Temat: Przezwyciężanie zaburzeń emocjonalnych w pracy z dzieckiem nadpobudliwym i zahamowanym
Program wspomagania rozwoju (program autorski)j
Opracowała: Elżbieta Dominik
Nowa Era Nauczycielom – scenariusze lekcji
http://www.nowaera.com.pl
Program wychowania „Przezwyciężanie zaburzeń emocjonalnych w pracy z dzieckiem nadpobudliwym i zahamowanym” został przedstawiony 26 marca 2002 r. na Radzie Pedagogicznej Szkoły Podstawowej nr 210 im. Bohaterów Pawiaka w Warszawie, przy
ul. Karmelickiej 13 i zatwierdzony do realizacji.
Program recenzowały:
· M. Piotrowska – doradca metodyczny nauczania początkowego, nauczyciel dyplomowany.
· B. Malczewska – psycholog Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Warszawie,nauczyciel dyplomowany.
Fragment recenzji programu wychowania „Przezwyciężanie zaburzeń w pracy z dzieckiem nadpobudliwym i zahamowanym” opracowanego przez Elżbietę Dominik[1].
Program pani Elżbiety Dominik został napisany z myślą o dzieciach nadpobudliwych, sprawiających duże kłopoty wychowawcze, dla których bardzo trudno jest dobrać odpowiedni sposób prowadzenia zajęć. Zajęcia są opracowane kompleksowo i elastycznie, w integracji z programami nauczania. Mogą być prowadzone w różnych klasach i zróżnicowanych środowiskach. Ćwiczenia wykorzystują spontaniczną aktywność dziecka, potrzebę eksperymentowania i zabawy.
Program ten wychowuje, aktywizuje, uczy współdziałania z rówieśnikami i nauczycielem, kształtuje poczucie odpowiedzialności, rozwija zdolności ruchowe, umysłowe, interpersonalne, pomaga docenić znaczenie przyjaźni, tolerancji i dobroci.
Na uwagę zasługuje także zaproponowany system motywacyjny oparty na „Odznakach Królestwa Zwierząt”. Kontakt z przyrodą daje dzieciom bardzo dużo radości i zadowolenia. Mądrość przyrody jest przeciwstawiona agresywnym wzorcom komunikacji międzyludzkiej, którymi przepełnione są współczesne media, a postaci zwierząt stanowią wzór do naśladowania i zachętę do pracy nad sobą. Ten wartościowy program daje bardzo duże możliwości rozwoju inteligencji emocjonalnej, niezwykle ważnej w funkcjonowaniu młodego a potem dorosłego człowieka.
Wstęp
Coraz trudniejsza sytuacja społeczno-ekonomiczna w naszym kraju, rozpowszechniony obecnie sposób spędzania wolnego czasu – oglądanie telewizji i gry komputerowe – oraz współczesne tempo życia niekorzystnie odbijają się na układzie nerwowym dzieci. Stale zajęci, zapracowani i przemęczeni rodzice mają coraz mniej czasu i cierpliwości. Kontakty z rodzicami są zastępowane głośnymi, agresywnymi formami komunikacji lansowanymi przez media. Z różnorodnych badań statystycznych i potocznych obserwacji wynika, że coraz poważniejszy staje się problem zaburzeń emocjonalnych, a w tym zespół nadpobudliwości psychoruchowej.
Nadpobudliwość psychoruchowa inaczej nazywana hiperkinezją jest spowodowana w znacznej mierze przez nieprawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego. Polega na zaburzeniach dynamiki procesów nerwowych wywołanych przewagą procesów pobudzania nad procesami hamowania[2].
Zaburzenia dotyczą zarówno sfery poznawczej, emocjonalnej, jak i społecznej. Ponieważ dziecko zachowuje się w inny sposób niż jego rówieśnicy, często jego działania są niezrozumiałe dla otoczenia. Rodzice, nauczyciele, opiekunowie zaczynają podejrzewać dziecko o złe intencje, złośliwość, brak znajomości dobrych manier itp. Jednak takie nietypowe reakcje mogą wywoływać organiczne uszkodzenia i mikrodeficyty rozwojowe. Oprócz tego istnieje wiele innych czynników, które mogą spowodować dziecięcą nadaktywność, a są to między innymi: uwarunkowania genetyczne, uszkodzenia układu nerwowego, a także atmosfera panująca w otoczeniu dziecka.
Nadpobudliwość psychoruchowa jest zaliczana do zaburzeń związanych z działaniami destrukcyjnymi (cechuje się skłonnościami antyspołecznymi i zachowaniami agresywnymi).
Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo to dzieci, które:
· nie mogą usiedzieć spokojnie, kręcą się, zmieniają pozycję ciała, wstają, chodzą po klasie, to znów siadają, stukają ręką, machają nogą itp.;
· zakłócają często tok zajęć, odwracają uwagę innych dzieci, wywołując niepokój;
· mają trudności w skupieniu uwagi;
· odznaczają się wzmożonym odruchem orientacyjnym oraz pochopnością i pobieżnością myślenia[3];
· robią wrażenie, jakby interesowało je kilka rzeczy naraz, przerzucają uwagę z obiektu na obiekt, udzielają nieprawidłowych, bo nieprzemyślanych, odpowiedzi;
· mają zwiększoną wrażliwość emocjonalną na bodźce otoczenia, odznaczają się wzmożoną ekspresją uczuć;
· są przyczyną stałego zamieszania, które może wywołać u rodziców i nauczycieli uczucie zmęczenia i zniecierpliwienia; w związku z tym często mówi się do nich podniesionym głosem, krzyczy, stosuje się kary.
Dzieci te poddawane są często karzącemu treningowi zachowań społecznych, wymuszającemu na nich posłuszeństwo i hamowanie nadpobudliwych zachowań, czasem pod groźbą utraty akceptacji i miłości najbliższego otoczenia. Wywołuje to z kolei silne napięcie nerwowe, związane z ogromnymi trudnościami w sprostaniu wymaganiom, z lękiem przed odrzuceniem, a w konsekwencji zachowania negatywne, takie jak agresja, destrukcja czy negatywizm. „Zachowania agresywne u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo są zachowaniami wtórnymi, wywołanymi negatywną oceną dawaną dziecku przez ważne dla niego osoby (rodziców, nauczycieli), a także poczuciem krzywdy i niesprawiedliwości, podyktowane tym, że nie są zauważane ich starania czynione w kierunku opanowania potrzeby ruchu”[4].
Agresja jest często reakcją na frustrację spowodowaną niezaspokojeniem podstawowych potrzeb psychicznych: akceptacji, szacunku, uznania, samorealizacji itp[5]. Praktyka dowodzi, że doświadczenia mające na celu zaspokojenie tych potrzeb, rzadko kiedy bywają udziałem uczniów nadpobudliwych. Dzieje się tak nie tylko ze względu na niewłaściwe reakcje otoczenia, ale również z powodu braku sukcesów szkolnych i satysfakcjonujących kontaktów rówieśniczych. Zdarza się także, że z nadpobudliwością są skorelowane fragmentaryczne deficyty rozwojowe: zaburzenia rozwoju ruchowego, percepcji słuchowej czy wzrokowej. Przejawy nadpobudliwości dziecięcej występują często w korelacji z innymi czynnikami biologicznymi i społecznymi. Trzeba więc nie tylko analizować przyczyny i objawy, ale także opracowywać i stosować programy korekcji zaburzonych zachowań. Wyrabianie umiejętności przezwyciężenia zaburzeń spowodowanych nadpobudliwością jest m.in. gwarancją sukcesu edukacyjnego dziecka, a to daje satysfakcję dziecku, rodzicom, nauczycielom, a w konsekwencji społeczeństwu.
Dzieci zahamowane, choć nie sprawiają otoczeniu takich trudności wychowawczych jak dzieci nadpobudliwe, powinny także spotykać się ze szczególną troską i uwagą wychowawcy. Uczniowie bierni społecznie pracują często poniżej swoich możliwości, a w klasach starszych miewają nieraz duże niepowodzenia w nauce. Zahamowanie może się objawiać trudnościami w nawiązywaniu kontaktów słownych, brakiem wiary we własne możliwości, kompleksami, stanami lękowymi, ucieczkami z zajęć, zwolnionymi reakcjami psychicznymi, zaburzeniami snu, jąkaniem się i zacinaniem, biernością i apatią. W stosunku do dzieci nieśmiałych, bojaźliwych należy dążyć do ich pobudzenia. W atmosferze spokoju i ciepła, pomagać, zachęcać i mobilizować do wykonywania prostych, dających sukces czynności. Zaowocuje to zwiększeniem tempa pracy, umiejętnością samodzielnego zorganizowania zajęć, widoczną aktywnością. Dzieci te, nieobjęte opieką, mają duże problemy z komunikacją w grupie, charakteryzują się niską samooceną, słabo się rozwijają. Czynnikami warunkującymi wycofanie się z aktywności w obawie przed dezaprobatą mogą być zarówno stosunki panujące w grupie, jak i niewłaściwe oddziaływania wychowawcze rodziny. Ważne jest, aby dziecko czuło się bezpiecznie i wiedziało, że rówieśnicy liczą się z jego propozycjami zabaw, spostrzeżeniami i opiniami. Dzieci zahamowane cechuje często nadmierna skrupulatność i staranność w wykonywaniu zadań. Niepewne swych umiejętności stronią od nowych osóbi sytuacji. Są ciche, lękliwe i wycofują się. Często wobec nauczyciela i rówieśników bywają uległe, grzeczne, posłuszne bądź zrezygnowane. Cechuje je obniżona samoocena, mają poczucie niskiej wartości i często rezygnują z prób podejmowania działań ze względu na krytyczną ocenę samych siebie. Dzieci zahamowane są często nadwrażliwe – męczy je hałas, ruchliwość rówieśników. Wolą samotne zabawy, unikają bodźców i izolują się od ludzi. Nie sprawiają swym zachowaniem kłopotów wychowawczych, pozostają raczej niezauważone, a ich cierpienie nie jest dostrzegane przez dorosłych. W pracy terapeutycznej nauczyciela niezbędny jest takt, delikatność, wyczucie sytuacji, bardzo dobry kontakt emocjonalny z uczniami nacechowany ciepłem, dobrocią i serdecznością, które to stworzą atmosferę bezpieczeństwa i akceptacji. W pracy nie można stosować ocen, porównywać z innymi dziećmi, zawstydzać w wypadku wycofania się z aktywności. Należy także pamiętać, że u dzieci zahamowanych obserwuje się często zwolniony sposób reagowania intelektualnego przy dobrym poziomie rozwoju funkcji poznawczych. Dzieci te wolno myślą i kojarzą fakty oraz potrzebują więcej czasu niż ich rówieśnicy na opanowanie nowych treści programowych. Często uważa się te dzieci za mało zdolne, co jest dla nich krzywdzące. Właściwa postawa nauczyciela jest tu niezwykle ważna, a naturalny zespół klasowy pozwala na satysfakcjonującą pracę i korektę zachowań.
Niezmiernie istotną sprawą z punktu widzenia zdrowia psychicznego jest przezwyciężanie zaburzeń zarówno w pracy z dzieckiem nadpobudliwym, jak i zahamowanym.
Klasa szkolna, relacje nauczyciel – uczeń i kontakty z rówieśnikami są niezmiernie ważnym czynnikiem kształtującym rozwój społeczny. Ważne jest zatem, aby nauczyciel, który chce realizować ten program wychowania, był otwarty na pragnienia i potrzeby wychowanków, demokratycznie kierował zespołem, wspierał pracę samorządu klasowego, kształtował twórczą postawę wobec życia zbiorowego. Istotne jest, by prowadził urozmaiconą, ale konsekwentną działalność wychowawczą, wpajał poczucie odpowiedzialności za postępowanie własne i całego zespołu, uwrażliwiał dzieci na potrzeby innych. Warto, aby stosował metody pracy aktywizujące uczniów, lekcje z ciekawą książką, konkursy ortograficzne i czytelnicze, olimpiady wiedzy o środowisku i turnieje sportowe. Opracowywał indywidualne plany pracy, propozycje rozwiązań problemów dydaktycznych i wychowawczych. Pomocne w pracy wychowawczej może być stosowanie metod zaczerpniętych z pedagogiki zabawy, terapii baśnią czy muzykoterapii. Inicjatywy takie będą cieszyły się dużym powodzeniem wśród dzieci i rodziców.
Dom rodzinny stanowi filar wszechstronnego rozwoju dziecka. Osiągnięcia szkolne uczniów z rodzin dysfunkcyjnych, często bywają niższe niż ich rówieśników z rodzin zapewniających swoim dzieciom właściwą atmosferę wychowawczą, sprzyjającą prawidłowemu rozwojowi. Wśród dzieci z rodzin dysfunkcyjnych, które pomimo normalnego poziomu rozwoju intelektualnego i dobrego rozwoju funkcji percepcyjno-motorycznych napotykają poważne trudności już na początku edukacji, najwięcej jest dzieci hiperaktywnych. Ich nadaktywność, nieuwaga i impulsywność sprawiają, że trudno przystosowują się do wymagań szkolnych, a w konsekwencji doznają wielu niepowodzeń.
Program niniejszy jest przeznaczony do realizacji każdego dnia, łącznie 2-3 godziny tygodniowo. Nauczanie zintegrowane daje możliwość korelacji i uzupełniania wiodącego programu nauczania treściami prezentowanego programu wychowawczego. W moim przypadku jest to korelacja z Programem nauczania dla I etapu – edukacji wczesnoszkolnej Wydawnictwa Nowa Era (numer dopuszczenia DKW– 4014–149/99).
Program Przezwyciężanie zaburzeń... ma na celu ukazanie sposobów przezwyciężania trudności i niwelowania zaburzeń w pracy z dzieckiem nadpobudliwym i zahamowanym. Przeznaczony jest dla mieszanego zespołu klasowego, gdyż właśnie taki – dzięki swojej strukturze – jest najlepszym środowiskiem, w którym można przezwyciężać rozmaite trudności. Dzieci zrównoważone emocjonalnie są przykładem prawidłowych wzorców zachowania. Szybko uczą się współpracować zarówno z dziećmi nadpobudliwymi, jak i zahamowanymi. Nauczyciel pełni rolę wspierającą, korygującą i stymulującą rozwój dzieci.
Podczas zajęć dziecko uczy się mimowolnie. Doświadczając różnych przeżyć, dokonuje wglądu we własne emocje, myśli i zyskuje zrozumienie spraw, nad którymi na co dzień nie ma okazji się zastanawiać. Im wcześniej zacznie poznawać siebie i swoje możliwości oraz mechanizmy swoich zachowań, tym większa będzie skuteczność jego działań. Samowiedza i inteligencja emocjonalna staną się solidnym posagiem na całe życie.
I. Krótka charakterystyka programu
Program jest przeznaczony do pracy z dziećmi w młodszym wieku szkolnym, ale może być z powodzeniem modyfikowany dla klas zerowych, zespołów integracyjnych i terapeutycznych.
Z powodzeniem może być realizowany w zespole, którego cechą charakterystyczną jest z jednej strony przewaga dzieci nadpobudliwych, a z drugiej obecność uczniów zahamowanych psychoruchowo. Osobiście realizowałam ten program w grupie, w której znalazły się także dzieci z problemami w nauce, uczniowie mający trudności adaptacyjne i w komunikacji z rówieśnikami.
Realizując program tak, aby odnieść sukces, należy pamiętać o zniwelowaniu ograniczeń zewnętrznych mających ścisły związek ze środowiskiem dziecka oraz udzielaniu wsparcia rodzicom i opiekunom. Niezbędne jest objęcie pomocą finansową potrzebujących dzieci, zorganizowanie brakujących przyborów szkolnych, dożywiania i otoczenie opieką pedagogiczną.
Czasami wskazany jest indywidualny tok pracy, dostosowanie wymagań do możliwości dziecka i jego tempa rozwoju. Zawsze dobre efekty daje stała pedagogizacja rodziców, częste indywidualne rozmowy, udzielanie rad, wspólne omawianie problemów i analiza sposobów ich rozwiązywania, okazywanie akceptacji i zrozumienia dla trudności rodzinnych.
Typowe zachowania dzieci nadpobudliwych psychoruchowo:
· nadmierna ruchliwość, chaotyczna aktywność (chodzenie, bieganie po klasie w czasie zajęć, kręcenie się, wiercenie, wstawanie z krzesła, obgryzanie długopisu, wieczny bałagan na ławce, poczucie wewnętrznego niepokoju),
...
lucyna1909