nauki pisania i czytania)
· zamalowywanie obrazków
· kalkowanie obrazków
· obrysowywanie przedmiotów i rysowanie z użyciem szablonów
· rysowanie po śladzie
· rysowanie „od ręki”
f) Ćwiczenia rozwijające orientację w schemacie ciała i przestrzeni.
- wskazywanie i nazywanie części ciała
- obrysowywanie części ciała
- ćwiczenia ruchowe
- zwracanie się do dziecka (*)z poleceniami ( np. podaj mi proszę prawą ręka/lewą ręką książkę leżącą po lewej/ prawej stronie stolika)
- ćwiczenia ze wskazywaniem przedmiotów na obrazku
- ćwiczenia graficzne kształcące orientację w przestrzeni
- „dyktando graficzne”
Bibliografia:
· Bogdanowicz Marta „Trudności w pisaniu u dzieci”; Skrypty uczelniane, Gdańsk 1983
· Bogdanowicz Marta „ Leworęczność u dzieci” ;WSiP Warszawa 1992
· Nartowska Hanna „ Opóźnienia i dysharmonie rozwoju dziecka”; WSiP Warszawa 1980
· Sawa Barbara „Jeżeli dziecko źle czyta i pisze”; WSiP Warszawa 1997
joawie