10_JERZY BRALCZYK, Strategie w języku propagandy politycznej.pdf

J ERZY B RALCZYK

Strategie w j˛zyku

propagandy politycznej

(o polskiej propagandzie

partyjnopa´stwowej

w latach 1982-88)

W latach siedemdziesia˛tych mało było wa˛tpliwo´ci co do istnienia jednego, bardzo kon-

sekwentnie stosowanego w wysta˛pieniach polityków i w ´rodkach masowego przekazu,

modelu propagandy j˛zykowej, co stwarzało dla badacza sytuacj˛ co najmniej po˙a˛dana˛.

Wzgl˛dnie stabilny układ, który miał zreszta˛ tak˙e przez t˛ wła´nie stabilno´´ j˛zyka

odzwierciedla´ stabilno´´ systemu, był jedna˛ z głównych cech tego modelu. Spójny obraz

rzeczywisto´ci, który jako propagandowa kreacja miał charakter alternatywny wobec

obrazu uzyskiwanego bez po´rednictwa mediów pa´stwowych, silniej odwoływał si˛ do

koherencyjnej ni˙ do korespodencyjnej teorii prawdy, był raczej mało zale˙ny od sytuacji

nieradykalnych przemian, był mało reaktywny.

Z pocza˛tkiem lat osiemdziesia˛tych i ta sytuacja uległa zmianie. Przyjmijmy dla tych

rozwa˙a´ wymagaja˛ca˛ co prawda udowodnienia, ale wysoce prawdopodobna˛ tez˛, ˙e

w interesuja˛cych nas tu latach od wprowadzenia stanu wojennego do obrad okra˛głego stołu

propaganda pa´stwowa jawi si˛ odbiorcy jako wypływaja˛ca nadal z jednego centrum

decyzyjnego, a wi ˛ c, ˙e w ´wiadomo´ci przeci ˛ tnego odbiorcy ma on do czynienia z jed-

nym nadawca˛ oficjalnych tekstów o silniej czy słabiej zaznaczonej funkcji propagandowej

(pa´stwowej, partyjnej). Czy ma jednak do czynienia z jednym j˛zykiem? Na to pytanie

trzeba odpowiedzie´ raczej negatywnie. W porównaniu z jednolito´cia ˛ j ˛ zyka lat siedem-

dziesia˛tych, teraz wyst˛puje znaczne zró˙nicowanie. Gdyby przyjmowa´ zało˙enie istnie-

nia jednego nadawcy, mo˙na by uzna´, ˙e pojawiaja˛ si˛ tu próby ró˙nego doj´cia do nie

do ko´ca (a by´ mo˙e w ogóle nie-) rozpoznanego odbiorcy, za pomoca˛ ró˙nych, cz˛sto

zmieniaja˛cych si˛ wyborów j˛zykowych. Jest to rzecz jasna naturalne nast˛pstwo u´wia-

domienia sobie negatywnych skutków działania poprzedniego modelu propagandy j˛zy-

106

kowej i ´wiadomo´ci jeszcze bardziej negatywnych skutków działania jednolitego modelu

w zmienionej rzeczywisto´ci.

Opis u˙ywanych w propagandzie ´rodków j˛zykowych słu˙y´ mo˙e przede wszystkim

interpretowaniu postaw centrów decyzyjnych (czy centrum decyzyjnego), czyli władzy,

której jednym z podstawowych przywilejów jest przywilej mówienia do społecze´stwa,

mówienia, które instytucjonalizuje si˛ głównie przez ´rodki masowego przekazu. W´ród

wielu zakładanych efektów takiego „mówienia władzy”, ka˙dej zreszta˛ władzy, wymieni´

mo˙na: usprawiedliwienie istnienia, które mo˙e by´ okre´lone jako legitymizacja; wywo-

łanie akceptacji dla swoich działa´; utrzymanie kontaktu, które mo˙e mie´ posta´ działa´

uzurpacyjnych (wypowiadania si˛ w imieniu społecze´stwa) i czasem bywa okre´lane

jako porozumienie; spełnienie zakładanego jako konieczny rytuału; manifestowanie mocy,

stwarzaja˛ce warunki dla uzyskania posłuchu; wywoływanie działa´; wreszcie zamulanie

kanału, czyli niedopuszczanie do pojawiania si˛ innych, niepo˙a˛danych z punktu widzenia

władzy, tre´ci. W ró˙nych sytuacjach historycznych zmieniaja˛ si˛ proporcje działa´ zmie-

rzaja ˛ cych do uzyskania poszczególnych efektów. Zmieniaja ˛ si ˛ strategie j ˛ zykowe - sa ˛

okresy, ˙e która´ z nich wyra´nie dominuje, sa˛ te˙ takie, kiedy współwyst˛puje kilka

z nich.

J ˛ zykowy charakter wyró˙nionych poni˙ej kilku strategii propagandowych polega

zwykle na wyra´nie zaznaczonych preferencjach w wyborze nadaja˛cych si˛ do j˛zykowe-

go scharakteryzowania struktur słownych, na preferencji poj˛´ znajduja˛cych si˛ w okre-

´lonych kr ˛ gach semantycznych i działaja ˛ cych nie tylko przez swoja ˛ tre´´, lecz i przez

szerokie konotacje, na koniec polega tak˙e na pewnych manifestacyjnych zachowaniach

metaj˛zykowych, na deklaracjach dotycza˛cych j˛zyka.

Wiele z opisanych poni˙ej cech i tendencji j˛zykowych odnosi´ si˛ mo˙e nie tylko do

polskiej sytuacji w latach osiemdziesia˛tych, ale do propagandy w ogóle. Przedstawione

strategie sa˛ bowiem w pewien sposób uniwersalne - omawiany okres dostarcza jednak

du˙o materiału egzemplifikacyjnego. Wytłumaczy´ wypada tak˙e brak wyra´nych czaso-

wych lokacji - bierze si˛ to przede wszystkim z tego, ˙e zasadniczo mamy raczej do

czynienia ze współwyst˛powaniem w tym samym czasie ró˙nych technik perswazyjnych,

znamionuja˛cych poszczególne strategie. Wia˛zanie okre´lonych strategii z okre´lonymi

momentami historycznymi pocia˛gałoby za soba˛ dalsze uproszczenia, oddalaja˛ce rzeczy-

wisto´´ od zarysowanego tu modelu.

Proponowana klasyfikacja strategii ma kilka podstaw. Jedna z nich to rekonstrukcja

zakładanych celów propagandowych, na ró˙nych zreszta˛ poziomach - przy czym abstra-

huje si ˛ tu od takich ewentualnych i koniecznych jednak do zało˙enia celów, jak adekwat-

no´´ opisu zmieniaja˛cej si˛ rzeczywisto´ci. Inna˛ podstawa˛ tej klasyfikacji jest nadobecno´´

pewnych funkcji j˛zykowych w tekstach składaja˛cych si˛ na propagand˛.

Przyjmijmy, ˙e jednym z głównych, je´li nie najwa˙niejszym celem działa´ propagan-

dowych, jest wywołanie społecznej aprobaty dla władzy i jej poczyna´. Innym celem

(pozostaja˛cym zreszta˛ w pewnym zwia˛zku z aprobata˛) jest aktywizacja, wywoływanie

społecznej aktywno´ci. Cele te mo˙na osia˛ga´ ró˙nymi sposobami, w´ród których wymie-

ni´ nale˙y manifestacje mocy, działania uwiarygodniaja˛ce, działania identyfikacyjne oraz

wywoływanie takich postaw, jak optymistyczna i asertywna. Działania te maja˛ w znacznej

mierze charakter j˛zykowy i wia˛˙a˛ si˛ z takimi zjawiskami, jak wypełnianie rytuału

j˛zykowego, zrywanie z takim rytuałem, manifestacje potrzeby wspólnego j˛zyka, j˛zy-

kowe manifestacje kompetencji, zró˙nicowanie j˛zyka oraz operowanie poj˛ciami akty-

wizuja˛cymi.

W sytuacji po wprowadzeniu stanu wojennego i po do´wiadczeniach „pierwszego

107

okresu Solidarno´ci” prze´wiadczenie o kompromitacji zrutynizowanych działa´ propa-

gandowych, o trudno´ciach sterowania odbiorem propagandowych tre´ci i o braku mo˙li-

wo´ci dokładnego rozpoznania oczekiwa´ odbiorcy wywołało stosowanie ró˙norakich

strategii j ˛ zykowych.

1. Wywoływanie aprobaty - manifestacja mocy przez wypełnianie rytuału, manifesta-

cja to˙samo´ci j˛zyka.

Nawet w sytuacji zało˙onej kompromitacji j˛zyka istnieje ´wiadomo´´, ˙e dla pewnej

grupy odbiorców - głównie dla zwolenników władzy i układu, ale tak˙e dla ludzi o słabszej

osobowo´ci - radykalne zerwanie ze zwyczajami j˛zykowymi przez propagand˛ mo˙e si˛

wyda´ trudne w odbiorze, b˛dzie wi˛c niefunkcjonalne. Mo˙na mówi´ o tej strategii jako

o stosowaniu j˛zyka starego, „naszego”. Jako główny nadawca funkcjonowałaby tu partia,

a raczej jej cz˛´´ bardziej konserwatywna, a tak˙e cz˛sto inercyjnie działaja˛cy dziennika-

rze. J˛zyk ten cechuja˛ takie warto´ci, jak stabilno´´, paternalizm i pryncypialno´´. W te-

kstach mo˙na zauwa˙y´ wyra´nie wi ˛ ksza ˛ obecno´´ funkcji rytualnej i deklaracyjnej.

Mówia˛c o manifestacji mocy przez rytuał nie mam tu na my´li bezpo´rednich manife-

stacji siły w planie tre´ci, czyli spotykanych w ró˙nych okresach wypowiedzi takich jak

ten cytat z przemówienia W. Jaruzelskiego z pa´dziernika 1988: „ ˙ adnej wielkiej polskiej

sprawy na dłu˙sza˛ met˛ rowia˛za´ siła˛ nie mo˙na. Si˛gni˛cie po nia˛ - to ostateczno´´,

chocia˙ r˛ka nie zadr˙y, je´li miałyby miejsce próby destabilizacji i obalenia socjalistycz-

nego pa´stwa”, czy wypowiedzi typu „Niech nikt nie liczy na nasze zm ˛ czenie”.

Tu chodzi raczej o te wypowiedzi, które utrzymane sa˛ w poetyce wskazuja˛cej na

kontynuacj˛ my´li, opcji i działa´ dawniejszych. Jako charakterystyczne cechy stylistycz-

ne mo˙na wskaza´ patos i obecno´´ dawnych formuł hasłowych, nawet przy nowych

tre´ciach (wlewanie nowego wina w stare dzbany), a tak˙e wszelkie inercyjnie stosowane

„nowomowne” formuły.

Mie´ciłyby si˛ tu liczne działania „uzurpacyjne”, typu: „ludzie pracy chca˛ spokoju” czy

te˙ „społecze´stwo ˙a˛da”, cz˛ste stosowanie słów-kluczy propagandy komunistycznej,

takich cho´by jak słowo „socjalizm” i pochodne, a tak˙e posługiwanie si˛ formułami

deterministycznymi, takimi jak w wypowiedziach o schemacie „Od X-a nie ma odwrotu,

do Y-a nie ma powrotu” lub „Nie jest i nie mo˙e by´” i w hasłach typu „Mamy tylko jedna˛

Polsk ˛ ”, „Socjalizm jest historycznie nieodwracalny”. Przykładami na nowe tre´ci w sta-

rych formułach moga˛ by´ takie teksty, jak „odwrotu od jawno´ci, demokracji, linii

porozumienia narodowego nie b˛dzie”, „nie ma alternatywy dla reformy” czy „od socja-

listycznych reform odwrotu by´ nie mo˙e”.

Przede wszystkim inercja˛ mo˙na tłumaczy´ cia˛gła˛ obecno´´, zwłaszcza w publicystyce

o tematyce partyjnej i głównie w prasie terenowej, takich uparcie powielanych sformuło-

wa´ jak „rzetelna praca” „wszyscy ludzie rzetelnej pracy”, „wspólny trud”, „wa˙ne

zagadnienia współczesno´ci”, „szeroki nurt partyjnej dyskusji”, „szeroko rozumiany inte-

res społeczny”, „realia naszego współczesnego ˙ycia”, „porza˛dkowanie naszej codzienno-

´ci”, „co czyni´, aby skuteczniej przezwyci˛˙a´ trudno´ci” i wiele innych szablonów

dziennikarskich.

Za próby wyj´cia z niewoli starego j˛zyka, ale z zachowaniem jego warto´ci, mo˙na

uzna´ takie dialektycznie brzmia˛ce hasła jak „Linia walki i porozumienia” oraz „Partia ta

sama, ale nie taka sama”.

2. Wywoływanie aprobaty - uwiarygodnianie przez zrywanie z rytuałem, manifestacja

walki ze starym j˛zykiem.

108

Jest to strategia zupełnie odwrotna, działa´ ma przede wszystkim na tych, których

nale˙y pozyska´ - kontynuacja starego, skompromitowanego j˛zyka jest niemo˙liwa do

tego stopnia, ˙e trzeba spektakularnie z nim zerwa´. Byłaby to strategia j˛zyka nowego,

„innego”. Głównym nadawca ˛ byliby tu partyjni reformatorzy, odnowiciele, dominuja ˛ cymi

warto´ciami - przemiany, nowo´´, zerwanie z negatywnie postrzegana˛ przeszło´cia˛. Mo˙-

na tu mówi´ o nadobecno´ci funkcji metaj˛zykowej, deklaratywnej i fatycznej.

´ wiadomo´´ kompromitacji i nieadekwatno´ci j˛zyka wywołuje liczne deklaracje na

temat potrzeby j˛zyka nowego, co mo˙na tak˙e odnie´´ do stosowania poj˛´ z kr˛gu

semantycznego „przemiany” i „odnowy”.

W´ród działa´ j˛zykowych (czy te˙ metaj˛zykowych) wyró˙ni´ tu mo˙na cztery typy.

Pierwszy to deklaratywne odrzucanie starego j˛zyka, ła˛cznie z wyszydzaniem takich haseł,

jak „jedno´´ moralno-polityczna” czy „Polak potrafi”. Drugi to wyra´nie podkre´lane

wprowadzanie poj˛´ nowych - zarówno pozytywnych, jak „pluralizm”, jak i negatywnych,

odreagowuja˛cych, takich jak „stalinizm” (rzecz jasna nowych tylko dla tych tekstów).

Trzeci typ, to mniej ju˙ zaznaczane przejmowanie poj ˛ ´ stosowanych (czy nawet nadu˙y-

wanych) przez dotychczasowego przeciwnika, jak np. poj˛cia z kr˛gu „godno´ci” - byłaby

to reakcja na kampanie j˛zykowe ówczesnej opozycji prowadzone pod hasłami przywró-

cenia słowom ich wła´ciwego znaczenia i warto´ci. Czwarty wreszcie typ działa´ to

przypisywanie przeciwnikowi cech sobie dawniej zarzucanych - i stosowanie w odniesie-

niu do opozycji takich wyrazów, jak „nomenklatura”, „funkcyjny”, „prominent”, „dyspo-

nent”, „dyspozycyjny”, „manipulowanie” itp.

Wydaje si˛, ˙e bliskie tej strategii sa˛ pewne działania z dziedziny polityki j˛zykowej

- przede wszystkim kampanie o pi˛kny i poprawny j˛zyk, organizowanie kongresów kul-

tury j˛zyka, umieszczanie problematyki j˛zykowej w wa˙nych oficjalnych wysta˛pieniach,

cho´ działania te moga˛ by´ tak˙e interpretowane jako przykłady politycznych działa´

zast˛pczych.

Ale samo zrywanie z j˛zykiem nie wystarcza. Ten j˛zyk „nowy” musi mie´ pewne

cechy charakterystyczne.

3. Wywoływanie aprobaty - identyfikacja przez manifestacj˛ potrzeby wspólnego j˛-

zyka.

Strategia „j ˛ zyka wspólnego” jest stosowana powszechnie. Ma te˙ długa ˛ tradycj ˛

w polskiej propagandzie powojennej, ˙eby tylko przypomnie´ deklaracje potrzeby „dialo-

gu ze społecze´ stwem” lat sze´´dziesia˛tych czy te˙ „szerokich konsultacji” w latach

siedemdziesia ˛ tych. Nadawca ˛ jest tu szeroko poj ˛ ta władza, a przychylnym odbiorca ˛ po-

winni by´ ludzie otwarci, czuja˛cy potrzeb˛ kontaktu. Z warto´ci tu funkcjonuja˛cych

wymieni´ przede wszystkim nale˙y poczucie wspólnoty, tak˙e wspólnoty interesów i ce-

lów. Wyra´nie zaznaczone sa ˛ tu funkcja metaj ˛ zykowa i fatyczna - ta potrzeba jest cz ˛ sto

werbalizowana, w tekstach propagandowych pojawiaja˛ si˛ wa˛tki konieczno´ci porozumie-

nia i kontaktu. Najbardziej jawnie zostało to wyra˙one przez wypowied´ gen. Jaruzelskie-

go na X Zje´dzie PZPR: „Chodzi o to, by´my si˛ rozumieli, by´my mówili tym samym

j˛zykiem”.

Oczywista˛ przyczyna˛ wyboru takiej strategii jest u´wiadomienie braku realnego kon-

taktu. J˛zyk dialogu, porozumienia jest te˙ traktowany jako „symbol i narz˛dzie narodo-

wego odrodzenia”. Wia˛˙e si˛ to z deklarowanym procesem upodmiotowienia i pluraliza-

cji, tak˙e demokratyzacji. Nie jest to zreszta˛ proces łatwo wyobra˙alny, o czym ´wiadcza˛

dwie wypowiedzi telewizyjne: „uobywatelnienie naszego pa´stwa” (w Panoramie Dnia)

109

i „chodzi o to, ˙eby obywatele byli traktowani podmiotowo” (wypowied´ jednego z ucze-

stników „okra˛głego stołu”).

W obr˛bie tej strategii mo˙na zwróci´ uwag˛ na wielka˛ kampani˛ „porozumienia

narodowego”, która zreszta ˛ wymaga osobnej, obszerniejszej analizy. Porozumienie miało

zasta˛pi´ nieudana˛ wcze´niejsza˛ „jedno´´ moralno-polityczna˛”, by´ nast˛pnym etapem po

niezbyt no´nych propagandowo „odnowie”, „ocaleniu” i „odrodzeniu”. Było czym´ le-

pszym ni˙ „dialog” i „konsultacja”, było w wyra´nej opozycji do „konfrontacji”. Diale-

ktycznie wia˛zało si˛ z „walka˛” (”linia walki i porozumienia”), przez skojarzenie z maja˛-

cymi raczej pozytywne konotacje „porozumieniami sierpniowymi” mogło liczy´ na lepszy

odbiór. Wyst˛powało z przydawka˛ „narodowe”, co miało podkre´la´ powszechno´´ i bez-

ideologiczno´´.

„Porozumienie” mo˙e si˛ odnosi´ raczej do efektu, cho´ bywało u˙ywane cz˛´ciej

w odniesieniu do procesu. Jako efekt zakłada bowiem pewien do´´ wysoki stopie´ zaufania

u odbiorcy i (co jest w istocie tym samym) wiarygodno´´ u nadawcy - a naprawd˛ zakłada

brak wyra´nego podziału funkcji nadawcy i odbiorcy.

Obok tego rzeczownika, słowa-klucza dla tej strategii, wyst˛powały cz˛sto takie

rzeczowniki, jak „podstawa”, „płaszczyzna”, „platforma”. W poszukiwaniu tej platformy

pojawił si ˛ tak˙e wspomniany wcze´niej wa ˛ tek walki o pi ˛ kny j ˛ zyk, ale najbardziej

spektakularna była kampania przeciwko „złu i patologii społecznej”. Istotnie, je´li mo˙na

znale´´ co´, przeciwko czemu zjednoczy´ si˛ mo˙na najłatwiej, to tym czym´ jest wła´nie

„zło”. Ta kampania była silnie zinstytucjonalizowana, organizowano zebrania i kongresy,

na których pojawiały si˛ m. in. takie wypowiedzi, jak „musimy zwalcza´ zło w ka˙dej

postaci” czy „naszym celem powinno by´ budowanie dobra”. Ogólno´´ i ewidentne

warto´ciowanie w wykreowaniu takiego przeciwnika nie mo˙e jednak sprzyja´ internali-

zacji postaw wspólnych i (zwłaszcza) mo˙liwo´ci kreowania zjawisk rzeczywi´cie poka-

zuja˛cych wspólnot˛.

„Porozumienie” było jednak nie tylko wyrazem oznaczaja˛cym stan po˙a˛dany. W pew-

nym momencie, po etapach wywoływania i prowokowania porozumienia, czyli w rzeczy-

wisto´ci kontaktu, nale˙ało ten kontakt ogłosi´. Zacz˛ły si˛ zatem pojawia´ takie wypo-

wiedzi, jak „odnotowali´my znaczny post˛p w procesie porozumienia narodowego”,

wreszcie „porozumienie stało si˛ faktem”. Na uwag˛ zasługuje tu tak˙e kampania w zwia˛z-

ku z referendum w ko´cu roku 1987. Mo˙e si ˛ wydawa´, ˙e referendum to w znacznej

przynajmniej mierze było obliczone tak˙e na wywołanie samego kontaktu władzy ze

społecze´ stwem, nie za´ tylko na wybór jednej z proponowanych dróg. Mo˙na te˙ uzna´,

˙e sama informacja o odpowiedzi niezgodnej z sugestiami wcze´niejszymi czyniła bar-

dziej prawdopodobnym zaistnienie takiego realnego kontaktu.

4. Wywoływanie aprobaty - uwiarygodnianie (i cz ˛ ´ciowo identyfikacja) przez wielo-

rako´´ j˛zyka (centrów decyzyjnych, a nawet ludzi).

Propaganda nie powinna by´ jawna. Nie powinna te˙ by´ jednolita. Do tego wniosku

propagandy´ci nie zawsze dochodza˛ w por˛. Dobre efekty mo˙e dawa´ takie działanie

propagandowe, w którym uzyskuje si˛ wra˙enie, ˙e po prostu ró˙ni ludzie mówia˛ do

ró˙nych ludzi w ró˙ny sposób. Tu j˛zyk ma by´ wła´nie ró˙ny (tak˙e i „wasz”, odbiorców).

Ta ró˙no´´ ma by´ cecha˛ zjednuja˛ca˛.

Przyczyna˛ takich wyborów bywaja˛ pora˙ki w kontaktach, co pocia˛ga za soba˛ próby

równoległych odmiennych działa´. Zaczyna dominowa´ funkcja fatyczna, a tak˙e indy-

widualnie prezentacyjna. Odchodzi si˛ od rytuału, ale to odchodzenie jest tym razem nie

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: