Aramejska inskrypcja z Tel Dan.pdf

Studia Judaica 1: 1998 nr 1 (ss. 80-87)

Przemys‡aw Nowog ó rski

Warszawa

ARAMEJSKA INSKRYPCJA Z TEL DAN

Odkrycie latem 1993 roku w Tel Dan 1 steli bazaltowej z aramejsk„

inskrypcj„ sta‡o siŒ du¿ym wydarzeniem w œ wiecie naukowym. Okaza‡o

siŒ bowiem, ¿e jest to najstarszy dokument pisany wymieniaj„cy z nazwy

zar ó wno Izrael, jak i paæstwo po‡udniowe, JudŒ, jako „ Dom Dawida ” .

Jednocze œ nie w tek œ cie pozabiblijnym potwierdzone zosta‡o imiŒ kr ó la

Dawida.

Odkryty fragment stanowi ca‡o œæ wiŒkszej steli. Jego wysoko œæ wy-

nosi 32 cm, a szeroko œæ w maksymalnym miejscu 22 cm. Oryginaln„

wysoko œæ steli ocenia siŒ na 1 m, a szeroko œæ oko‡o 50 cm. 2 Wykonano j„

z miejscowego bazaltu.

Inskrypcja sk‡ada siŒ z 13 linijek: w pierwszej zachowa‡y siŒ jedynie

3 litery, 5 w ostatniej, a 14 w najlepiej zachowanej linii. Litery nale¿„ do

kananejskiej ga‡Œzi alfabetu semickiego, kt ó re datowa æ mo¿na na IX

wiek p.n.e. S„ one zbli¿one do znanych z innych inskrypcji aramejskich

i hebrajskich. 3 JŒzyk inskrypcji nale¿y natomiast do wczesnej fazy jŒzyka

aramejskiego. Litery inskrypcji s„ wyra Ÿ nie wyryte, a wyrazy oddzielone

od siebie kropkami, co by‡o powszechnym zwyczajem ortograficznym

w napisach kananejskich (np. Stela Meszy, napis z kana‡u Siloe). Nie-

kt ó re z zachowanych liter s„ jedynie fragmentami ca‡ych wyraz ó w, a ich

rekonstrukcja nasuwa wiele trudno œ ci i jest bardzo w„tpliwa.

Stela odnaleziona zosta‡a w ruinach muru otaczaj„cego niewielki

wybrukowany plac przed zewnŒtrzn„ bram„ miasta. Nie da siŒ w zwi„zku

1 Tel Dan (Tell el-Qadi) le¿y przy jednym ze Ÿ r ó de‡ Jordanu. Pierwotna nazwa Lajisz

(Joz 19,47; Sdz 18,29) pojawia siŒ ju¿ w egipskich tekstach eksekracyjnych (XIX-XVIII

w. p.n.e.), tekstach z Mari (XVIII w. p.n.e.) i spisie topograficznym Totmesa III. Kilka-

krotnie wymieniana w Starym Testamencie. Miasto z systemem obronnym istnia‡o ju¿ od

wczesnego br„zu i przetrwa‡o do koæca monarchii izraelskiej.

2 A. B i r a n, J. N a v e h: An Aramaic Fragment from Tel Dan, „ Israel Exploration

Journal ” (dalej: IEJ) 2-3 (1993), s. 84.

3 N. A v i g a d: An Inscribed Bowl from Dan, „ Palestine Exploration Quarterly ” 100

(1968), s. 42-44; B. M a z a r: ‘ Ein Gev, Excavations in 1961, IEJ 14 (1964), s. 27-29.

ARAMEJSKA INSKRYPCJA Z TEL DAN 81

z tym okre œ li æ pierwotnego jej umiejscowienia. Trudno œ ci nastrŒcza r ó w-

nie¿ stwierdzenie kiedy znalaz‡a siŒ we wspomnianym murze. W pew-

nym stopniu mo¿e pos‡u¿y æ tu data zniszczenia ca‡ego kompleksu bram-

nego miasta, z‡o¿onego z trzech bram oraz obiekt ó w towarzysz„cych.

Nast„pi‡o to w VIII wieku p.n.e., najprawdopodobniej w czasie najazdu

kr ó la asyryjskiego Tiglatpilesara III w 743 roku p.n.e. Tak wiŒc fragment

steli musia‡ by æ umieszczony w murze wcze œ niej, ale nie wiadomo do-

k‡adniej kiedy. 4 Wskaz ó wek mog„ dostarczy æ fragmenty ceramiki znale-

zione pod i przy murze, pochodz„ce z po‡owy VIII wieku p.n.e. Z pier-

wszej KsiŒgi Kr ó lewskiej wiadomo o naje Ÿ dzie Ben-Chadada na Izrael

i zniszczeniu w ó wczas m.in. Dan. Nieco p óŸ niej sanktuarium zosta‡o od-

budowane, by æ mo¿e przez Achaba, 5 kt ó ry przy okazji wzmocni‡ fortyfi-

kacje miasta wraz ze wspomnianym systemem bramnym. To w‡a œ nie w ó w-

czas kamienna bazaltowa stela mog‡a znale Ÿæ siŒ w nowo zbudowanym

murze przy bramie zewnŒtrznej.

TRANSKRYPCJA

1. [ ] mr. ‘ [

2. [ ]. ’ bj. jsq 6

3. vj œ kb. ’ bj. jhk. ’ l.

4. r ’ l. qdm. b ’ rq. ’ bj 7

5. ’ nh. vjhk. hdd. qdmj.

6. j. mlkj. v ’ qtl. mn (hm. 8

7. kb. v ’ lpj. prs.

8. mlk. j œ r ’ l. vqtl [t].

9. k. bjtdvd. v ’ sm.

10. jt. ’ rq. hm. l

11. ’ hrn. vlk-

12. lk. ‘ l. j œ [r ’ l]

13. msr. ‘ l

…

4 A. B i r a n, J. N a v e h: jw. s. 85-86.

5 W pisowni nazw w‡asnych, poza transkrypcj„ aramejskiej inskrypcji, hebrajsk„ lite-

rŒ a transkrybowano jako „ ch ” .

6 Ostatnia z zachowanych liter w tej linii widoczna jest jedynie w swej dolnej partii;

odleg‡o œæ od poprzedniej mo¿e wskazywa æ na qof.

7 Odleg‡o œæ miŒdzy „’” i „ b ” wskazuje, ¿e pierwotnie nie znajdowa‡a siŒ miŒdy nimi

¿adna inna litera, co u‡atwia w tym miejscu odczytanie.

8 Ostatnia widoczna litera czytelna jest tylko w swej dolnej cze œ ci, mo¿e to by æ „ l ” ,

ale w kontek œ cie filologicznym bardziej odpowiednie jest „ n ” .

82 PRZEMYS£AW NOWOG Ó RSKI

Faksymile inskrypcji wed‡ug IEJ 2-3 (1993), s. 89.

ARAMEJSKA INSKRYPCJA Z TEL DAN 83

KOMENTARZ FILOLOGICZNY

LINIA 1.

Zachowa‡y siŒ jedynie œ lady trzech liter, kt ó re mo¿na rekonstruowa æ

jako [ ’ ]mr = ew. ’ mar = powiedzia‡. WiŒcej na ten temat nie da siŒ po-

wiedzie æ .

LINIA 2.

. ’ bj. jsq – rekonstrukcja q na podstawie odleg‡o œ ci pomiŒdzy liter„

samek a kolejnym znakiem;

jsq = 3 os. sing. impf.

Zwrot ’ bj. jsq [ ‘ l] = m ó j ojciec wst„pi‡ – mo¿e w tym miejscu ozna-

cza æ wst„pienie na tron, ale nie jest to tak jednoznacznie wyra¿one.

Godnym uwagi jest u¿ycie imperfectum na oznaczenie czynno œ ci prze-

sz‡ej. W nastŒpnych liniach stosuje siŒ powszechnie przyjŒt„ formŒ im-

perfectum conversivum (z przedrostkiem v).

LINIA 3.

vj œ kb. ’ bj. jhk. ’ l [ – i m ó j ojciec umar‡ i wszed‡ …

œ kb = umrze æ , 3 os. sing. m. impf. conver.

jhk = wej œæ , p ó j œæ , 3 os. sing. m. impf.;

liniŒ tŒ mo¿na dalej kontynuowa æ : [bjt ‘ lmh – do domu wieczno œ ci].

Zwrot taki znany jest m.in. z KsiŒgi Koheleta (12,5): „ bo zd„¿a æ bŒ-

dzie cz‡owiek do swego domu wieczno œ ci ” . Podobnie czytamy w listach

z Nachal Chewer i Wadi Murabba ‘ at. 9 Analogiczne stwierdzenie mo¿na

odnale Ÿæ r ó wnie¿ w KsiŒdze Jozuego (23,14) i 1 Kr ó lewskiej (2,2). W jŒ-

zyku akadyjskim zwrot: (on) umar‡ oddawany jest przez: ana š imiti š u

illik = (dos‡.) on wszed‡ w swoj„ œ mier æ .

Aramejski czasownik œ kb mo¿e by æ t‡umaczony zar ó wno jako (on)

umar‡, jak i te¿: (on) spocz„‡, czy (on) by‡ chory. Z tego wynika, ¿e wy-

ra¿enie w trzeciej linii mo¿na prze‡o¿y æ r ó wnie¿: m ó j ojciec zachorowa‡

(i) umar‡. Zwrot jhk ’ l jest prawdopodobnie synonimem do vj œ kb, dlatego

mo¿liwe jest odczytanie: (on) umar‡ (gdy¿) przysz‡a do niego œ mier æ .

Czasownik aramejski vj œ kb oraz akadyjskie wyra¿enie ana š imiti š u illik

oznaczaj„ œ mier æ naturaln„, a nie morderstwo czy œ mier æ w walce.

LINIA 4.

[j œ ]r ’ l. qdm. b ’ rq. ’ bj – [i tu panowa‡ kr ó l Iz]raela dawniej w kraju

mojego ojca,

9 Y. Y a d i n: Expedition D (Judaean Desert), IEJ 12 (1962), s. 245; J.T. M i l i k, Les

Grottes de Murabba ‘ at, Discoveries in the Judaean Desert II, Oxford 1960, no 20.

84 PRZEMYS£AW NOWOG Ó RSKI

qdm podobne jest do aramejskiego zwrotu qdm(j)n z V wieku p.n.e. 10

qdm u¿yte jest r ó wnie¿ w Psalmach: 74,2 i 119,152 w znaczeniu

dawno, od dawna. Na Steli Meszy pojawia siŒ na oznaczenie nazwy geo-

graficznej: v ’ s qd j œ b b ’ rj ‘ trt m ‘ lm = cz‡owiek z pokolenia Gada obj„‡

kraj Atarot ju¿ od dawna. 11

LINIA 5.

’ nh. vjhk. hdd. qdmj. – I przyby‡ Chadad przede mnie (tzn. spowodo-

wa‡ moje zwyciŒstwo). Wyraz ’ nh (zaimek osobowy 1. sing.) nale¿y jesz-

cze do jakiego œ poprzedniego wyra¿enia.

vjhk – jak w linii 3, z przedrostkiem v; qdmj – jak w linii 4, z zaim-

kiem osobowym sufigowanym, 1. sing.

Podobnie w inskrypcji Salmanasara III (ok. 853 r. p.n.e.) na obelisku

z Kurka czytamy, ¿e Nergal przyby‡ przed oblicze (alik mahri) kr ó la. W

jŒzyku biblijnym pewn„ analogiŒ mo¿na dostrzec w KsiŒdze Powt ó rzo-

nego Prawa 1,30 i 31,83.

LINIA 6.

j. mlkj. v ’ qtl. mn[ – m ó j kr ó l. i zabi‡em spo œ r ó d [lud ó w … ];

mlkj = m ó j kr ó l – podobne zwroty znajduj„ siŒ na steli Bar-Rahibel

w linii 5-6 12 w formie m ó j pan Tiglatpilesar (mr ’ j); u¿ycie w powy¿szej

inskrypcji mr ’ j oraz na steli z Tel Dan mlkj oznacza, ¿e obaj fundatorzy

byli wasalami.

v ’ qtl od qtl › qtl = zabi æ , 1 os. sing. impf. conver. – zachodzi tu

zjawisko dysymilacji znane z wczesnego stadium rozwoju jŒzyka aramej-

skiego. Rekonstrukcja dalszej czŒ œ ci mn[hm] dokonana zosta‡a na pod-

stawie zdania z KsiŒgi SŒdzi ó w 14,19: vjk mhm slsjm ’ js = i zabi‡ [Sam-

son] trzydziestu mŒ¿ ó w spo œ r ó d nich. W linii 11 Steli Meszy napisano:

v ’ qtl mn[ ‘ m ’ ] = i zabi‡em spo œ r ó d [lud ó w]. 13

LINIA 7.

… r kb. v ’ lpj. pr œ . = X rydwan ó w i dwa tysi„ce je Ÿ d Ÿ c ó w, chodzi tu

prawdopodobnie o rydwany zniszczone przez fundatora steli.

v ’ lpj. pr œ . = tysi„ce je Ÿ d Ÿ c ó w, ’ lp = tysi„c, natomiast forma ’ lpj

pochodzi od liczby podw ó jnej ’ lpjn.

10 R. D r i v e r: Aramaic Documents of the Fifth Century B.C., Oxford 1957, s. 108.

11 H. D o n n e r, W. R ö l l i n g: Kanaan ä ische und aram ä ische Inschriften, I-III,

Wiesbaden 1962-1964, 2. Ausg., 1968 (dalej: KAI), nr 181.

12 KAI, nr 251.

13 KAI, nr 181.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: