Aramejska inskrypcja z Tel Dan.pdf
(
176 KB
)
Pobierz
Microsoft Word - SJ01NOWO.DOC
Studia Judaica 1: 1998 nr 1 (ss. 80-87)
Przemys‡aw Nowog
ó
rski
Warszawa
ARAMEJSKA INSKRYPCJA Z TEL DAN
Odkrycie latem 1993 roku w Tel Dan
1
steli bazaltowej z aramejsk„
inskrypcj„ sta‡o siŒ du¿ym wydarzeniem w
œ
wiecie naukowym. Okaza‡o
siŒ bowiem, ¿e jest to najstarszy dokument pisany wymieniaj„cy z nazwy
zar
ó
wno Izrael, jak i paæstwo po‡udniowe, JudŒ, jako
„
Dom Dawida
”
.
Jednocze
œ
nie w tek
œ
cie pozabiblijnym potwierdzone zosta‡o imiŒ kr
ó
la
Dawida.
Odkryty fragment stanowi ca‡o
Ͼ
wiŒkszej steli. Jego wysoko
Ͼ
wy-
nosi 32 cm, a szeroko
Ͼ
w maksymalnym miejscu 22 cm. Oryginaln„
wysoko
Ͼ
steli ocenia siŒ na 1 m, a szeroko
Ͼ
oko‡o 50 cm.
2
Wykonano j„
z miejscowego bazaltu.
Inskrypcja sk‡ada siŒ z 13 linijek: w pierwszej zachowa‡y siŒ jedynie
3 litery, 5 w ostatniej, a 14 w najlepiej zachowanej linii. Litery nale¿„ do
kananejskiej ga‡Œzi alfabetu semickiego, kt
ó
re datowa
æ
mo¿na na IX
wiek p.n.e. S„ one zbli¿one do znanych z innych inskrypcji aramejskich
i hebrajskich.
3
JŒzyk inskrypcji nale¿y natomiast do wczesnej fazy jŒzyka
aramejskiego. Litery inskrypcji s„ wyra
Ÿ
nie wyryte, a wyrazy oddzielone
od siebie kropkami, co by‡o powszechnym zwyczajem ortograficznym
w napisach kananejskich (np. Stela Meszy, napis z kana‡u Siloe). Nie-
kt
ó
re z zachowanych liter s„ jedynie fragmentami ca‡ych wyraz
ó
w, a ich
rekonstrukcja nasuwa wiele trudno
œ
ci i jest bardzo w„tpliwa.
Stela odnaleziona zosta‡a w ruinach muru otaczaj„cego niewielki
wybrukowany plac przed zewnŒtrzn„ bram„ miasta. Nie da siŒ w zwi„zku
1
Tel Dan (Tell el-Qadi) le¿y przy jednym ze
Ÿ
r
ó
de‡ Jordanu. Pierwotna nazwa Lajisz
(Joz 19,47; Sdz 18,29) pojawia siŒ ju¿ w egipskich tekstach eksekracyjnych (XIX-XVIII
w. p.n.e.), tekstach z Mari (XVIII w. p.n.e.) i spisie topograficznym Totmesa III. Kilka-
krotnie wymieniana w Starym Testamencie. Miasto z systemem obronnym istnia‡o ju¿ od
wczesnego br„zu i przetrwa‡o do koæca monarchii izraelskiej.
2
A. B i r a n, J. N a v e h: An Aramaic Fragment from Tel Dan,
„
Israel Exploration
Journal
”
(dalej: IEJ) 2-3 (1993), s. 84.
3
N. A v i g a d: An Inscribed Bowl from Dan,
„
Palestine Exploration Quarterly
”
100
(1968), s. 42-44; B. M a z a r:
‘
Ein Gev, Excavations in 1961, IEJ 14 (1964), s. 27-29.
ARAMEJSKA INSKRYPCJA Z TEL DAN
81
z tym okre
œ
li
æ
pierwotnego jej umiejscowienia. Trudno
œ
ci nastrŒcza r
ó
w-
nie¿ stwierdzenie kiedy znalaz‡a siŒ we wspomnianym murze. W pew-
nym stopniu mo¿e pos‡u¿y
æ
tu data zniszczenia ca‡ego kompleksu bram-
nego miasta, z‡o¿onego z trzech bram oraz obiekt
ó
w towarzysz„cych.
Nast„pi‡o to w VIII wieku p.n.e., najprawdopodobniej w czasie najazdu
kr
ó
la asyryjskiego Tiglatpilesara III w 743 roku p.n.e. Tak wiŒc fragment
steli musia‡ by
æ
umieszczony w murze wcze
œ
niej, ale nie wiadomo do-
k‡adniej kiedy.
4
Wskaz
ó
wek mog„ dostarczy
æ
fragmenty ceramiki znale-
zione pod i przy murze, pochodz„ce z po‡owy VIII wieku p.n.e. Z pier-
wszej KsiŒgi Kr
ó
lewskiej wiadomo o naje
Ÿ
dzie Ben-Chadada na Izrael
i zniszczeniu w
ó
wczas m.in. Dan. Nieco p
óŸ
niej sanktuarium zosta‡o od-
budowane, by
æ
mo¿e przez Achaba,
5
kt
ó
ry przy okazji wzmocni‡ fortyfi-
kacje miasta wraz ze wspomnianym systemem bramnym. To w‡a
œ
nie w
ó
w-
czas kamienna bazaltowa stela mog‡a znale
Ÿæ
siŒ w nowo zbudowanym
murze przy bramie zewnŒtrznej.
TRANSKRYPCJA
1. [ ] mr.
‘
[
2. [ ].
’
bj. jsq
6
3. vj
œ
kb.
’
bj. jhk.
’
l.
4. r
’
l. qdm. b
’
rq.
’
bj
7
5.
’
nh. vjhk. hdd. qdmj.
6. j. mlkj. v
’
qtl. mn (hm.
8
7. kb. v
’
lpj. prs.
8. mlk. j
œ
r
’
l. vqtl [t].
9. k. bjtdvd. v
’
sm.
10. jt.
’
rq. hm. l
11.
’
hrn. vlk-
12. lk.
‘
l. j
œ
[r
’
l]
13. msr.
‘
l
…
4
A. B i r a n, J. N a v e h: jw. s. 85-86.
5
W pisowni nazw w‡asnych, poza transkrypcj„ aramejskiej inskrypcji, hebrajsk„ lite-
rŒ
a
transkrybowano jako
„
ch
”
.
6
Ostatnia z zachowanych liter w tej linii widoczna jest jedynie w swej dolnej partii;
odleg‡o
Ͼ
od poprzedniej mo¿e wskazywa
æ
na qof.
7
Odleg‡o
Ͼ
miŒdzy
„’”
i
„
b
”
wskazuje, ¿e pierwotnie nie znajdowa‡a siŒ miŒdy nimi
¿adna inna litera, co u‡atwia w tym miejscu odczytanie.
8
Ostatnia widoczna litera czytelna jest tylko w swej dolnej cze
œ
ci, mo¿e to by
æ
„
l
”
,
ale w kontek
œ
cie filologicznym bardziej odpowiednie jest
„
n
”
.
82
PRZEMYS£AW NOWOG
Ó
RSKI
Faksymile inskrypcji wed‡ug IEJ 2-3 (1993), s. 89.
ARAMEJSKA INSKRYPCJA Z TEL DAN
83
KOMENTARZ FILOLOGICZNY
LINIA 1.
Zachowa‡y siŒ jedynie
œ
lady trzech liter, kt
ó
re mo¿na rekonstruowa
æ
jako [
’
]mr = ew.
’
mar = powiedzia‡. WiŒcej na ten temat nie da siŒ po-
wiedzie
æ
.
LINIA 2.
.
’
bj. jsq
–
rekonstrukcja q na podstawie odleg‡o
œ
ci pomiŒdzy liter„
samek a kolejnym znakiem;
jsq = 3 os. sing. impf.
Zwrot
’
bj. jsq [
‘
l] = m
ó
j ojciec wst„pi‡
–
mo¿e w tym miejscu ozna-
cza
æ
wst„pienie na tron, ale nie jest to tak jednoznacznie wyra¿one.
Godnym uwagi jest u¿ycie imperfectum na oznaczenie czynno
œ
ci prze-
sz‡ej. W nastŒpnych liniach stosuje siŒ powszechnie przyjŒt„ formŒ im-
perfectum conversivum (z przedrostkiem v).
LINIA 3.
vj
œ
kb.
’
bj. jhk.
’
l [
–
i m
ó
j ojciec umar‡ i wszed‡
…
œ
kb = umrze
æ
, 3 os. sing. m. impf. conver.
jhk = wej
Ͼ
, p
ó
j
Ͼ
, 3 os. sing. m. impf.;
liniŒ tŒ mo¿na dalej kontynuowa
æ
: [bjt
‘
lmh
–
do domu wieczno
œ
ci].
Zwrot taki znany jest m.in. z KsiŒgi Koheleta (12,5):
„
bo zd„¿a
æ
bŒ-
dzie cz‡owiek do swego domu wieczno
œ
ci
”
. Podobnie czytamy w listach
z Nachal Chewer i Wadi Murabba
‘
at.
9
Analogiczne stwierdzenie mo¿na
odnale
Ÿæ
r
ó
wnie¿ w KsiŒdze Jozuego (23,14) i 1 Kr
ó
lewskiej (2,2). W jŒ-
zyku akadyjskim zwrot: (on) umar‡ oddawany jest przez: ana
š
imiti
š
u
illik = (dos‡.) on wszed‡ w swoj„
œ
mier
æ
.
Aramejski czasownik
œ
kb mo¿e by
æ
t‡umaczony zar
ó
wno jako (on)
umar‡, jak i te¿: (on) spocz„‡, czy (on) by‡ chory. Z tego wynika, ¿e wy-
ra¿enie w trzeciej linii mo¿na prze‡o¿y
æ
r
ó
wnie¿: m
ó
j ojciec zachorowa‡
(i) umar‡. Zwrot jhk
’
l jest prawdopodobnie synonimem do vj
œ
kb, dlatego
mo¿liwe jest odczytanie: (on) umar‡ (gdy¿) przysz‡a do niego
œ
mier
æ
.
Czasownik aramejski vj
œ
kb oraz akadyjskie wyra¿enie ana
š
imiti
š
u illik
oznaczaj„
œ
mier
æ
naturaln„, a nie morderstwo czy
œ
mier
æ
w walce.
LINIA 4.
[j
œ
]r
’
l. qdm. b
’
rq.
’
bj
–
[i tu panowa‡ kr
ó
l Iz]raela dawniej w kraju
mojego ojca,
9
Y. Y a d i n: Expedition D (Judaean Desert), IEJ 12 (1962), s. 245; J.T. M i l i k, Les
Grottes de Murabba
‘
at, Discoveries in the Judaean Desert II, Oxford 1960, no 20.
84
PRZEMYS£AW NOWOG
Ó
RSKI
qdm podobne jest do aramejskiego zwrotu qdm(j)n z V wieku p.n.e.
10
qdm u¿yte jest r
ó
wnie¿ w Psalmach: 74,2 i 119,152 w znaczeniu
dawno, od dawna. Na Steli Meszy pojawia siŒ na oznaczenie nazwy geo-
graficznej: v
’
s qd j
œ
b b
’
rj
‘
trt m
‘
lm = cz‡owiek z pokolenia Gada obj„‡
kraj Atarot ju¿ od dawna.
11
LINIA 5.
’
nh. vjhk. hdd. qdmj.
–
I przyby‡ Chadad przede mnie (tzn. spowodo-
wa‡ moje zwyciŒstwo). Wyraz
’
nh (zaimek osobowy 1. sing.) nale¿y jesz-
cze do jakiego
œ
poprzedniego wyra¿enia.
vjhk
–
jak w linii 3, z przedrostkiem v; qdmj
–
jak w linii 4, z zaim-
kiem osobowym sufigowanym, 1. sing.
Podobnie w inskrypcji Salmanasara III (ok. 853 r. p.n.e.) na obelisku
z Kurka czytamy, ¿e Nergal przyby‡ przed oblicze (alik mahri) kr
ó
la. W
jŒzyku biblijnym pewn„ analogiŒ mo¿na dostrzec w KsiŒdze Powt
ó
rzo-
nego Prawa 1,30 i 31,83.
LINIA 6.
j. mlkj. v
’
qtl. mn[
–
m
ó
j kr
ó
l. i zabi‡em spo
œ
r
ó
d [lud
ó
w
…
];
mlkj = m
ó
j kr
ó
l
–
podobne zwroty znajduj„ siŒ na steli Bar-Rahibel
w linii 5-6
12
w formie m
ó
j pan Tiglatpilesar (mr
’
j); u¿ycie w powy¿szej
inskrypcji mr
’
j oraz na steli z Tel Dan mlkj oznacza, ¿e obaj fundatorzy
byli wasalami.
v
’
qtl od qtl
›
qtl = zabi
æ
, 1 os. sing. impf. conver.
–
zachodzi tu
zjawisko dysymilacji znane z wczesnego stadium rozwoju jŒzyka aramej-
skiego. Rekonstrukcja dalszej czŒ
œ
ci mn[hm] dokonana zosta‡a na pod-
stawie zdania z KsiŒgi SŒdzi
ó
w 14,19: vjk mhm slsjm
’
js = i zabi‡ [Sam-
son] trzydziestu mŒ¿
ó
w spo
œ
r
ó
d nich. W linii 11 Steli Meszy napisano:
v
’
qtl mn[
‘
m
’
] = i zabi‡em spo
œ
r
ó
d [lud
ó
w].
13
LINIA 7.
…
r kb. v
’
lpj. pr
œ
. = X rydwan
ó
w i dwa tysi„ce je
Ÿ
d
Ÿ
c
ó
w, chodzi tu
prawdopodobnie o rydwany zniszczone przez fundatora steli.
v
’
lpj. pr
œ
. = tysi„ce je
Ÿ
d
Ÿ
c
ó
w,
’
lp = tysi„c, natomiast forma
’
lpj
pochodzi od liczby podw
ó
jnej
’
lpjn.
10
R. D r i v e r: Aramaic Documents of the Fifth Century B.C., Oxford 1957, s. 108.
11
H. D o n n e r, W. R
ö
l l i n g: Kanaan
ä
ische und aram
ä
ische Inschriften, I-III,
Wiesbaden 1962-1964, 2. Ausg., 1968 (dalej: KAI), nr 181.
12
KAI, nr 251.
13
KAI, nr 181.
Plik z chomika:
kama2e
Inne pliki z tego folderu:
Przegląd bibliograficzny(1).pdf
(193 KB)
Przegląd bibliograficzny.pdf
(193 KB)
Asymilacja Żydów węgierskich w latach 1867-1918.pdf
(199 KB)
Hebrajskie teksty literackie w liturgii synagogalnej.pdf
(193 KB)
Fenomen historiografii żydowskiej w II Rzeczypospolitej.pdf
(180 KB)
Inne foldery tego chomika:
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin