1. Pojęcie i rodzaje rzeczy.
Rzymianie nie definiowali pojęcia rzeczy, pojęcie res zarysowuje się bliżej poprzez podziały rzeczy. Najważniejszym z nich był podział na rzeczy materialne (res corporales) – takie, które można dotknąć – oraz przeciwstawne rzeczy niematerialne (res incorporales) – takie, których nie można dotknąć. Były one tworami abstrakcyjnymi, istniały w oparciu o istniejące prawo np. ususfructus, hereditas.
Kolejnym podziałem rzeczy był podział na:
- res in patrimonio – dopuszczalne do obrotu gospodarczego
- res extra patrimonium – wyjęte z obrotu prawnego
Z kolei res in patrimonio dzieliły się na (podział ten zniósł Justynian):
- res mancipi – rzeczy szczególnie wartościowe: grunty w Italii, niewolnicy, zwierzęta (woły, konie, osły, muły), a także służebności gruntów wiejskich, które należały do res incorporales
- res nec mancipi – wszystkie inne rzeczy: sprzęt domowy, pieniądze, słonie, wielbłądy
Natomiast res extra patrimonium dzieliły się na:
- res divini iuris – rzeczy wyjęte z majątku wg „prawa boskiego” do których należały:
- res sacrae – rzeczy poświęcone kultowi religijnemu
- res religiosae – poświęcone kultowi zmarłych
- res sanctae – rzeczy oddane pod szczególną opiekę bogów
- res humani iuris – rzeczy wyjęte z majątku wg „prawa ludzkiego” do których należały:
- res omnium communes – służyły do powszechnego użytku np. powietrze, morze
- res publicae, res universitatis – należały do państwa lub innych osób prawnych, przeznaczone do publicznego użytku np. drogi, ulice
Do innych podziałów rzeczy należy zaliczyć podział na: nieruchomości (res immobilles) i ruchomości (res mobiles); rzeczy oznaczone wg cech indywidualnych (species) i rzeczy oznaczone wg przynależności do określonego gatunku (genus). Do genus należały rzeczy zamienne, które zazwyczaj były rzeczami zużywalnymi.
Istniał również podział rzeczy na podzielne i niepodzielne – nie można ich było podzielić na części fizyczne bez uszczerbku dla ich istoty i wartości np. niewolnik; uprawnienia do rzeczy fizycznie niepodzielnych można było dzielić na tzw. części idealne określane w ułamkach.
Szczególną kategorię rzeczy stanowiły pożytki (fructus) – płody naturalne, pobierane w drodze normalnej eksploatacji gospodarczej rzeczy przynoszących pożytki.
2. Istota posiadania.
Obok ochrony praw rzeczowych, skuteczniej poprzez actiones in rem, w prawie rzymskim otaczano również niektóre stany faktyczne. Do tego celu służyły interdykty, jako środki ochrony pozaprocesowej. Takiej ochronie podlegało przede wszystkim posiadanie, które jako stan faktyczny interesuje prawnika ze względu na związane z nim skutki prawne.
W świetle literatury prawniczej posiadanie (possessio) jest władztwem faktycznym nad rzeczą, z zamiarem zachowania jej dla siebie.
W skład posiadania wchodzą dwa elementy: zewnętrzny – corpus i wewnętrzny – animus. Corpus jest to fizyczne władanie rzeczą, natomiast animus jest to wola, zamiar osoby władającej faktycznie rzeczą.
Posiadanie należy odróżnić od dzierżenia (detentio) – władztwo faktyczne, w którym występuje jedynie corpus tzn. władca nie zamierza zachować rzeczy dla siebie lecz sprawuje władztwo alieno nomine.
3. Rodzaje posiadania.
Possessio civilis – władztwo faktyczne sprawowane corpore, ale z wolą podobną do woli właściciela tzn. z zamiarem zatrzymania rzeczy posiadanej wyłącznie dla siebie (animus possidendi) i w oparciu o podstawę uznaną przez prawo cywilne. Takie posiadanie wywierało doniosłe skutki w sferze prawa własności à nabycie prawa własności przez usucapio, przez przeniesienie posiadania (traditio).
Possessio naturalis (detentio) – władztwo faktyczne sprawowane corpore, nie wywierające skutków w sferze prawa cywilnego i prawa pretorskiego. Dzierżyciele sprawowali władzę faktyczną corpore, ale nie mieli animus possidendi à sprawowali władztwo alieno nomine. Przykłady detentorów: najemcy i dzierżawcy cudzej rzeczy, przechowawcy, użytkownicy, koloni, osoby alieni iuris.
Possessio ad interdicta – posiadanie uznane i chronione wg prawa pretorskiego. Do tego rodzaju posiadania byli dopuszczeni wszyscy posiadacze suo nomine mający animus possidendi (właściciel posiadający, posiadacz w dobrej wierze, posiadacz w złej wierze).
Dzierżyciele byli pozbawieni ochrony pretorskiej (byli chronieni pośrednio poprzez posiadaczy). W późniejszym okresie pretorowie dopuścili do samodzielnej ochrony posesoryjnej cztery wyjątkowe kategorie detentorów: wierzyciel zastawny (zastawnik), prekarzysta, depozytariusz sekwestrowy, emfiteuta.
Quasi possessio – „jak gdyby posiadanie” dotyczyło res incorporales głównie praw – iuris possessio à np. bonorum possessio – posiadanie spadku.
4. Skutki prawne posiadania.
Władztwo faktyczne sprawowane fizycznie (corpore) i w określonym zamiarze (animo) pociągało za sobą doniosłe skutki prawne:
- możliwość nabycia – poprzez ciągłe posiadanie rzeczy przez czas określony prawem – prawa własności
- osobna ochrona posiadania tzw. ochrona posesoryjna.
Skutki te wywoływały jednak tylko określone rodzaje posiadania à possessio civilis.
5. Ochrona posiadania.
Pretor chronił posiadaczy udzielając im interdyktów, które były środkami ochrony pozaprocesowej.
Interdykty retinendae possessionis służyły do ustalenia, który z przeciwników „utrzyma się” przy posiadaniu rzeczy spornej:
- interdykt uti possidetis dotyczył posiadania nieruchomości; przy posiadaniu utrzymywał się ten, który w chwili wydania interdyktu był posiadaczem niewadliwym
- interdykt utrubi dotyczył posiadania ruchomości, a przede wszystkim niewolników; zwyciężał ten, który w ciągu roku poprzedzającego wydanie interdyktu dłużej posiadał rzecz sporną w sposób niewadliwy
Interdykty recuperandae possessionis służyły do odzyskania posiadania wyraźnie utraconego:
- interdykt unde vi przysługiwał niewadliwemu posiadaczowi, któremu nieruchomości zabrano siłą, można go było wnieść w ciągu roku od chwili wyzucia posiadania
- interdykt de vi armata stosowano jeżeli posiadanie wyzuto przy użyciu siły zbrojnej
- interdykt de precario stosowano przeciw prekarzyście, który nie zwrócił rzeczy otrzymanej w precarium.
6. Pojęcie własności.
W Instytucjach Gaiusa, a także w wypowiedziach jurystów, które zostały umieszczone w Digestach, nie można znaleźć definicji „prawa własności”. Jedyna próba znajduje się w Instytucjach justyniańskich, gdzie określa się własność jako pełne władztwo na rzeczą (plena in re potestas).
Własność przeszła długą ewolucję. Zapewniała utrzymanie władztwa prawnego pomimo utraty posiadania. Zatem posiadanie było jedynie władztwem faktycznym nad rzeczą. W dalszej kolejności nastąpiło odgraniczenie pełnego prawa na rzeczy własnej od wycinkowych ograniczonych praw na rzeczach cudzych (iura in re aliena). W ten sposób w prawie klasycznym uformowało się pojecie prawa własności jako odrębnego władztwa prawnego osób nad rzeczami. Nazwa własności była różna od posiadania i praw na rzeczy cudzej – dominium, proprietas
7. Rodzaje własności rzymskiej.
Własność kwirytarna (dominium ex iure Quiritum) – własność uznana i chroniona wg prawa cywilnego. Dostępna była tylko dla obywateli rzymskich. Przedmiotem jej mogły być tylko grunty położone w Italii, ruchomości np. niewolnicy. Nabyć ją było można na res mancipi tylko przez mancipatio i in iure cessio, na res nec mancipi – przez traditio. Tylko właściciel kwirytarny dysponował ochroną wg ius civile.
Własność bonitarna – własność uznana i chroniona wg prawa pretorskiego. Powstała ona na skutek nieformalnego (przez traditio) przekazania res mancipi nabywcy. W świetle ius civile właścicielem przekazanej rzeczy był nadal zbywca. Nieformalny nabywca miał tylko rzecz w swoim majątku (in bonis). Mógł on nabyć tę rzecz na własność dopiero na skutek zasiedzenia. Przed upływem zasiedzenia istniała w tych wypadkach tzw. „podwójna własność” – duplex dominium. Właściciel bonitarny korzystał z przedmiotu swojej własności, pobierał z niej pożytki, miał wyłączne prawo pod względem ekonomicznym.
Quasi własność gruntów prowincjonalnych – w prowincjach nieruchomości należały bądź do ludu rzymskiego, bądź do cesarza i nie mogły być – w okresie prawa klasycznego – przedmiotem własności indywidualnej. W praktyce jednak pozostawały one w rękach osób prywatnych.
Własność peregrynów – była pojedyncza (unum dominium). Straciła na znaczeniu w 212 r. n.e.
8. Treść prawa własności.
Rzymskie prawo własności było najważniejszym i najpełniejszym co do treści prawem rzeczowym. Prawo własności dawało właścicielowi wyłączną, absolutną i nieograniczoną władzę nad rzeczą.
Wśród najważniejszych uprawnień właściciela składających się na treść prawa własności wymienia się:
- ius possidendi – prawo do posiadania rzeczy własnej
- ius utendi – prawo do używania rzeczy własnej; ius abutendi – prawo do zużywania rzeczy własnej
- ius fruendi – prawo do pobierania pożytków à wyjątek przy ususfructus i emfiteuzie
- ius disponendi – prawo do rozporządzania rzeczą własną np. sprzedaż, zamiana, darowizna itd.
Prawo własności było nieograniczone w czasie.
9. Ograniczenia prawa własności.
Ograniczenia w sferze obyczajowej – dotyczyły niegospodarności i rozrzutności. Cenzorowie piętnowali notą cenzorską właścicieli odchylających się od przyjętych norm postępowania.
Ograniczenia w sferze prawa publicznego – wywłaszczenie dla dobra publicznego, jego możliwość wynikała z imperium magistratury. Inne ograniczenia publiczne o charakterze sanitarnym (np. lokalizacja cmentarzy), komunikacyjnym (co do dostępu dróg, rzek publicznych) czy budowlanym (co do wysokości i rozmieszczenia budynków w miastach).
Ograniczenia w sferze prawa prywatnego – wynikały one z prawa sąsiedzkiego, regulującego współżycie pomiędzy właścicielami pobliskich nieruchomości, a oto najważniejsze z nich:
...
uksw2011