Czasowniki staro – cerkiewno – słowiańskie odmieniały się przez trzy osoby, trzy liczby, dwie strony (czynną i bierną), tryby: oznajmujący, rozkazujący, warunkowy.
Język scs miał bardzo rozbudowany system czasów. Ilustruje go poniższy graf:
Czas zaprzeszły czas przeszły niedokonany
(plusquamperfectum) (imperfectum)
teraz czas przyszły (futurum)
czas przeszły dokonany czas teraźniejszy
czas przeszły złożony (aoryst) (praesens)
(praeteritum)
Ponadto czasowniki w scs wyrażały aspekt dokonany oraz niedokonany.
Formy czasownika mogły być tworzone od dwóch różnych tematów: a. tematu czasu teraźniejszego; b. tematu czasu przeszłego (bezokolicznika).
Poszczególne formy odczytujemy ze słownika, np.
pustiti, -štǫ, - stiši - puścić
forma forma drugiej osoby liczby pojedynczej
bezokolicznika
forma 1. osoby liczby pojedynczej
Temat czasu teraźniejszego uzyskujemy przez odcięcie od czasownika końcówki drugiej osoby liczby pojedycznej – ši, np. pusti – ši.
Temat czasu przeszłego (bezokolicznika) uzyskujemy przez odcięcie od czasownika końcówki bezokolicznika – ti, np. pusti – ti.
Czasowniki mające identyczny temat czasu teraźniejszego i czasu przeszłego nazywamy równotematowymi.
Od tematu czasu teraźniejszego tworzymy: formy czasu teraźniejszego, trybu rozkazującego, imiesłowu czasu teraźniejszego czynnego i biernego.
Od tematu czasu przeszłego tworzymy: formy imperfektu, aorystów, czasu przeszłego złożonego, czasu zaprzeszłego, trybu warunkowego, imiesłowu czasu przeszłego czynnego pierwszego i drugiego, imiesłowu czasu przeszłego biernego oraz bezokolicznika.
Jego podstawą była postać tematu czasu teraźniejszego. Mogła być ona równa rdzeniowi słowotwórczemu (wtedy mówimy o czasownikach atematycznych) lub rdzeniowi rozszerzonemu o przyrostki tematyczne (mówimy wtedy o czasownikach tematycznych).
1. osoba liczby pojedynczej I deklinacja - o - // - e - pozostałe
3. osoba liczby mnogiej II deklinacja - no - // - ne - osoby
III deklinacja - jo - // - je –
IV – deklinacja - i –
V deklinacja – czasowniki atematycze (byti `być`, jasti `jeść`, dati `dać` etc.)
Przykłady
nesti, nesǫ, - eši – nieść (- o - // - e - )
1. os. lp. pie * nesom à ps. nesǫ (zgodnie z prawem otwartej sylaby połączenie dyftongiczne przeszło w samogłoskę nosową).
2. os. lp. pie * nesexь à ps. neseši
3. os. lp. pie *nesonti à ps. nesǫtъ
dvignǫti ( - no - // - ne - ) – dźwigać
1. os. Lp. pie. *dvignom à dvignǫ
2. os. Lp. Dvignexь à dvigneši
biti – bić ( - jo - // - je - )
1. os. lp. pie. * bijom à bijǫ
2. os. lp. pie *bijexь à biješi
voziti ( - i - )
1. os. lp. pie. *vozjǫ à vožǫ
2. os. lp. pie *vozixь à voziši
Czasowniki atematyczne to: jesmь `jestem` bezokolicznik by – ti; vĕmь `wiem` bez. věde – ti;
jamь `jem` bez. jas – ti, damь `dam` bez. da – ti.
Zbudowane są na temacie czasu teraźniejszego, do którego dołącza się końcówki osobowe.
L. p. L. Mn. Dual.
1. – ǫ - mъ - vĕ
2. – ši - te - ta
3. – tъ - ǫtъ // ętъ (- i -) - te
BYĆ
L. POJEDYNCZA
L. MNOGA
L. PODWÓJNA
1.
jesmь
jesmъ
jesvĕ
2.
jesi
jeste
jesta
3.
jestъ
sǫtъ
Czas przeszły niedokonany, tworzony na temacie czasu przeszłego.
Temat czasu przeszłego + przyrostki + końcówki osobowe
Te przyrostki to – ax , - ĕax, - `aax (Oryginalnie występowały one w 1 os. sg., pl. i du. oraz w 2 os. pl. W pozostałych formach - ze względu na następujące po nich głoski - wymieniały się na – aš - , - ĕaš - , `-aaš.
Przyrostek - ax występował w czasownikach, których temat czasu przeszłego kończył się na
- a lub – ĕ (np. zna – ti à zna – ax - .
Przyrostek – ĕax występował w czasownikach, których temat czasu przeszłego kończył się na spółgłoskę twardą inną niż k lub g oraz na – nǫ (np. nes – ti à nes – ĕax - ).
Przyrostek -`aax występował w pozostałych czasownikach, np. prosi – ti à proš – aax - .
Np. glagolati, glagol`ǫ, glagol`eši – mówić
Temat czasu przeszłego – glagola (kończy się na – a, więc dodajemy przyrostek – ax - )
Liczba pojedyncza:
1. glagola – ax – ъ
2. glagola – aš – e
3. glagola – aš – e
Liczba mnoga:
1. glagola –ax – omъ
2. glagola – aš – ete
3. glagola – ax – ǫ
Liczba podwójna:
1. glagola –ax – ovĕ
2. glagola – aš – eta
3. glagola – aš – ete
Aoryst wyróżniał czynność przeszłą dokonaną. Tworzył się od tematu czasu przeszłego czasowników dokonanych.
W języku scs występuje kilka form aorystu: aoryst prosty asygmatyczny, tzw. aoryst sygmatyczny pierwszy oraz aoryst sygmatyczny drugi.
Nazwa aoryst sygmatyczny pochodzi od nazwy litery alfabetu greckiego s `sigma`, gdyż głoska s w funkcji przyrostka była charakterystyczna dla tego aorystu.
a. aoryst prosty asygmatyczny
Czas ten wymagał, aby temat czasownika kończył się na spółgłoskę. Z tego względu aoryst asymgatyczny pierwszy tworzony był z czasowników I i II koniugacji.
Formy uzyskiwane były z koniugacji - o - : - e – (temat był równy rdzeniowi zakończonemu na spółgłoskę) oraz koniugacji - no - : - ne – (przed przyrostkiem tematu czasu przeszłego - nǫ – występował rdzeń zakończony na spółgłoskę). W czasownikach koniugacji - no - : - ne – w czasie tworzenia form aorystu asygmatycznego omijano przyrostek tematu czasu przeszłego - nǫ.
Końcówki aorystu asygamtycznego były takie same jak czasu imperfectum.
1. Koniugacja – o - : - e -
czasownik `móc`
mog – ti (później moš – ti ), mogǫ, možesi
Forma wcześniejsza: *mog – ti (przed palatalizacją). Do tematu (bez – ti) dodajemy końcówki imperfectum) i uzyskujemy formy aorystu asygmatycznego.
1. mog – ъ
2. mož – e
3. mož - e
Licza mnoga:
1. mog – omъ
2. mož – ete
3. mog – ǫ
...
chocolate-brown