Agnieszka_Weseli_-_Zycie_seksualne_studentow_na_przelomie_XIX_i_XX_wieku.pdf

Agnieszka Weseli

ŻYCIE SEKSUALNE STUDENTÓW

WARSZAWSKICH NA PRZEŁOMIE XIX/XXw.

Podstawą moich rozważań są dwie skierowane do młodzieży akademickiej

anonimowe ankiety (1898, 1903/4), uzupełniane wynikami ankiety z 1934.

Ponieważ same już dane liczbowe stanowią duży materiał, w dodatku słabo

wykorzystany przez historyków, postanowiłam skoncentrować się tylko na

wynikach ankiet, zaś pominąć te informacje, które można by wysnuć np. z literatury

pamiętnikarskiej czy literatury pięknej. Nie znaczy to oczywiście, że ograniczę się do

zasypania czytelnika lawiną liczb i procentowych stosunków między nimi - postaram się

także zinterpretować te dane.

Okres, o którym mowa, jest szczególnie ciekawy dla badań nad moralnością seksualną -

na przełomie wieków rodzi się ruch odnowy obyczajów, który zaktywizuje się już w

niepodległej Polsce. Zajmujemy się tu młodzieżą, która nie jest jeszcze żywą ilustracją

książek amerykańskiego reformatora Lindsaya ("Bunt młodzieży", "Małżeństwo

koleżeńskie"), ale jest już w pewnej mierze świadoma konieczności zerwania z "podwójną

moralnością" względem mężczyzny i kobiety, chociaż, jak się okaże, najczęściej sama

postępuje według krytykowanych wzorców. W tym skromnym jeszcze okresie

początkowym nie chodzi o całkowite uwolnienie od istniejących wcześniej ciasnych zasad,

lecz raczej o ich zreformowanie. Ideałem ma być równość obu płci, oczywiście w ramach

ograniczeń biologicznych, spełniająca się w małżeństwie - małżeństwie zawartym z

miłości. Na podstawie współczesnych naszym ankietom rozważań takich autorów, jak

Mantegazza, Payot, Ribbing czy Kornig, a także z lektury części teoretycznej do jednej z

ankiet, możemy wysnuć podstawowe zasady, według których powinna się kształtować

intymna sfera życia ludzkiego:

A. Życie płciowe winny rozpoczynać osobniki zupełnie rozwinięte

fizycznie i psychicznie (za fizycznie dojrzałego uważa się mężczyznę

lat 25, kobietę lat 20)

B. Wypełnienie życia płciowego nie powinno rujnować sił człowieka,

przynosić uszczerbku i wyczerpania jego zdrowiu fizycznemu i

psychicznemu, przeciwnie, będąc oparte na pociągu duchowym, na

uczuciu, winno dostarczać prawdziwe zadowolenie i podnietę

życiową

C. Jedyną formą życia płciowego dającą rękojmię służenia sprawie

ludzkości (...) jest jednożeństwo, czyli małżeństwo

D. Do czasu wstąpienia w związki małżeńskie należy mężczyźnie i

kobiecie zachowywać bezwzględną czystość i wstrzemięźliwość

E. Wstępujący w związki małżeńskie powinni ponosić konsekwencje

życia płciowego, to jest mieć możliwość wychowania dzieci.

Zapamiętajmy powyższe punkty, niedługo bowiem okaże się, że faktyczny stan rzeczy jest

jeszcze dosyć odległy od tych postulatów.

Skoro wspomniałam już o grupie młodzieży akademickiej, która odpowiedziała na

omawiane ankiety, przejdźmy do założeń, które kierowały twórcami i

interpretatorami tych kwestionariuszy. Nie były to bowiem badania

przeprowadzone wyłącznie z ciekawości naukowej. Autorzy ankiet potrzebowali

danych, żeby zilustrować propagowaną przez siebie ideę konieczności reformy obyczajów.

Podobnie grupa studentów, która odpowiedziała na dobrowolne przecież ankiety, "stanowi

pewnego rodzaju wybór spomiędzy ogółu (...) i dość wysoko wznosi się ponad przeciętny

poziom moralny towarzyszy", jak twierdzi jedna z interpretatorek wyników badań, Iza

Moszczeńska. Respondenci należeli więc do odważnie myślącej części środowiska

akademickiego. Myślącej - tak, ale, jak okaże się na podstawie otrzymanych wyników,

często postępującej jeszcze w sposób, który krytykują i chcą zmienić reformatorsko

nastawieni badacze. Obie ankiety dzieli tylko kilka lat - ale nie zapominajmy, że był to

okres burzliwych przemian w świadomości. Ciekawe są różnice pomiędzy definicją

każdego z omawianych badań. Autorem pierwszej ankiety był Zdzisław Julian Kowalski, w

roku 1898 jeszcze student wydziału medycznego UW, potem lekarz, który zebrane przez

siebie dane wykorzystał w swojej pracy reformatorskiej. Dzięki informacjom z ankiety,

zatytułowanej Stan zdrowia i warunki higieniczne studentów UW, a opublikowanej w 1898

roku w trzech kolejnych numerach pisma "Zdrowie" oraz w formie książkowej, mogła

powstać skierowana głównie do młodzieży praca Higiena i etyka życia płciowego, wydana

w 1901 roku, na którą powołują się już studenci, odpowiadający na ankietę z lat 1903/4. W

tym momencie młody doktor Kowalski już nie żył. Ankieta Z. J. Kowalskiego z założenia

nie miała (a może raczej jeszcze nie mogła) być narzędziem do badania życia intymnego

młodzieży akademickiej: jak sam pisze, "w naszej literaturze specjalnej istnieje bardzo

mało badań nad stanem zdrowia młodzieży polskiej", chciał więc zapełnić tę lukę,

skupiając się na "higienie życia i ogólnym stanie zdrowia". Na 71 pytań kwestionariusza

tylko kilka, umieszczonych w dziale "Sport i przyjemności", dotyczy tego "społecznego

wrzodu, którego strach się dotknąć, bo mało kto nim nie cuchnie" - czyli rozwiązłości

płciowej, określanej przez autora ankiety jako "wielożeństwo" podług popularnego w owym

czasie autora Bjoernstjerne-Bjoernsona. Ankietę Kowalskiego rozpowszechniono między

studentami UW w około 550 egzemplarzach, otrzymano 300 odpowiedzi. Mimo

pobocznego tylko potraktowania ryzykownych tematów autor ankiety zetknął się z licznymi

głosami krytycznymi wśród młodzieży akademickiej, z kpinami i przycinkami. "Ci" (...),

"którym przedsięwzięte badania wydały się zbytecznymi, nie byli przymuszani do dawania

odpowiedzi", dobrowolność Kowalski uważa za gwarancję wiarygodności otrzymanych

odpowiedzi - ich autorzy popierali jego dążenia, więc starannie i dokładnie wypełniali

ankietę. Nie oszukujmy się jednak: ta okoliczność raczej zaciemnia nam obraz życia

płciowego ogółu studentów, pokazując głosy wybranej garstki o konkretnych poglądach,

niepopularnych w swoim czasie. Pamiętajmy też, że otrzymujemy 300 odpowiedzi na 1000

studentów UW oraz około 600 studiujących w Konserwatorium Muzycznym i Instytucie

Weterynaryjnym (z zamkniętej w 1866 roku Szkoły Sztuk Pięknych została tylko dwuletnia

"klasa rysunkowa", której studenci nie są reprezentowani w żadnej z ankiet). Druga ankieta

jest dziełem doktora Roberta Bernhardta oraz dwóch studentów: Tadeusza Łazowskiego z

Politechniki oraz Konrada Siwickiego z wydziału lekarskiego UW. Samo założenie tego

kwestionariusza jest już inne: zatytułowany został otwarcie Życie płciowe warszawskiej

młodzieży akademickiej, większość z 38 pytań dotyczy tego właśnie tematu. Zebrane w

latach 1903/4 odpowiedzi, mające znaczenie "więcej higieniczne niż etyczne" (jak to

określiła I. Moszczeńska), zostały w roku 1905 wydane wraz z opracowaniem w postaci

małej książeczki. Badania Bernhardta, Łazowskiego i Siwickiego objęły studentów UW

oraz powstałej w 1898 roku Politechniki. Mamy tu więc znowu mały wycinek społeczności

akademickiej, liczącej w 1904 roku w sumie niewiele ponad 3000 osób, a jest to wycinek

procentowo jeszcze mniejszy niż w poprzednim wypadku, gdyż uzyskano zaledwie 266

odpowiedzi. Nie wiemy jednak, ile rozesłano egzemplarzy ankiety - Iza Moszczeńska, do

której część wyników dotarła "na skutek pewnych nieporozumień" jeszcze przed

zakończeniem okresu zbierania informacji, twierdzi, że "pytanych było około 1000".

Powyższe powody zmuszają nas do stwierdzenia, że kwestionariuszy naszych nie

możemy traktować jako reprezentatywnych dla ogółu młodzieży studiującej. Nie pozwala

nam na to już sama ilość uzyskanych odpowiedzi, a także świadomość faktu, że autorzy

tych odpowiedzi nie byli przypadkowo wybranymi, bezstronnymi jednostkami. Pamiętajmy

jednak, że obie omawiane prace są dziełami pionierskimi, że musiały przebijać się przez

mur niechęci i zrozumiałego przy ówczesnym stanie moralności wstydu. Okaże się za

chwilę, iż jedynie część wypełnionych ankiet powróciła w ręce ich twórców, że wiele razy

spotkali się z drwinami i wyrazami oburzenia... Pod koniec zeszłego czy na początku

naszego wieku nie możemy się spodziewać, że otrzymamy na tak kontrowersyjny i budzący

skrajne emocje temat dane, które można wykorzystać w poważnym badaniu statystycznym;

pomysłodawcy obu badań zdawali sobie z tego sprawę. Dane uzyskane dzięki omawianym

ankietom są materiałem niełatwym do opracowania również ze względu na fakt, że

kwestionariusze rozdane studentom miały formę otwartą, w związku z czym wiele

odpowiedzi trudno poddaje się zaklasyfikowaniu do konkretnych kategorii. Liczne pytania

ankiety każą respondentowi cofnąć się w czasy dzieciństwa czy wczesnej młodości,

przypominać sobie fakty, które być może starał się przez wiele lat zapomnieć; inne pytania

wymagają ujawnienia najintymniejszych stron życia. Stąd wielka ilość nieprecyzyjnych

odpowiedzi lub ich brak. Ale innych informacji na temat życia intymnego młodzieży, nie

pochodzących z literatury czy pamiętników - po prostu nie ma. Mimo to żal byłoby nie

zająć się tak ciekawym problemem...

Jeszcze kilka słów na temat trzeciej z ankiet. Będę ją wykorzystywać jako ilustrację

zmian, jakie zaszły - bądź nie zaszły - w interesującej nas sferze życia akademickiego w

przeciągu kilkudziesięciu lat. Została przygotowana w roku 1934 przez Polskie

Towarzystwo Eugeniczne i Związek Przeciwweneryczny, a wyniki wydane drukiem przez

dr T. Welflego w jednym z numerów pisma "Zagadnienia Rasy" z 1938 roku w postaci

obszernego artykułu pod tytułem Życie płciowe młodzieży akademickiej. Grupa objęta

badaniami jest tu znacznie większa - rozesłano 2300 ankiet, uzyskano 2227 odpowiedzi, w

tym 74 odpowiedzi od studentek, które nie pojawiły się w dwóch poprzednich badaniach.

Jednak i warszawska społeczność studencka w latach trzydziestych była już o wiele

liczniejsza, niż na przełomie wieków: na warszawskich uczelniach studiowało około 22

tysięcy młodych ludzi (w tym 9 tys. na UW, 4,8 tys. na PW, 1,4 tys. na SGGW, 1,1 tys. na

SGH). Łatwo obliczyć, że ankieta z 1934 roku objęła tylko 10% młodzieży akademickiej.

Za to uzyskane dzięki niej dane pokazują dowodnie, czy w życiu seksualnym młodych ludzi

zaszły w ciągu trzydziestu lat poważniejsze zmiany. Charakterystyczny jest też fakt, że

prawie wszyscy badani odesłali wypełnione ankiety - świadczy to z pewnością o

swobodniejszym niż kiedyś stosunku do kwestii płciowych. Dodam jeszcze, że wśród

przebadanych w 1934 roku było trzech homoseksualistów - lub też trzech młodych ludzi się

do tego przyznało; na przełomie wieków nikt z respondentów nie określił siebie w ten

sposób.

Przejdźmy wreszcie do konkretów. Zacząć musimy od rzeczy podstawowych: wieku i

pochodzenia badanych studentów. Aby mieć pełniejszy obraz warunków, w jakich żyli,

przedstawię także ich stan zdrowotny (pomijając wszakże choroby weneryczne, o których

później), tryb życia, dochody, którymi mogli dysponować i sposób ich zdobywania,

warunki, w jakich mieszkali, wyżywienie. Wszystkie te okoliczności wiążą się

nierozerwalnie z interesującym nas zagadnieniem seksualności młodzieży studiującej, gdyż

w pewien sposób warunkują życie intymne jednostki. Na ankietę Zdzisława Kowalskiego

odpowiedzieli wyłącznie studenci narodowości polskiej (wiemy skądinąd, że jedna czwarta

uczących się w owym czasie na UW młodych ludzi przyjeżdżała tu z Rosji, zachęcona

przywilejami i większą łatwością zdobycia dyplomu. Według publikacji Spisok studientow

Impieratorskowo Warszawskowo Uniwiersiteta na 1897-1898 akademiczeskij god w tym

czasie na uczelni studiowało 705 Polaków). Wszyscy określili swoje wyznanie jako

rzymskokatolickie. Badani liczyli sobie od 17 do 27 lat, przy czym najliczniej

reprezentowana była grupa dwudziestojednolatków. Urodzili się w 21% w Warszawie, 28%

w większych miastach prowincjonalnych, 10% w osadach i miasteczkach, 40% na wsi (ten

ostatni wynik nie każe nam oczywiście sądzić, że byli to ludzie pochodzenia chłopskiego,

takich na UW studiowało w 1880 roku zaledwie 10, w 1900 - 19). W odpowiedzi na

ankietę z 1903/4 roku większość studentów (236) wypełniło rubrykę "narodowość" - 204

określiło się jako Polacy, 22 jako Żydzi, pozostali użyli kombinacji tych dwóch określeń

lub jeszcze innych. Liczyli sobie również od 17 do 27 lat, przy czym najczęściej

reprezentowana (69%) kategoria to studenci, którzy skończyli lat 20 i nie przekroczyli 24.

22% pochodziło z Warszawy, 71% z prowincji (w tej ankiecie kategoria ta jest bardzo

nieprecyzyjnie określona). Wśród respondentów znajdował się jeden student pochodzenia

chłopskiego. Reszta, jak wnioskują autorzy i zarazem interpretatorzy kwestionariusza,

wywodziła się z warstwy średniozamożnej inteligencji.

Ogólny stan zdrowia badanych studentów przedstawia nam tylko Z. Kowalski. Stan ten

nie rysuje się zbyt optymistycznie - 34% studentów zostało ocenionych przez badacza jako

cierpiący na różnego rodzaju schorzenia dziedziczne. 50% przyznało się do skłonności do

zapadania na różne choroby (najczęściej dróg oddechowych). Studenci skarżą się też na

kłopoty ze wzrokiem - wady wzroku ma aż 41%; zapalenie spojówek, związane z

przemęczeniem oka, występuje tym częściej, im dłużej studiuje już młody człowiek.

Smutno przedstawia się też stan uzębienia studentów - przeciętnie brakuje im po 6 zębów

(najczęściej trzech lub czterech, ale są i tacy (2%), którzy utracili już 20 zębów!). Podobnie

stan nerwowy młodzieży akademickiej wydaje się dosyć opłakany - pozytywną odpowiedź

na nieprecyzyjne pytanie "Czy czuje się zdenerwowany?" dało 57% badanych, przy czym

procent wzrasta z ilością lat spędzonych na studiach wyższych. Większość powyższych

niedomagań ma swoje źródło w niehigienicznym trybie życia - przeciążenie pracą naukową

oraz zarobkową, kiepskie wyżywienie i warunki mieszkaniowe, brak ruchu. Za chwilę

postaram się omówić wszystkie te okoliczności. "Pojęcie, że student daje korepetycje, tak

się już utarło, że nie wywołuje żadnego zdziwienia praca kilkugodzinna, ciężka i mozolna,

dla kilku rubli miesięcznie..." - pisze Z. Kowalski. Ta ciężka praca zaczynała się już często

w wyższych klasach gimnazjum (tylko 23% studentów jako gimnazjaliści otrzymywało od

rodziców pełnie utrzymanie, pozostałym udzielanie korepetycji zajmowało przeciętnie dwie

i pół godziny dziennie). W okresie studenckim konieczność zarobkowej pracy jest jeszcze

większa - roczne czesne w formie wpisowego wynosiło 100 rubli, koszty utrzymania w

stołecznym mieście także rosły. W efekcie 71% studentów było zmuszonych szukać

jakiegoś zajęcia. Dla większości okazywały się nim znów korepetycje, zajmujące

przeciętnie po 2 godziny dziennie (choć bywali i tacy, którzy siedzieli z podopiecznymi i po

6 godzin każdego dnia). Na podstawie danych uzyskanych przez Kowalskiego, A.

Potockiego w 1899 roku i Łazowskiego oraz Siwickiego w 1903/4 roku możemy

stwierdzić, że procentowy udział dochodów uzyskanych przez studenta w jego ogólnych

dochodach spada. Suma, jaką dysponował student, z ledwością wystarczała na opłacenie

stancji i skromnych posiłków. Na rozrywki, na towarzystwo kobiet innych niż służące czy

najtańsze prostytutki pieniędzy na ogół nie było.

"Pędzący życie prawie koczownicze" studenci mieszkali na ogół jako sublokatorzy

mało- lub średniozamożnych rodzin warszawskich (48%), we dwóch w pokoju (52%),

znajdującym się na trzecim piętrze, a wychodzącym na podwórko (62%). Pamiętajmy przy

tym, że 56% studentów paliło papierosy (około 17 sztuk dziennie), zaś małe ich pokoiki

miały na ogół jedno niewielkie okno, a więc musiała tam panować nienajświeższa i

nienajzdrowsza atmosfera. Fakt wspólnego mieszkania z innymi młodymi ludźmi

(mieszkaniem w pojedynkę mogło się pochwalić tylko 14% badanych w 1898 roku, a 28%

w 1903/4), a także mieszkania przy własnej lub obcej rodzinie wpływał oczywiście na życie

intymne studentów. Niemożność przyprowadzenia partnerki do swego lokum była często

powodem wymuszonej wstrzemięźliwości; z kolei "obecność w rodzinie, od której student

odnajmuje pokój, młodych, a często rozpróżniaczonych panien" (...) "pociąga częstokroć za

sobą stratę czasu oraz drażniące flirty", jak twierdzą autorzy drugiego z omawianych

kwestionariuszy. Higiena ciała i ruch także nie są najmocniejszą stroną warszawskiej

studenterii. Tylko 11% studenckich siedzib miało w początkach XX w. wannę. Według

wcześniejszego badania studenci kąpali się najczęściej raz na miesiąc. Młodzi ludzie już ze

szkół średnich wychodzili zaniedbani pod względem ruchowym, gimnazja produkowały,

według współczesnych badań (H. Nusbaum), wątłych, cherlawych młodzieńców,

nieprzyzwyczajonych do uprawiania jakiegokolwiek sportu. Fakt ten potwierdzają także

wyniki naszych ankiet. Według Kowalskiego aż 59% badanych zauważa ujemny wpływ

nauki w gimnazjum na stan zdrowia. Uczelnie wyższe nie poprawiają tych błędów -

dowodem na to choćby dokonana przez Kowalskiego analiza sal wykładowych czy

laboratoryjnych z punktu widzenia higieny (ławki!). Okres studiów nie sprzyja także

ćwiczeniom fizycznym. Z badań wynika, że na rozrywki takie, jak jazda konna, pływanie

studenci mają czas (i możliwości) tylko w wakacje, kiedy opuszczają stolicę. 27%

studentów uprawia gimnastykę (według Kowalskiego), natomiast z badań Łazowskiego i

Siwickiego wynika, że jedna czwarta studentów w ogóle zaniedbuje wszelkie sporty i

ćwiczenia, motywując to często brakiem pieniędzy. W 1934 roku uprawiających sport jest

już 1831 na - przypomnijmy - 2227 badanych. Żywienie to kolejny problem. Śniadanie

studenta składa się najczęściej z trzech suchych bułek i szklanki herbaty, niewiele

pożywniejsza jest kolacja. Obiady jadają studenci najczęściej u pań, zajmujących się

stołowaniem lub u krewnych. Te trzydaniowe posiłki są może - według Kowalskiego -

wystarczające ilościowo, ale "jakościowo pozostawiające wiele do życzenia". Nie jesteśmy

niestety w stanie stwierdzić, jak przedstawiała się ich wartość kaloryczna, zawartość białka

czy witamin.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: