Biuletyn_4_2010.pdf

NR 4 (111)

kwiecień

2010

BIULETYN

Dodatek: płyta DVD z filmem

„Zbrodnia bez kary”

BIULETYN

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

numer indeksu 374431

nakład 11000 egz.

cena 7 zł (w tym 0% VAT)

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

ODDZIAŁY IPN

ADRESY I TELEFONY

BIAŁYSTOK

ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Białystok

tel. (0-85) 664 57 03

GDAŃSK

ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia

tel. (0-58) 660 67 00

KATOWICE

ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice

tel. (0-32) 609 98 40

KRAKÓW

ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków

tel. (0-12) 421 11 00

LUBLIN

ul. Szewska 2, 20-086 Lublin

tel. (0-81) 536 34 01

ŁÓDŹ

ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź

tel. (0-42) 616 27 45

POZNAŃ

ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań

tel. (0-61) 835 69 00

RZESZÓW

ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów

tel. (0-17) 860 60 18

SZCZECIN

ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin

tel. (0-91) 484 98 00

WARSZAWA

ul. Chłodna 51, 00-867 Warszawa

tel. (0-22) 526 19 20

WROCŁAW

ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław

tel. (0-71) 326 76 00

BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący,

Marek Gałęzowski, Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Agnieszka Łuczak, Filip Musiał,

Barbara Polak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka, Norbert Wójtowicz, Piotr Życieński

Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), jan.ruman@ipn.gov.pl

Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), barbara.polak@ipn.gov.pl

Andrzej Sujka – sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-39), andrzej.sujka@ipn.gov.pl

Piotr Życieński – fotograf (tel. 0-22 431-83-95), piotr.zycienski@ipn.gov.pl

sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 0-22 431-83-47), maria.wisniewska@ipn.gov.pl

Archiwalne numery w internecie: www.ipn.gov.pl/biuletyn

Informacja o prenumeracie i zamawianiu numerów archiwalnych: www.ipn.gov.pl/biuletyn_prenumerata

Projekt graﬁ czny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;

łamanie: Wojciech Czaplicki; korekta: Beata Stadryniak-Saracyn

Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa

Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa

www.ipn.gov.pl

Druk: Legra Sp. z o.o., ul. Rybitwy 15, 30-716 Kraków

BIULETYN

N R 4 ( 111 )

KWIECIEŃ

2010

SPIS TREŚCI

ROZMOWY BIULETYNU

Nieprzedawnione ludobójstwo

Ze Sławomirem Kalbarczykiem i Witoldem Wasilewskim

rozmawia Barbara Polak .......................................................................... 2

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Witold Wasilewski – Zachód a Katyń ................................................................. 16

Witold Wasilewski – Do końca nie znali swojego losu. Pogłoska

i dezinformacja w obozach specjalnych NKWD .................................. 18

Krzysztof Persak – Ekshumacje katyńskie.

Prace archeologiczno-ekshumacyjne w Charkowie, Katyniu

i Miednoje w latach 1991–1996 i ich wyniki ...................................... 32

Sławomir Kalbarczyk – Ukraińska Lista Katyńska........................................... 52

Aleksandra Pietrowicz – Rodziny wielkopolskie

w cieniu Zbrodni Katyńskiej ................................................................... 60

Marek Klecel – Pisarze ścigani za Katyń ........................................................ 65

Krzysztof Sychowicz – Bezpieka wobec odradzania się pamięci Katynia .....76

RELACJE I WSPOMNIENIA

Maria „Marka” Radlińska-Szolc – Mój tatuś zginął w Katyniu....................... 102

Grzegorz Kaczorowski, Teoﬁ l Rubasiński – Pierwszy brzozowy krzyż .............. 110

WYDARZENIA ............................................................................................. 117

Na okładce: str. I – Matka Boża Katyńska (fot. Tomasz Płatek); str. IV – Katyński marsz cieni w Warszawie

(fot. Piotr Życieński).

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

SYLWETKI

Monika Komaniecka – Orędownik sprawy katyńskiej.

Profesor François Naville ........................................................................ 82

Witold Wasilewski – Zdzisław Jastrzębiec-Peszkowski.

Harcerz, żołnierz, kapłan........................................................................ 86

Przemysław Wywiał – Czwórka legionowa.

Bracia Herzogowie w służbie Niepodległej ........................................ 96

RECENZJE

Krzysztof Olszewski – We Włoszech

o „najdzielniejszym wśród dzielnych” ............................................... 114

NIEPRZEDAWNIONE

LUDOBÓJSTWO

ZE SŁAWOMIREM KALBARCZYKIEM I WITOLDEM WASILEWSKIM

ROZMAWIA BARBARA POLAK

B.P. – Minęło siedemdziesiąt lat od podjęcia przez najwyższe organy partyjno-rzą-

dowe Związku Sowieckiego decyzji o wymordowaniu 25 700 obywateli polskich

i od wprowadzenia jej w czyn. Wydaje się, że o Zbrodni Katyńskiej i dotyczą-

cych jej okolicznościach wiemy już wiele. Po bez mała pięćdziesięciu latach Polska

otrzymała bardzo ważne dokumenty. Czy są jeszcze jakieś niejasności, jeśli chodzi

o samą zbrodnię, czy znamy wszystkie jej szczegóły?

S.K. – Technikę rozstrzeliwań w Charkowie i Kalininie znamy z ze-

znań funkcjonariuszy NKWD, którzy w nich uczestniczyli. Paradok-

salnie, najmniej wiemy o przebiegu egzekucji w Katyniu, pierwszym

miejscu, w którym ujawniono oﬁ ary zbrodni NKWD na polskich

jeńcach wojennych – w tym przypadku nasza wiedza pochodzi

wyłącznie z ekshumacji. Nie wiemy, czy jeńcy po przywiezieniu

na stację w Gniezdowie dalej byli transportowani samochodami

więziennymi od razu na teren ośrodka wypoczynkowego NKWD

i tam rozstrzeliwani bezpośrednio nad dołami, czy też wieziono

ich najpierw tymi samochodami do willi NKWD, gdzie poddawa-

no ich swego rodzaju „obróbce”, odbierano pewne przedmioty,

krępowano ręce. Może dopiero z tej willi innymi samochodami więziennymi byli przewożeni

nad doły. Liczba łusek znalezionych nad samymi dołami wskazuje, że prawdopodobnie bez-

pośrednio tam odbywała się egzekucja, ale z kolei w ustach jednej z oﬁ ar znaleziono trociny,

co może sugerować pobyt w tej willi. A więc technika rozstrzeliwań w Katyniu nie jest dokład-

nie znana; nie mamy relacji czy zeznań żadnego z uczestników tej egzekucji.

Co prawda, ostatnio pojawiły się informacje, że był świadek egzekucji w Katyniu. Mnie

wydaje się to raczej mało prawdopodobne... Miałby nim być właściciel Gniezdowa, członek

jednej z bliżej nieokreślonych organizacji konspiracyjnych, który – według relacji jego syna

– był aresztowany na Kresach przez NKWD i przetrzymywany w więzieniu w Mińsku. W cza-

sie śledztwa zeznał, że podczas rewolucji bolszewickiej ukrył broń i pieniądze na terenie

Lasu Katyńskiego. Wyjawił to w śledztwie i dla odnalezienia tych rzeczy został zawieziony do

Lasu Katyńskiego przez dwóch funkcjonariuszy NKWD w czasie, gdy trwały egzekucje Pola-

ków. Miał widzieć rozkopane groby, częściowo wypełnione już zwłokami zamordowanych

oﬁ cerów. Potem miał być umieszczony w areszcie w Gniezdowie, skąd udało mu się uciec.

Różne opinie budzi ta relacja; ja uważam za wątpliwe, by w trakcie trwania operacji NKWD

objętej klauzulą najwyższej tajności – w jakimś drugo-, a nawet trzeciorzędnym (bo doty-

czącym dość odległej przeszłości) śledztwie – przywieziono więźnia, z którym dokonywano

jakiejś penetracji terenu, gdzie przeprowadzano egzekucję. Kolejna wątpliwość: dlaczego

funkcjonariusze NKWD, którzy przyjechali z tym aresztowanym na teren Lasu Katyńskiego,

zostawili go w areszcie w Gniezdowie, a nie odwieźli do Mińska. Poza tym należałoby stwier-

dzić, czy areszt w Gniezdowie w ogóle istniał. Tych zagadek jest wiele. Z relacji tej wynika,

że mężczyzna ów sporządził dla władz polskich w Londynie raport o swoim pobycie w Katyniu

w czasie odbywającej się tam egzekucji. Jednak taki dokument nigdy nie został odnaleziony.

Niezależnie od wszystkiego, z tej relacji nie wynika żadna nowa wiedza na temat samej eg-

zekucji, ponieważ ów świadek miał widzieć tylko rozkopane doły i zwłoki.

W. W. – Był to Edward Koźliński, a relację przekazał synowi Zbi-

gniewowi, który zawarł ją w swoich wspomnieniach. Wiarygod-

ność Zbigniewa Koźlińskiego i jego późniejszych wypraw do

Katynia wraz ze zwiadem AK potwierdzają akowcy z Nowogród-

czyzny. Potwierdzają oni również, że podjęto próbę przekazania

zdobytych informacji kierownictwu Polskiego Państwa Podziem-

nego. Interpretując ﬁ asko przedsięwzięcia, akowcy wyjaśniali,

że władze nie były wówczas zainteresowane zaostrzaniem sto-

sunków z państwem sowieckim i podeszły do tego raportu bar-

dzo sceptycznie – nie chciano wierzyć zawartym w nim informa-

cjom i bano się ujawnienia ich w sposób „nieodpowiedni”.

Jeśli chodzi o politykę, to bez wątpienia przed rokiem 1943,

a nawet później, rząd polski dążył do porozumienia ze Związkiem

Sowieckim. W relacjach (jedynie ustnych) tych osób z nowogródzkiego AK padają nawet

takie zarzuty, że władze polskie za wszelką cenę starały się „wygaszać” to źródło informacji

o zbrodni, podejmując celowe działania uniemożliwiające kolportowanie tych wiadomości.

S.K. – Trzeba zadać sobie pytanie, dlaczego „raport Koźlińskiego” nie wypłynął w mo-

mencie, kiedy był potrzebny, w 1943 r. Władze polskie stanęły przecież wobec problemu

udowodnienia – także swojemu brytyjskiemu sojusznikowi – że ich opinia o tym, iż zrobili

to Sowieci, jest na czymś umocowana. Taki raport byłby znakomitym argumentem przema-

wiającym „za”.

W. W. – Nic mi nie wiadomo o tym, by raport dotarł do Londynu. Najprawdopodobniej za-

blokowano go już w okupowanej Polsce. Te osoby z Nowogródczyzny, które go przekazały

władzom AK, nie mają i nie mogą mieć wiedzy, czy został wysłany dalej.

S.K. – Można zadać pytanie, czy słuszne jest założenie, że po układzie Sikorski-Majski

władzom polskim tak bardzo zależało na współpracy, iż za wszelką cenę nie chciały drażnić

strony sowieckiej. Okres od sierpnia 1941 r. aż do momentu zerwania stosunków pełen

jest konﬂ iktów dotyczących różnych spraw; jedną z nich jest sprawa zaginionych oﬁ cerów.

Władze polskie, w mojej opinii, nie uprawiały strusiej polityki, polegającej na niepodej-

mowaniu spraw drażliwych, kontrowersyjnych: żądały wypełnienia amnestii i wszystkie fakty

dotyczące jej łamania natychmiast zgłaszały władzom sowieckim.

Zatem nie znajduję w tym okresie tylu i tak jednoznacznych faktów wspierających tezę,

że władze polskie za wszelką cenę łagodziły swoje konﬂ ikty z sowieckim partnerem. Teza

o próbie wyciszania informacji zawartych w tym raporcie jest dla mnie bardzo wątpliwa.

W. W. – Jestem zupełnie odmiennego zdania. Od układu Sikorski-Majski rząd polski cały

czas, aż do zerwania stosunków w kwietniu 1943 r., usilnie starał się nie drażnić Związku

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: