rzym_elementy_czynnosci_prawnej.doc

Zdarzenia prawne – zdarzenia wywołujące określone skutki prawne.

Działania prawne – zdarzenia prawne zależne od ludzkiej woli.

Czyny niedozwolone – działania prawne niezgodne z obowiązującym prawem. Skutki, jakie prawo wiąże z tymi czynami, powstają niezależnie, a nawet wbrew woli działającego.

Czynności prawne (akty prawne) – działania prawne zgodne z obowiązującym prawem.

Czynność prawna to oświadczenie woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych. Jest to czynność konwencjonalna. Sposób jej dokonania, formę i skutki określa prawo. W zależności od czynności podmiot mógł w mniejszym lub większym zakresie określać jej skutki w granicach przyjętej konwencji. Czynność prawna, aby być skuteczna nie mogła być niezgodna z prawem, omijać go, lub być niezgodna z dobrymi obyczajami.

PODZIAŁ CZYNNOŚCI PRAWNYCH

→ Czynności formalne i nieformalne

Czynności formalne to czynności, w których oświadczenie woli musiało być złożone w ściśle określonej formie. Uchybienie tej formie powodowało nieważność czynności.

              W prawie archaicznym przeważały takie czynności. Nazywano je negotia stricti iuris i wywodziły się z ius civile.

·         czynności przy użyciu wagi i spiżu (per aes et libram): mancipatio (najstarsza forma kupna-sprzedaży), nexum (pożyczka), solutio per aes et libram (akt umorzenia zobowiązania), fiducia cum creditore contracta (rzeczowa forma zabezpieczenia wierzytelności);

·         in iure cessio, czyli pozorny proces windykacyjny za pomocą którego przenoszono wobec urzędnika określone prawa materialne lub niematerialne;

·         zobowiązania słowne – sponsio, a następnie stipulatio.

Charakterystyczna dla tych czynności była forma słowna. Forma pisemna upowszechniła się pod wpływem praw hellenistycznych.

Czynności nieformalne to czynności, w których wymagany był konsensus, a nie odpowiedniej forma – kontrakty konsensualne. Oświadczenie woli mogło być nawet wyrażone w sposób dorozumiany – per facta concludentia (np. spłacenie długów spadkowych oznaczało przyjęcie spadku). Czynności te powstawały pod wpływem kontaktów z peregrynami, a ochronę uzyskiwały dzięki działalności pretora.

→ Czynności jednostronne i dwustronne

Czynności jednostronne to czynności do dokonania, których wystarczy oświadczenie woli jednej strony, np. sporządzenie testamentu, porzucenie rzeczy, zawłaszczenie.

Czynności dwustronne wymagają zgodnego oświadczenia woli dwóch stron, np. stypulacja, kupno-sprzedaż, pożyczka.

              Wszystkie umowy mają charakter dwustronny, ale skutek mogą mieć jednostronnie (np. pożyczka) lub dwustronnie zobowiązujący (kupno-sprzedaż).

→ Czynności między żyjącymi (inter vivos) i na wypadek śmierci (mortis causa).

Czynności między żyjącymi (inter vivos) wywołują skutki prawne za życia stron, np. kupno-sprzedaż.

W czynnościach na wypadek śmierci (mortis causa) skutki następują dopiero po śmierci osoby dokonującej czynności, np. legatum.

→ Czynności rozporządzające i zobowiązujące

Czynności rozporządzające powodują bezpośrednią, natychmiastową zmianę w majątku osoby dokonującej czynności, np. ustanowienie prawa na rzeczy cudzej, zrzeczenie się wierzytelności, przeniesienie własności.

Czynności zobowiązujące nie powodują zmiany w majątku osoby dokonującej czynności, a jedynie rodzą zobowiązanie do dokonania w przyszłości czynności rozporządzającej, np. przyrzeczenie posagu w formie stypulacji lub spełnienia innego świadczenia (np. mandatum).

Umowa kupna-sprzedaży w klasycznym prawie rzymskim nie przenosiła własności, a jedynie rodziła zobowiązanie do wydania rzeczy.

→ Czynności odpłatne i nieodpłatne (pod tytułem darmym)

Czynności odpłatne polegają na tym, że na ich podstawie obie strony uzyskują wzajemne korzyści majątkowe, np. w kupnie-sprzedaży kupujący dostaje towar, a sprzedający pieniądze.

Czynności nieodpłatne (pod tytułem darmym) zachodzi, gdy tylko jedna strona odnosi korzyści majątkowe, np. commodatum, darowizna, depositum, mutuum, mandatum, negotiorum gestio.

W prawie rzymskim nie było specjalnej czynności prawnej do dokonywania darowizn. Można było dokonać ich za pomocą mancypacji lub tradycji. Prawo jednak niechętnie traktowało darowizny, starając się je ograniczać. W 204 r p.n.e. uchwalono lex Cincia (zakazująca darowizn ponad jakąś wartość na rzecz osób spoza rodziny). Była to jednak lex imperfecta. Darowizny między małżonkami były zakazane.

→ Czynności przyczynowe (kauzalne) i czynności abstrakcyjne (oderwane)

Czynności przyczynowe (kauzalne) – ważność tych czynności uzależniona była od przyczyny ich dokonania (causa), czyli celu gospodarczego, chronionego przez prawo, nie zaś motywu, którym kierowały się strony.

              Typową czynnością kauzalną była traditio – przeniesienie własności na skutek nieformalnego wydania rzeczy następowało tylko wtedy, kiedy istniała iusta causa traditionis. Causa musiała być również zgodna z prawem.

Czynności abstrakcyjne (oderwane) – ważne są niezależnie od istnienia causa, czyli są „oderwane” od przyczyny ich zawarcia. Do czynności tych zaliczamy czynności formalne. Ich zaskarżalność zależała tylko od dochowania odpowiedniej formy.

              Typową czynnością abstrakcyjną była stipulatio, ponieważ samo wypowiedzenie określonych słów powodowało, w razie niewykonania przyrzeczenia, możność wytoczenia skargi.

Causa donandi – chęć obdarowania kogoś;

Causa obligandi vel acquirendi – chęć nabycia prawa lub korzyści majątkowych;

Causa solvendi – chęć umorzenia istniejącego długu.

Póki causa nie była wyeksponowana w stipulatio, traktowano stipulatio jako czynność abstrakcyjną. Abstrakcyjność stipulatio niosła ze sobą niebezpieczeństwo nadużyć ze strony wierzyciela. Dłużnikowi mógł przyjść z pomocą pretor udzielając exceptio doli. Dopiero na przełomie II/III w n.e. konstytucje cesarskie wprowadziły exceptio non numerantae pecuniae (zarzut niewypłaconych pieniędzy). Był to środek obrony dogodniejszy dla dłużnika, gdyż przenoszono ciężar dowodu na wierzyciela. Ekscepcje te podważały abstrakcyjny charakter stypulacji.

→ Czynności fiducjarne

Czynności fiducjarne (powiernicze) oparte na fides odgrywały w prawie rzymskim dużą rolę. Polegały na tym, że strony przenosząc za pomocą mancipatio lub in iure cessio własność rzeczy, prawo lub władztwo nad osobą dodawały do tej czynności zastrzeżenie (nuncupatio, pactum fiduciae), iż nabywca zachowa się w określony sposób w stosunku do nabytej rzeczy, prawa lub osoby. Już ustawa XII tablic nakazywała, aby oświadczenie złożone podczas mancypacji obowiązywało strony. Pretor udzielał skargę o podwójną wartość rzeczy, jeśli nabywca nie zachował się zgodnie z przyjętym obowiązkiem (actio fiduciae)

·                     fiducia cum creditore contracta – poprzedniczka zastawu

·                     fiducia cum amico contracta – poprzedniczka depozytu i komodatu

·                     mancipatio familiae – zmierzała do osiągnięcia skutków testamentu

·                     coëmptio fiduciae causa – służyła kobiecie do zmiany niewygodnego tutora

·                     fiducjarna mancypacja osób alieni iuris była wykorzystywana przy dokonywaniu adoptio i emancipatio.

ELEMENTY CZYNNOŚCI PRAWNEJ

Essentialia negotii – istotna treści danej czynności prawne, która powodowała, że zaliczano daną czynność do tego, a nie innego typu, np. przy kontrakcie kupna-sprzedaży trzeba określić towar i cenę, w testamencie należy określić dziedzica. W prawie rzymskim nie było możliwości dowolnego kształtowania treści czynności prawnych. Prawo uznawało czynności typowe. Nie każda czynność ma niezbędną treść, np. stipulatio.

Naturalia negotii – postanowienia czynności prawnej wynikające z zasad słusznego, sprawiedliwego obrotu prawnego, które nie musiały być dokładnie określane, gdyż dorozumiewa się że z daną czynnością związane są tego rodzaju elementy (np. odpowiedzialność za wady fizyczne i prawne towaru przy kupnie-sprzedaży), które mogą być rozszerzane lub wyłączane przez strony.

Accidentalia negotii – dodatkowe, nietypowe postanowienia. Wyróżnia się spośród najczęściej dodawanych elementów: warunek (conditio), termin (dies), polecenie (modus).

→ Warunek (conditio) – to zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego zależy skuteczność czynności prawnej. Czynność prawna zawarta z dodaniem warunku jest ważna od samego początku, ale jej skuteczność ograniczona jest w czasie.

Warunkiem nie było zdarzenie przeszłe i teraźniejsze ani zdarzenie niemożliwe do spełnienia (conditio impossibilis). Początkowo czynność uznawano za nieważną, gdy dodawano warunek niemożliwy (w tym również niezgodny z prawem lub o niemoralnej treści – conditio contra leges, conditio contra bones mores), ale pod wpływem szkoły sabiniańskiej uważano taki warunek za niedodany.

Nie można było dodawać warunków do czynności dawnego prawa, zwanych actus legitimi (macipatio, acceptilatio, in iure cessio, datio cognitoris).

→ Termin (dies) – ...