Arteterapia-rodzaje.doc

Arteterapia

Emocje, które wywołują w nas ludzie, zjawiska czy zdarzenia trudno
czasami wyrazić słowami. To, co przeżywamy, jest często niezrozumiałe dla innych. Choć znamy tyle słów, nie potrafimy nazwać naszych
wewnętrznych stanów. Sztuka może pomóc spojrzeć w głąb siebie,
może również stać się dla wielu osób jedynym środkiem ekspresji
emocjonalnej. Poprzez symbol umożliwia komunikację różnych przekona
ń, konfliktów, urazów. Może pomóc dostrzec, że spontaniczne
i autentyczne wyrażenie siebie jest naprawdę możliwe, co więcej,
możliwa jest także nasza przemiana.

Istota arteterapii

Sztuka jest odzwierciedleniem dziejów całej ludzkości i wartości, ideałów, dążeń, marzeń.
W niej uzewnętrzniają się uczucia i emocje zarówno pozytywne, jak i negatywne, motywy postępowania i sens działań człowieka, pełni funkcję katharsis. Sztuka jest nieodłącznym atrybutem ludzkiej egzystencji.
Arteterapia jako funkcja sztuki sięga do podstawowych form autoekspresji. Metodę tę może stosować każdy, niezależnie od wieku, poziomu wykształcenia, zdolności, stanu zdrowia.
Termin arteterapia odnosi się do wykorzystania sztuki w celach diagnostycznych
i terapeutycznych. Należy podkreślić, że dotyczy ona tworzenia, jak również korzystania z istniejących działań twórczych.
Zajęcia kreatywne mogą przyczynić się do ekspansji i rozwoju osobowości, są także elementem dającym siłę. Arteterapia pomaga zapobiegać pogłębianiu się stanów chorobowych, wpływa na rozwój zdolności, które mają urzeczywistnić pragnienia i zamierzenia dziecka.
Pomaga uzewnętrznić emocje, myśli, pragnienia, spojrzeć na nie z bliska oraz pomóc w dostrzeżeniu ich przez innych i wychowawców i rodziców.
Jest zatem formą komunikacji.
Podczas zajęć z arteterapii modyfikacji ulega sposób odbioru świata. U dziecka wytwarza się przekonanie, że każda emocja, nawet ta straszna i przykra, nie trwa wiecznie, lecz przemija.
Dziecko zatem nabiera dystansu do swoich uczuć i przeżyć, staje się dojrzalsze, mniej zaskoczone i uspokojone. Sytuacja taka często występuje u dzieci z rodzin dysfunkcyjnych, gdzie nie ma miejsca na jawne wyrażanie emocji, dlatego często są one tłumione lub wyrażane w niewłaściwy sposób. Taka postawa wyrasta z przekonania, że nie można innym okazywać słabości,  mówić o swoich sprawach i kłopotach.
Arteterapia pozwala kształtować inteligencję emocjonalną, a zatem takie umiejętności jak:
 rozpoznawanie własnych emocji oraz wyrażanie ich w sposób akceptowany przez
innych i, co najważniejsze, daje możliwość pozbycia się lęku przed karą za przyznanie się do przeżywania cierpienia.
Sztuka pełni ważną rolę w kształtowaniu osobowości dziecka i pomaga ujawnić stłumione stany emocjonalne przejmując nad nimi kontrolę, w bezpieczny sposób uwalnia od napięć, działa na różne sfery życia psychicznego (intelekt, procesy poznawcze, sferę emocjonalną).
Pełni funkcję kompensacyjną, wzmacnia samoocenę i poczucie własnej wartości.
Dla dzieci z trudnościami często jest jedyną szansą na komunikację ze światem i innymi ludźmi.
Arteterapia obejmuje następujące obszary działań: muzykoterapia, choreoterapia, teatroterapia, terapia przez sztuki plastyczne (grafika, malarstwo, rzeźba), biblioterapia.
Założenia teoretyczne arteterapii opierają się na odmiennych właściwościach tych dziedzin, co wynika z faktu, że oddziaływanie wielu form sztuki jest różnorodne w odniesieniu do poszczególnych osób.

Muzykoterapia
Muzykoterapia obejmuje oddziaływanie za pomocą muzyki i jej elementów (dźwięku oraz rytmu) na sferę emocjonalną oraz na ekspresję komunikatów niewerbalnych. Muzyka jest nośnikiem treści o różnym charakterze. Może działać uspokajająco, ale też aktywizująco i pobudzająco.
Wywołuje różne doznania i reakcje, wpływa na zmianę aktywności systemu nerwowego, napięcia mięśniowego, przyśpiesza przemianę materii, modyfikuje oddychanie.
Dostarcza wielu przyjemnych przeżyć, pobudza do marzeń, poprawia samopoczucie, zapobiega apatii i nudzie. Pod wpływem muzyki dziecko może zmieniać swoje reakcje, które stopniowo stają się mniej chaotyczne i bardziej uporządkowane.
Wyjątkowe walory muzyki w terapii najwcześniej zauważyli psychologowie. Przy jej odbiorze, oprócz receptorów słuchowych, włączane są impulsy motoryczne, wyobraźnia, wzrok, węch, dotyk i smak, dlatego zaliczana jest do silnie ekspresyjnie działających na człowieka środków niewerbalnych. (Żychowska, 1999).
Wartość terapeutyczną ma zarówno percepcja muzyki (odbiór), jak też muzykoterapia czynna, a zatem tworzenie. Najbardziej podstawową formą muzykowania jest akompaniowanie do śpiewu. Wykorzystuje się tutaj naturalne instrumenty, takie jak: klaskanie, tupanie; zachęca się również do  posługiwania tamburynami, kastanietami, bębenkami, klawesynami.
Instrumenty kształtują wrażliwość na barwę, rozwijają poczucie rytmu, wyobraźnię muzyczną oraz twórczość, uczą koncentracji uwagi oraz dyscypliny.
Do ilustracji stanów psychicznych stosuje się także tworzenie dialogów i portretów muzycznych.
Przy ich pomocy dziecko może przedstawić uczucia, doświadczenia, obrazy, umożliwia tworzenie symboli.
Ta forma sztuki jest prawdziwym spotkaniem między osobami, gdzie każdy uczestnik jest autentyczny i szczery.

Choreoterapia
Ta forma muzykoterapii zwana jest również tańcem leczniczym. Ruch jako forma sztuki służy rozmaitym celom:

·             ma pomóc w rozwoju ciała, jego uzdrowieniu,

·             doskonali ruchy poprawiając ich wyrazistość i elastyczność.

Taniec natomiast wspomaga kompleksową rehabilitację poprzez poprawę harmonii, elegancji i estetyki ruchów.

Ruch jest jedną z naturalnych potrzeb dziecka. Wpływa na rozwój zarówno fizyczny, jak i psychiczny.
W metodzie tej stosuje się zatem taniec, ćwiczenia ruchowo-muzyczne o stopniu trudności dostosowanym do rodzaju dysfunkcji fizycznych uczestników. Podczas zajęć ćwiczy się koordynację ruchową, poczucie  rytmu, harmonii. Ma to ogromne znaczenie w uzyskaniu kontaktu z własnym ciałem, odblokowaniu miejsc,  gdzie została uwięziona energia, odkryciu potrzeb.
Wszystkie te aspekty wpływają na poprawę kontaktów z otoczeniem i w tym sensie możemy
mówić o społecznym znaczeniu tańca.

Teatroterapia
Z tańcem leczniczym łączy się kolejny rodzaj terapii, w którym także wykorzystuje się ruch. W metodzie tej  stosuje się psychodramę, za pomocą której odgrywa się traumatyczne zdarzenia z przeszłości, których skutki nie zostały odreagowane. Psychodrama ma spełniać rolę katharsis zarówno dla widza, jak i aktora.
Dzięki niej uwalniane są lęki oraz ekspresja często silnych emocji. Podstawę tej metody stanowi fikcyjna,  wyobrażeniowa sytuacja.
Powstaje ona wówczas, gdy grupa osób we wspólnej przestrzeni przedstawia określone zdarzenie, używając swoich ciał i głosów jako środków wyrazu. Istota psychodramy wiąże się z pojęciem ekspresji oraz zabawy, dlatego z dużym zaangażowaniem uczestniczą w niej dzieci.
W zabawie bowiem dziecko zaspokajając obecne potrzeby, jednocześnie przygotowuje się do życia w przyszłości. Kompensuje to, czego nie może osiągnąć w rzeczywistości, używając fantazji.
Metoda ta ma na celu kształcenie samodzielności w myśleniu oraz działaniu, aktywnej i otwartej postawy wobec otoczenia, pogłębienie odczuć emocjonalnych, wzbogacenie wyobraźni oraz rozwój osobowości.
Podczas zajęć dramowych dziecko nabiera dystansu do własnych przykrych przeżyć, co pomaga mu rozumieć siebie i innych. W ten sposób uczy się elastyczności w działaniu oraz reakcji na różnego typu sytuacje.
Wzbogacenie, urozmaicenie doświadczeń życiowych pomaga mu w lepszy sposób wykorzystać własne możliwości oraz odkryć możliwości innych. W teatroterapii zaprasza się również do współpracy zawodowych aktorów.

Ekspresja plastyczna
Jest to najbardziej powszechna forma terapii, w której stosuje się szereg różnorodnych technik:

·             malowanie zarówno pędzlem, jak i palcami, stopami,

·             rysowanie,

·             lepienie z gliny,

·             rzeźbienie,

·             wycinanki,

·             układanki oraz wiele innych.

Terapia w takiej formie ma pomóc w likwidacji napięcia, odreagowaniu negatywnych emocji, integracji różnorodnych doznań oraz przykrych doświadczeń. Powstające dzieło ma charakter twórczy i jest ekspresją własnych uczuć, wartości, postaw i jest zatem obrazem osobowości autora. Pozwala dotrzeć bardzo głęboko w świat myśli, pragnień, marzeń, radości i smutków, dotknąć tego, co w innych warunkach nigdy nie miałoby szansy zostać poznane. Terapia ta ma duży wpływ na rozwój osobowości, rozumienie własnych stanów i zachowań. Dla niektórych osób jest to jedyna, pośrednia forma uzewnętrznienia własnego świata przeżyć za pomocą symboli. Umożliwia wyzwolenie się utrwalonych zachowań, kompensuje braki, realizuje zamierzenia i pragnienia, które nie miały okazji być spełnione w rzeczywistości (Popek, 1989).
Dziecko, aby uczestniczyć w zajęciach, nie musi być artystą ani poddane ocenie. Ważny jest sam proces tworzenia, dlatego wszystko co robi dziecko, jest dobre i ma sens. Ono jest ekspertem swojego dzieła i wie o nim wszystko.

Biblioterapia
Oprócz wymienionych technik istotną rolę w oddziaływaniu terapeutycznym pełni niedoceniana wciąż biblioterapia. Polega ona na czytaniu książek odpowiednio dobranych do stanu psychicznego czytelnika. Literatura piękna, poezja, dzieła filozoficzne czy biografie wprowadzają dziecko w piękny świat, pozwalają mu oderwać się od własnych problemów i spojrzeć na sposoby zachowania innych ludzi.
W literaturze dziecko może znaleźć materiał do tworzenia własnej osobowości i pomysły na radzenie sobie z własnymi problemami (Grochmal-Bach, 2000).
Inscenizacja wierszy polega na powiązaniu słowa z działaniem. Są one nośnikiem określonych emocji, wzbudzają zainteresowanie, wywołują określone reakcje. Biblioterapia przyczynia się do rozwoju wyobraźni, poszerza sferę przeżyć, wpływa na poczucie własnej wartości i pomaga uwierzyć we własne możliwości.
Reasumując i arteterapia spełnia funkcję stymulującą, rozwijającą, regulującą oraz korekcyjną.
Dzięki oddziaływaniom terapeutycznym zauważa się zmiany w trzech sferach funkcjonowania dziecka:

·             afektywno-motywacyjnej,

·             usprawniania psycho-ruchowego,

·             poznawczokreatywnej

(Grochmal-Bach, 2000).
Prawidłowe rozpoznanie potrzeb dziecka oraz ukierunkowanie na ich zaspokojenie, wpływa na kształtowanie sfery emocjonalnej. Reakcje emocjonalne mogą przybierać rozmaite formy oraz przebiegać z określoną siłą: od apatii do silnego pobudzenia. Arteterapia odgrywa dużą rolę w usprawnianiu psychoruchowym.
Dziecko poprzez wykonywanie rozmaitych czynności doskonali swoje umiejętności manualne oraz ruchowe.
Terapia przez sztukę pomaga mu w poznaniu nowych sposobów widzenia, dzięki czemu może samo oceniać i interpretować nowe zjawiska pojawiające się w jego świecie.
Należy pamiętać, że nieprawidłowe oddziaływania arteterapeuty mogą wywołać negatywne skutki.
Dlatego w tej formie pracy niezbędna jest wiedza, doświadczenie i odpowiednie cechy osobowości terapeuty.

Scenariusze zajęć powinny być dostosowane do potrzeb oraz zainteresowań dziecka.
Dotyczy to zarówno tematyki, organizacji zajęć, jak również materiałów wykorzystywanych podczas spotkań. Pamiętajmy, że nawet nieudolny rysunek jest przejawem indywidualnych, niepowtarzalnych właściwości jego autora oraz przejawem jego doświadczeń emocjonalnych, na wyrażenie których często brakuje słów.
 

Małgorzata Kuśpit - psycholog, pracownik naukowy w Zakładzie Psychologii Ogólnej UMCS w Lublinie.