antyspołeczność - czynne występowanie przeciwko społeczeństwu; zachowanie agresywne skierowane przeciwko innym ludziom lub grupom społecznym, stanowiące zagrożenie dla ich życia i mienia. Na podstawie etycznej, prawnej i społecznej oceny działań tego typu wyodrębnia się syndrom osobowości antyspołecznej (antyspołecznego zaburzenia osobowości, psychopatii antyspołecznej lub socjopatii). Charakteryzuje się on ciągłym podejmowaniem zachowań agresywnych wobec innych ludzi (agresja słowna, stosowanie przemocy, a nawet zabójstwo), naruszaniem norm prawnych, używaniem kłamstw, niedotrzymywaniem zobowiązań finansowych, brakiem rozwagi, obojętnością wobec losu ofiar, brakiem poczucia winy. "Socjopaci są osobami, których interakcje wydają się zachodzić jak gdyby bez udziału świadomości i którzy nie są zdolni do empatii oraz identyfikacji z innymi. Socjopaci cechować się mogą osobistym urokiem i inteligencją, a także niemożnością myślenia irracjonalnego, jednak uwidacznia się również brak poczucia wstydu lub wyrzutów sumienia oraz niezdolność do uczenia się z doświadczeń karzących. Osoby tego typu może cechować ogólne ubóstwo reakcji emocjonalnych, a także niezdolność do identyfikowania się z jednostkami, grupami lub wartościami społecznymi".
Osoby z antyspołecznym zaburzeniem osobowości odznaczają się niezdolnością do stabilizacji życia rodzinnego - członkowie rodziny traktowani są w sposób brutalny, niekiedy rodzina jest porzucana, obserwuje się nieumiejętność utrzymania związku monogamicznego dłużej niż przez rok, nieumiejętność pełnienia roli rodzica lub opiekuna (pozostawianie małoletnich dzieci bez opieki, bez środków do życia, rozrzutne wydawanie pieniędzy na własne potrzeby, a nie na zapewnienie podstawowych artykułów dla domu itp.). Podobny brak stabilizacji dotyczy sfery zawodowej – praca podejmowana jest na krótko, częste są porzucenia pracy lub zwolnienia dyscyplinarne. Osoby antyspołeczne zazwyczaj nadużywają alkoholu lub innych środków odurzających, prowadza chaotyczne życie seksualne. Różnice indywidualne miedzy poszczególnymi jednostkami zaliczanymi do tego typu są niekiedy znaczne, tym niemniej elementem wspólnym jest chłód uczuciowy oraz wrogość lub obojętność wobec drugiego człowieka. Osoby te rzadko w sobie widzą źródło własnych niepowodzeń; u innych ciągle dostrzegają wady i konieczność zmiany. Sadzą, że ich trudności wynikają z zewnętrznych okoliczności, pecha lub nieporozumień. Bezczelność, brak skrupułów i egoizm to charakterystyczne cechy osobowości antyspołecznej. Osoby antyspołeczne często postrzegają występek jako cnotę, podziwiają takie cechy, jak bezwzględność, zastraszanie, oportunizm i brak skrupułów.
Cechy osobowości antyspołecznej uwidaczniają się już w okresie dzieciństwa. Bardzo często występują wówczas zaburzenia zachowania, m.in. zaniedbania w nauce, ucieczki ze szkoły, ucieczki z domu, stała tendencja do kłamstw, kradzieże, zachowania chuligańskie, brutalne traktowanie słabszych, okrucieństwo wobec zwierząt. Wystąpienie kilku z wymienionych objawów pozwala na rozpoznanie syndromu osobowości antyspołecznej.
Szacuje się, że osoby antyspołeczne stanowią 2-3% populacji. Ten typ osobowości najczęściej rozpoznawany jest wśród mężczyzn. Zachowaniami antyspołecznymi są różnego typu działania przestępcze (szacuje się, ze 75% przestępców charakteryzuje się antyspołecznym zaburzeniem osobowości).
aspołeczność - termin odnoszony do zachowań, postaw lub cech osobowości, charakteryzujących się unikaniem zaangażowania jednostki w związki grupowe i (lub) realizacje celów grupowych. Aspołeczność przybierać może różne formy - od całkowitego wycofania z życia społecznego (czasowego lub stałego), połączonego z odizolowaniem przestrzennym, docelowego unikania kontaktów społecznych i niechęci do angażowania się w bliższe stosunki z innymi. Jeśli izolacja społeczna nie jest wynikiem dążeń jednostki, to takie osamotnienie trudno uznać za przejaw aspołeczności. Należy także odróżnić aspołeczność od antyspołeczności.
anomia - stan zaniku lub załamania norm społecznych regulujących działania społeczne. Termin "anomia" (gr. nόmos - prawo) u Platona oznacza stan bezprawia, natomiast termin "eunomia" - dobry ustrój społeczny. Do socjologii pojęcie wprowadzone zostało przez Emila Durkheima, który wskazywał, iż anomia występuje w okresie zmian społecznych spowodowanych przez narastający w społeczeństwie podział pracy i wzrost specjalizacji. Zmiany te prowadza do przekształceń więzi społecznej; następuje przejście od tzw. solidarności mechanicznej (podporządkowanie jednostki wynika z nacisków tradycji oraz opinii publicznej) do solidarności organicznej (więzi opierają się nie na konformizmie, lecz na wzajemnej wymianie usług i świadczeń). Jednym z przejawów anomii są samobójstwa. W klasycznym studium poświeconym temu zjawisku E. Durkheim wskazywał, ze jego wielkość zależy w dużym stopniu od cech grupy, do której samobójca należy. Wyróżniał samobójstwa typu egoistycznego (wywołane odosobnieniem jednostki od grupy), altruistycznego (wywołane całkowitym wchłonięciem jednostki przez grupę; jednostka zatraca swą indywidualność i zdolna jest poświęcić swe życie dla dobra grupy) oraz anomiczne (wywołane nagłą dezorganizacją grupy, rozkładem jej więzi wewnętrznej spowodowanym przez takie zjawiska, jak kryzysy społeczne, przewroty polityczne, załamania gospodarcze, itp.).
Robert K. Merton wyróżnia 2 typy anomii: anomię deprywacji i anomię sukcesu. Szybka zmiana może rodzić anomię - zmiana ta może przybierać nie tylko formę regresu, lecz także gwałtownego postępu. Anomia w ujęciu Mertona jest teorią zachowań dewiacyjnych. W zależności od akceptacji lub odrzucenia kulturowego określonych celów i środków ich osiągania, Merton wyróżnia następujące typy indywidualnego przystosowania: konformizm, innowację, rytualizm, wycofanie i bunt.
Koncepcja anomii próbuje wyjaśniać działania indywidualne przez ukazanie ich uwarunkowań makrosrukturalnych. Tendencja do załamania lub rozpadu norm występuje w wypadku braku integracji struktury kulturowej i społecznej.
definicja sytuacji - (ang. definition of the situation), sposób postrzegania i oceniania rzeczywistości społecznej przez jednostkę lub grupę, wyznaczający podejmowane działania. Termin wprowadzony do socjologii przez Williama I. Thomasa oraz Floriana Znanieckiego dla określenia ogółu warunków (zarówno obiektywnych, jak i subiektywnych) wpływających na wybór rodzaju działań i zachowań podmiotu. "Każda konkretna działalność jest rozwiązaniem sytuacji." Działania zależą wiec od sposobu zdefiniowania przez podmiot sytuacji, w jakiej się on znajduje.
W pojęciu "definicja sytuacji" nie chodzi, zatem o odpowiedź na pytanie, „co to jest sytuacja?", chociaż W.I. Thomas i F. Znaniecki podają takie określenie, lecz głównie o to, w jaki sposób podmiot definiuje sytuację, w której się znalazł. Przykładowo, określone zachowanie drugiej osoby jednostka traktować może jako zachowanie wobec niej wrogie lub jako przyjazne (np. jako żart). Zależnie od interpretacji tego zachowania, a więc od przyjętej definicji sytuacji, dalsza reakcja jednostki przebiegać będzie w odmienny sposób.
Jak wskazuje W.I. Thomas: "Każdy samozdeterminowany akt zachowania poprzedzony jest zawsze stadium badania i zastanawiania się, które nazwać możemy definicją sytuacji. W istocie rzeczy od definicji sytuacji zależą nie tylko konkretne czyny, stopniowo cała polityka życiowa i osobowość samej jednostki kształtuje się jako wynik serii takich definicji."
Tworzenie definicji sytuacji dokonywać się może spontanicznie, z uwzględnieniem specyficznych cech konkretnej sytuacji postrzeganej przez podmiot, lub w wyniku wykorzystania gotowych definicji, jakich dostarcza społeczeństwo. Zadanie podmiotu polega wówczas na zaklasyfikowaniu danej sytuacji do określonej kategorii. Pojecie "definicja sytuacji" ujmowane jest, zatem w 2 znaczeniach: 1) w ujęciu podmiotowym – jako sposób interpretacji przez działający podmiot sytuacji, w której się znajduje; 2) w ujęciu kulturowym lub społecznym - jako określony przez kulturę bądź społeczeństwo sposób postrzegania i interpretacji podobnych sytuacji. Definicja sytuacji w ujęciu kulturowym staje się częścią definicji sytuacji podmiotu. Dokonuje się to w wyniku procesu socjalizacji, polegającego w tym przypadku na uczeniu się sposobów definiowania sytuacji. "Zdefiniowana sytuacja obejmuje wspólne dane ludzkiego doświadczenia, zaobserwowane fakty obecne i przewidywane fakty przyszłe; wybór i ocena owych danych przez definiującego, obserwacja i antycypacja faktów, ich ocena jako pożądanych lub niepożądanych, są kulturowo uwarunkowane i przekazywalne innym ludziom." (F. Zaniecki).
Podobne znaczenie do pojęcia definicji sytuacji ma termin "dynamiczne oszacowanie" (dymanic assessment) wprowadzony przez Roberta M. McIvera. Jest on jednak w socjologii rzadziej używany. Również pojęcia "znaczenie" Maxa Webera oraz "orientacja" (orientatio) Talcotta Parsonsa wykazują zbieżność z pojęciem "definicja sytuacji".
Znaczenie koncepcji definicji sytuacji w wyjaśnianiu socjologicznym polega na tym, że jednostka nie jest traktowana tylko jako istota reaktywna, której zachowanie można wytłumaczyć wyłącznie przez odwołanie się do oddziaływań środowiska. W tych samych warunkach obiektywnych, w zależności od sposobu zdefiniowania sytuacji, zachowanie może przebiegać całkowicie odmiennie. Uwzględnia się tu, zatem wpływ "czynników subiektywnych" na zachodzące obiektywnie zachowania, a w konsekwencji także na procesy społeczne. "Sadzimy, iż każda sytuacja winna być studiowana przez badacza tak, jak doświadcza jej poszczególna jednostka ludzka posiadająca świadomość tej sytuacji. Dla uniknięcia nieporozumień proponujemy odróżnienie sytuacji w tym rozumieniu od obiektywnych warunków, w jakich jednostki ludzkie żyją i działają. Jednostka mająca do czynienia z pewną sytuacją może nie brać pod uwagę warunków, które – wzięte pod uwagę – radykalnie zmieniłyby jej koncepcję sytuacji; często też uwzględnia fakty nie będące częścią warunków obiektywnych. Nawet w przypadku fałszywego (błędnego) zdefiniowania sytuacji, ta przyjęta definicja - w wyniku podjętych działań - powoduje pewne realne następstwa. "Jeśli ludzie definiują sytuacje jako rzeczywiste, to stają się one sytuacjami rzeczywistymi w swoich konsekwencjach." (R. Merton). To twierdzenie W. Thomasa stanowi podstawę mechanizmu samospełniających się przepowiedni.
Sposób wyjaśniania działań podmiotowych zawarty w koncepcji "definicji sytuacji" stanowi istotny element wielu humanistycznych nurtów współczesnej socjologii, m.in. socjologii fenomenalistycznej i etnometodologii, interakcjonizmu i in.
dewiacja - zachowanie odbiegające od normy. Dewiacja może przybierać 2 formy: pozytywną (nadnormalną) i negatywną (podnormalną). Z tego względu pojecie dewiacji jest zakresowo szersze od pojęcia patologii społecznej, które oznacza tyko zjawiska dewiacji podnormalnej. Podkreśla się, że dewiacja umożliwia dokonanie się zmiany społecznej; bez zachowań odbiegających od społecznie akceptowanych norm społeczeństwo uległoby petryfikacji. Nadmierna jednak ilość zachowań dewiacyjnych może prowadzić do stanu anomii i dezorganizacji.
Wyróżnić można 2 typy teorii wyjaśniających zjawiska dewiacji: pierwsze - to teorie typu biologicznego lub psychologicznego zorientowane na samą dewiację; drugie - to teorie zorientowane na grupę społeczną, w której zachowania dewiacyjne powstają. W ramach tego drugiego ujęcia podkreśla się oddziaływanie czynników środowiskowych na występowanie zachowań dewiacyjnych. Te wpływy środowiskowe mogą być tłumaczone na różne sposoby: np. wskazuje się, że dewiacja przekazywana jest przez grupę, w której jednostki uczestniczą, dokonuje się tu, bowiem proces uczenia się zachowań dewiacyjnych (jest to tzw. koncepcja zróżnicowanych przynależności lub zróżnicowanych powiązań Edwina Sutherlanda). Ludzie stają się dewiantami, ponieważ żyją wśród dewiantów, („z jakim przestajesz, takim się stajesz"). Inne koncepcje odwołują się do teorii subkultury - grupa uznaje odmienne wartości i normy, co powoduje, że zachowania jej członków postrzegane są przez otoczenie społeczne jako dewiacyjne. Trzeci typ ujęć nawiązuje do teorii kontroli społecznej - załamanie się mechanizmów kontroli społecznej prowadzi do zachowań dewiacyjnych. Inne wyjaśnienia odwołują się do koncepcji anomii oraz teorii naznaczania społecznego. W ramach tego ostatniego ujęcia wyróżnia się dewiację pierwotną i wtórną. Dewiacja pierwotna to zachowanie naruszające normy społeczne; dewiacja wtórna to społeczne naznaczanie kogoś jako dewianta i zmuszanie go do odgrywania tej roli. Innymi słowy, to społeczeństwo kreuje dewiantów.
dysonans poznawczy - to postrzegana niezgodność w obrębie uznawanych przez jednostkę przekonań. Wypracowana przez Leona Festingera teoria dysonansu poznawczego próbuje wyjaśnić, w jaki sposób podmiot stara się nie dopuszczać do ujawnienia się w jego systemie poglądów wzajemnie sprzecznych opinii, a także, w jaki sposób te sprzeczności są rozwiązywane. Zakłada się, że występowanie dysonansu poznawczego wytwarza w jednostce stan napięcia, który usiłuje ona zredukować. Usuniecie sprzeczności uznawanych poglądów (ocen, opinii itp.) powoduje redukcję napięcia.
Jednym ze sposobów obrony przed dysonansem poznawczym jest niedopuszczanie do jego ujawniania się. Jednostka może nie dostrzegać wzajemnej sprzeczności uznawanych poglądów. Ponadto pewnych faktów i informacji, które mogą wywołać dysonans, nie przyjmuje się do wiadomości. Tego typu postawa wpływa na zakłócenia procesów poznawczych podmiotu. Jeśli jednak dysonans poznawczy zostanie już wytworzony, to jego rozwiązanie polegać może na przypisaniu mniejszego znaczenia jakiejś "niewygodnej" informacji lub na zmianie systemu poglądów (opinii). Zakres i stopień natężenia dysonansu zależy od ważności spraw, których dotyczy. Ważność ta ustalana jest do pewnego stopnia przez sam podmiot na podstawie jego subiektywnych ocen.
Teoria dysonansu poznawczego znalazła szerokie zastosowanie badawcze. Na jej podstawie wyjaśniano procesy zmiany postaw, zachowania konformistyczne, podatność na przyjmowanie nowych informacji, procesy podejmowania decyzji. W tym ostatnim przypadku, przy założeniu, ze podjecie każdej decyzji wywołuje dysonans poznawczy (nie wszyscy się z tym założeniem zgadzają), uwaga skoncentrowana jest głównie na badaniu następstw podjęcia decyzji i sposobach rozwiązywania wytworzonego dysonansu; wskazuje się tu przede wszystkim, w jaki sposób badani utwierdzają się, co do słuszności podjętej decyzji.
Szereg zależności wskazywanych przez teorię dysonansu poznawczego rozpatrywać można w ramach szerszego ujęcia, odwołującego się do równoważenia struktur poznawczych, zaproponowanego przez Jeana Piageta.
efekt uodpornienia - przeciwdziałanie zmianie postaw przez uczenie sposobów obrony przed argumentacją strony przeciwnej. Uodparnianie odbywa się nie tylko przez podawanie argumentacji potwierdzającej słuszność danego stanowiska, lecz także, w uproszczonej formie, argumentów przeciwnych. Dzięki temu podmiot uczy się sposobów odpierania możliwych zarzutów, a przez to uodparnia się na kontrpropagandę posługująca się już rozwiniętą argumentacją. Sytuacje te można porównać do szczepień ochronnych stosowanych w medycynie - stąd nazwa. Efekt uodpornienia zaobserwował i zbadał William McGuire.
efekt usypiania - zanikanie zmian wywołanych w postawach społecznych i stopniowy powrót do postawy pierwotnej. Występowanie efektu usypiania skłania niektórych badaczy do kwestionowania możliwości skutecznej zmiany postaw.
facylitacja - wpływ obecności innych osób na przebieg i rezultaty działań jednostki. Obecność innych polegać może na obserwacji i (lub) kontroli jakichś działań - określa się to jako "wpływ widowni" - lub na wykonywaniu przez inne osoby tych samych działań - wpływ równoczesnego działania. Zaobserwowano, że wydajność pracy może wzrastać tylko, dlatego, że ta sama czynność wykonywana jest w otoczeniu społecznym, a nie w izolacji. Zarazem jednak zdarzają się przypadki odwrotne, gdy obecność innych osób oddziałuje w sposób negatywny na możliwe do osiągnięcia rezultaty. Jak podkreśla Robert B. Zajonc facylitacja polega na nasileniu tzw. reakcji dominujących. Oznacza to, że obecność innych przyczynia się do osiągania korzystniejszych rezultatów wówczas, gdy działania te są wcześniej dobrze opanowane i wyćwiczone. Natomiast w przypadkach odwrotnych obecność innych spowoduje uzyskanie rezultatów znacznie gorszych. Wynika z tego, że facylitacja wpływa niekorzystnie na tempo uczenia się nowych działań oraz na skuteczność rozwiązywania nowych problemów, natomiast prowadzi do zwiększenia rezultatów działań rutynowych.
grupa społeczna - pewna liczba osób charakteryzująca się obiektywną, zewnętrznie postrzegalną wspólnotą pewnego typu (np. wspólnota krwi, wspólnota terytorium, wspólnota ideologii czy też wspólnota celu), strukturą i organizacją wewnętrzną, podobieństwem uczestników pod względem istotnej cechy (cech) związanej z udziałem w grupie oraz świadomością przynależności do grupy i jednocześnie świadomością odrębności od innych grup (świadomością "my").
Grupa społeczna stanowi system społeczny o znacznym stopniu złożoności i jako system zawiera w sobie elementy prostsze: działania społeczne, pozycje, role stosunki i osobowości społeczne. Pamiętać należy, że grupa, zgodnie z zasadą emergentyzmu, jest z jednej strony całością jakościowo odmienną od sumy swych elementów, z drugiej strony, elementów grupy nie można pojmować tylko jako części większej całości. Względna izolacja grupy jako systemu wynika z jej struktury, tj. "wszystkich związków, które łącza elementy systemu w sposób, w jaki żaden z nich nie jest połączony z jakimkolwiek przedmiotem zewnętrznym."(F. Znaniecki) Warunkiem istnienia struktury grupowej jest wspólnie uznawana zasada odrębności, która kierując się uczestnicy grupy świadomie podzielają doświadczenia i czynności innych uczestników, wyłączając z udziału nie-członków.
Podobieństwo uczestników grupy jest rezultatem 2 okoliczności. Po pierwsze, czynników selekcji doboru operujących w procesie rekrutacji do grupy. Po drugie, wykonywania powtarzających się czynności w grupie, co urabia także właściwości samych wykonawców; specyficzne cechy osobowościowe (zarówno psychiczne jak i fizyczne) zaznaczają się po pewnym czasie uczestniczenia w danej grupie lub grupie określonego typu. Znane jest, dla przykładu, zjawisko tzw. deformacji zawodowej, tj. wyraźnego, czasem zbyt jednostronnego, ukształtowania osobowości w wyniku długotrwałego wykonywania zawodu.
Człowiek jako uczestnik grupy to nie osobnik - całość w sensie biopsychicznym, lecz tylko pewien fragment konkretnej jednostki - to osoba społeczna w swojej roli. Osobnik konkretny może pełnić kilka ról społecznych (w różnych grupach) i działając, manifestować w tych rolach - stosownie do wymagań tej lub innej grupy - różne konstelacje swoich cech osobowościowych. Wyłania się tu interesujący problem dynamiki osobowości kultury, wynikającej z uczestnictwa w wielu grupach i w różnych sferach kultury - dynamiki polegającej na możliwości wykorzystania doświadczeń nabytych w jednej sferze i zastosowania ich w innych dziedzinach, w których jednostka uczestniczy. Ujmując zagadnienie od strony grupy jako całości, można powiedzieć, że jest ona systemem ról społecznych (owych fragmentów osobowości) realizowanych przez pewną liczbę osób - ról, których funkcje są, (choć w różnym stopniu) zintegrowane i podporządkowane jednej funkcji kolektywnej. Elementami systemu grupy są w ostatniej instancji role (serie skoordynowanych, powtarzanych działań), a nie jednostki ludzkie, jakkolwiek zawsze działają jacyś konkretni ludzie.
Grupa społeczna może nią być w różnym stopniu. Dla określenia liczby i natężenia zmiennych o tym decydujących używa się niekiedy terminu "grupowość" (groupness). Agregat jest już grupą, choć w stopniu minimalnym. Można dostrzec, że charakteryzuje się on pewną liczebnością, zasadą doboru uczestników, (kto powinien i kto może należeć do grupy), posiada ośrodki centralizacji (wspólne podstawowe wartości), symbole, centralne osoby. Ujecie grupy jako agregatu może być dokonane z punktu widzenia obserwatora zewnętrznego.
Grupa jako organizacja społeczna to już system działań wykonywanych przez osoby w swoich rolach. Powtarzalność działań jest podtrzymywana przez instytucjonalizację czynności, polegającą na tym, że zostaną one uschematyzowane i normatywnie podtrzymane - instytucjonalizacja zapewnia wykonywanie tak określonych czynności niezależnie od konkretnych wykonawców. Zakres schematyzacji, a wiec i zakres oryginalności wynikający z cech indywidualnych wykonawców, jest zróżnicowany, zależy on także od charakteru czynności. Grupa jest systemem społecznym o tyle, o ile każdy jej uczestnik jest nastawiony pozytywnie do tych, z którymi współdziała, o ile czyni on rzeczy, które umożliwiają działanie innym i są jakimś wkładem do tego, co czynią inni, a także o tyle, o ile uczestnicy grupy powstrzymują się od czynienia czegokolwiek, co mogłoby zakłócać działania współuczestników systemu. Ta warstwa egzystencji grupowej jest dostępna w pełni tylko jej uczestnikom.
Grupa jako związek moralny stanowi jedność, której uczestnicy świadomie dążą do realizacji wspólnych ideałów. Grupa posiada wówczas wiedzę o swojej przeszłości, o czynnikach swej ewolucji i kryteriach swojego rozwoju. W ujęciu grupy jako agregatu i jako organizacji abstrahuje się od procesów i czynników jej zmienności. Poznanie tych aspektów życia grupowego jest zazwyczaj udziałem tylko niektórych, najbardziej powiązanych z gr...
zdzis5