ogólnie2.doc

        ANTYK-OPIS EPOKI:

NAZWA: Na określenie epoki otwierającej dzieje kultury śródziem-

nomorskiej przyjęto nazwy starożytność lub antyk. Ta druga pochodzi z łaciny, w której słowo antiquus oznacza dawny.

FILOZOFIA:

Sokrates (469-399 p.n.e.) -jeden z najwybitniejszych myślicieli epoki, nauczyciel Platona. Uznawał istnienie absolutnego dobra (którym była według filozo­fa doskonałość osobista) i absolutnej prawdy, które można poznać za pomocą tzw. żywego dialogu. Stworzył pojęcie cnoty, którą utożsamia! ze szczęściem, świado­mością dobra i zła. Twierdził, że zachowywanie cnoty jest gwarancją doskonałości i moralnego postępowania.

Platon (ok. 427-347 p.n.e.) - uczeń Sokratesa, twórca pierwszego systemu filo­zoficznego, tzw. idealizmu obiektywnego, założyciel Akademii Platońskiej. Uważał, że byty rzeczywiste są jedynie odbiciem bytów idealnych. Twierdził. że rzeczywi­stość to świat pozorów, prawdziwy jest świat idealny, niedostępny zmysłom, które­go należy mieć świadomość i do którego trzeba dążyć. Już Platon najwyższą war­tość poznawczą przypisywał duszy, która według niego obdarzona jest wrodzoną wiedzą o ideach.

Arystoteles (384-322 p.n.e.) - uważany za najwszechstronniejszego myśliciela i uczonego starożytności, zajmował się niemal wszystkimi ówczesnymi dziedzina­mi wiedzy, prowadził w Atenach własną szkołę filozoficzną - Likejon. W dziedzi­nie etyki wprowadził pojęcie eudaimonii czyli ideału, do którego człowiek powi­nien dążyć. Za szczęście uważał czynienie dobra i życie w cnocie.

Stoicyzm - doktryna filozoficzna, której twórcą jest Zenon z Kition (ok. 336-ok. 264 p.n.e.), jej zwolennicy propagowali życie zgodne z rozumem i opanowanie namiętności jako najwyższą cnotę i warunek szczęścia.

Epikureizm - doktryna filozoficzna stworzona przez Epikura z Samos (341-270 p.n.e.), zgodnie z którą życie szczęśliwe jest tożsame z życiem moralnym. Za szczęście epikurejczycy uznawali brak cierpień. W języku potocznym i w literatu­rze pod nazwą epikureizm kryje się często dążenie do korzystania z uciech życia, a to znaczenie bliższe jest raczej hedonizmowi.

Hedonizm - nurt filozoficzny, którego twórcą jest Arystyp z Cyreny (ok. 435-ok. 366 p.n.e.), nazwa pochodzi od greckiego stówa hedone, które znaczy rozkosz. Hedoniści uważali rozkosz cielesną za jedyny cel życia człowieka i naczelny motyw ludzkiego postępowania.

EPIKA:

Epopeja (epos): Epicki gatunek literacki, stworzony w starożytności, w któ­rym ukazywany jest świat znany z mitologii, istniejący na dwóch płaszczyznach:

racjonalnej (ludzkiej) i fantastycznej (boskiej). Epos charakteryzuje się przede wszyst­kim dużą objętością, jest pisany wierszem (w przypadku eposu homeryckiego jest to heksametr), jego treścią są losy wybranej grupy bohaterów na tle wydarzeń prze­łomowych dla jakiegoś narodu. Epopeję otwiera inwokacja, czyli wierszowany zwrot do jakiegoś bóstwa, prośba autora o pomoc w tworzeniu dzielą. Cały utwór napisa­ny jest językiem podniosłym, poważnym, patetycznym. Na plan pierwszy wysuwają się narrator i fabuła. Narrator jest wszechobecny, wszechwiedzący i obiektywny. W eposie dominuje opowiadanie i opis. Opisy są bardzo realistyczne i dokładne, statyczne i dynamiczne. Do cech eposu stworzonego w IX w. p.n.e. przez greckiego poetę Homera, czyli eposu homeryckiego, należą porównania homeryckie i stale epitety.

Poemat heroikomiczny: Jest to gatunek literacki, który ukształtował się w sta­rożytności jako parodia (naśladowanie w celu ośmieszenia) eposu homeryckiego. W poemacie heroikomicznym napuszony styl i język eposu zostają ośmieszone po­przez celowo nieudolne naśladownictwo. Wysoki styl, patos i powaga kontrastują z banałem, przyziemną błahością poruszanego tematu. Bohaterami poematu heroikomicznego są zwykle zwierzęta (np.: żaby i myszy).

Satyra: Gatunek literacki, który służy wyrażaniu krytycznego stosunku autora do otaczającej go i przedstawianej w utworze rzeczywistości. Zadaniem autora saty­ry jest ośmieszanie negatywnych - według niego - zjawisk, wad ludzkich albo sto­sunków społecznych. Satyra nic była kierowana przeciwko konkretnym osobom, skupiano się na ośmieszaniu przez ukazanie działań i przytoczenie wypowiedzi fik­cyjnych najczęściej bohaterów, negatywnych cech charakteru, postępków czy głu­poty.

LIRYKA:

Epigramat: Krótki wierszowany, utwór liryczny, o zwięzłej, skondensowanej treści, przeważnie mający charakter satyryczny, lecz bywają również epigramaty 'filozoficzno-refleksyjne. Gatunek ten wywodzi się z napisów umieszczanych na nagrobkach. Do literatury epigramat wprowadził Symonides (V1/V w. p.n.e.).

Pieśń: Utwór bardzo mocno związany z muzyką. Pieśni wykonywano przy akom­paniamencie instrumentów muzycznych i często z towarzyszeniem tańca. Jako sa­modzielną formę literacką pieśń uprawiał Horacy, który tworzone przez siebie utwory nazywał carmina (dziś oda). Często określenia „pieśń" używano jako synonimu utworu lirycznego w ogóle, co spowodowało ogromne bogactwo tematyczne i for­malne gatunku (różna objętość, różne systemy wersyfikacyjne). Ogólnie wyróżnia się co najmniej kilka rodzajów pieśni, z których najważniejsze i najczęściej spoty­kane to: pieśni patriotyczne, refleksyjne i filozoficzno-refleksyjne, erotyczne, reli­gijne, biesiadne, historyczne, pochwalne oraz żałobne.

Tren: Gatunek literacki. który powstał i ukształtował się w starogreckiej trady­cji funeralnej (żałobnej, pogrzebowej). Tren jest utworem lirycznym, wyrazem żalu po czyjejś śmierci. Na treść trenów składają się opisy czynów, zalet i zasług osoby zmarłej, a także ukazanie pustki, jaka zostaje po jej śmierci i poszukiwanie pocie­szenia. Bohaterami trenów byli przeważnie ludzie wybitni, zasłużeni w walkach bo­haterowie. stawni poeci, zimni oratorzy. Autorem najsłynniejszego polskiego cyklu trenów jest Jan Kochanowski.

Elegia: Utwór liryczny o smutnym, melancholijnym nastroju, zawierający ele­menty narracyjne, najczęściej poświęcony jakiemuś bohaterowi, znanej postaci hi­storycznej, osobowości.

DRAMAT:

Tragedia: Jest jednym z gatunków dramatu (obok komedii i dramatu satyrowe­go), jej nazwę można tłumaczyć jako ..pieśń kozła". Najistotniejszą cechą tragedii jest konflikt między dążeniami wybitnej, ponadprzeciętnej jednostki a silą wyższą (bogowie, przeznaczenie, prawa historii lub prawa moralne). Jednostka jest w tym konflikcie z góry skazana na przegraną, każda decyzja, którą podejmuje, prowadzi ją do klęski. Tragedię otwierał prolog, będący wprowadzeniem w akcję. Prolog koń­czył się tak zwanym węzłem dramatycznym, czyli wydarzeniem, które rozpoczyna­ło właściwą akcję. Akcja była podzielona na epejsodiony (epizody, czyli sceny) oraz przedzielające je stasimony (pieśni chóru). Utwór kończył się katastrofą, po której następował epilog, będący zwykle wypowiedzią wyjaśniającą, skierowaną do publi­czności.

Komedia: Komedia jest gatunkiem dramatu obejmującym utwory o pogodnej tematyce i wartkiej, żywej akcji, która kończy się najczęściej w sposób pomyślny dla bohaterów. Autor komedii operuje chwytami komizmu i groteski. Komedia czę­sto ma charakter satyryczny, ośmieszający ludzkie wady i słabości charakteru. Ko­media stanowiła od swych początków opozycję dla tragedii, programowo odrzuca­jąc jej patos, wysoki styl i rygorystycznie zwartą kompozycję. Generalnie wyróżnia się dwa typy komedii: komedię charakteru i komedię intrygi. W komedii charakteru na plan pierwszy wysuwa się umiejętne uwypuklenie ujemnych cech charakterów poszczególnych postaci, w komedii intrygi zaś ośrodkiem komizmu staje się działa­nie bohaterów i zabawne komplikacje z tym związane, czyli właśnie intryga.

kane to: pieśni patriotyczne, refleksyjne i filozoficzno-refleksyjne, erotyczne, reli­gijne, biesiadne, historyczne, pochwalne oraz żałobne.

Tren: Gatunek literacki. który powstał i ukształtował się w starogreckiej trady­cji funeralnej (żałobnej, pogrzebowej). Tren jest utworem lirycznym, wyrazem żalu po czyjejś śmierci. Na treść trenów składają się opisy czynów, zalet i zasług osoby zmarłej, a także ukazanie pustki, jaka zostaje po jej śmierci i poszukiwanie pocie­szenia. Bohaterami trenów byli przeważnie ludzie wybitni, zasłużeni w walkach bo­haterowie. stawni poeci, zimni oratorzy. Autorem najsłynniejszego polskiego cyklu trenów jest Jan Kochanowski.

Elegia: Utwór liryczny o smutnym, melancholijnym nastroju, zawierający ele­menty narracyjne, najczęściej poświęcony jakiemuś bohaterowi, znanej postaci hi­storycznej, osobowości.

Tragedia: Jest jednym z gatunków dramatu (obok komedii i dramatu satyrowe­go), jej nazwę można tłumaczyć jako ..pieśń kozła". Najistotniejszą cechą tragedii jest konflikt między dążeniami wybitnej, ponadprzeciętnej jednostki a silą wyższą (bogowie, przeznaczenie, prawa historii lub prawa moralne). Jednostka jest w tym konflikcie z góry skazana na przegraną, każda decyzja, którą podejmuje, prowadzi ją do klęski. Tragedię otwierał prolog, będący wprowadzeniem w akcję. Prolog koń­czył się tak zwanym węzłem dramatycznym, czyli wydarzeniem, które rozpoczyna­ło właściwą akcję. Akcja była podzielona na epejsodiony (epizody, czyli sceny) oraz przedzielające je stasimony (pieśni chóru). Utwór kończył się katastrofą, po której następował epilog, będący zwykle wypowiedzią wyjaśniającą, skierowaną do publi­czności.

Komedia: Komedia jest gatunkiem dramatu obejmującym utwory o pogodnej tematyce i wartkiej, żywej akcji, która kończy się najczęściej w sposób pomyślny dla bohaterów. Autor komedii operuje chwytami komizmu i groteski. Komedia czę­sto ma charakter satyryczny, ośmieszający ludzkie wady i słabości charakteru. Ko­media stanowiła od swych początków opozycję dla tragedii, programowo odrzuca­jąc jej patos, wysoki styl i rygorystycznie zwartą kompozycję. Generalnie wyróżnia się dwa typy komedii: komedię charakteru i komedię intrygi. W komedii charakteru na plan pierwszy wysuwa się umiejętne uwypuklenie ujemnych cech charakterów poszczególnych postaci, w komedii intrygi zaś ośrodkiem komizmu staje się działa­nie bohaterów i zabawne komplikacje z tym związane, czyli właśnie intryga.

MITOLOGIA GRECKA:

Mit jest narracyjną opowieścią o wierzeniach jakiejś społeczności, przeważnie archaicznej. Mitologia grecka powstawała przez wieki, co było związane z podejmo­waniem przez starożytnych Greków prób zrozumienia otaczającego ich świata, wytłumaczenia zjawisk, z jakimi stykali się na co dzień. W mitologii spotykamy się z opisem różnorakich postaw ludzkich i ich oceną. Bohaterami mitów są najczę­ściej bogowie, ale sposób ich przedstawienia powoduje, że odnosimy wrażenie, jakby byli oni ludźmi, ponieważ wyglądają tak, jak ludzie, rządzą się ustalonymi prawami, prowadzą ze sobą walki, bywają podstępni i mściwi - a więc mają typowo ludzkie cechy. Taki sposób przedstawienia bogów to antropomorfizm. W mitach zostały utrwalone pierwowzory typowych postaw i zachowań ludzkich - archety­py. Na przykład Odyseusz jest archetypem tułacza, Ikar - nieposłusznego syna lub zafascynowanego nieznanym marzyciela, Zeus zaś - wielkiego władcy.

a) mity kosmogoniczne (o powstaniu świata)

Człowiek od początku swego istnienia zastanawiał się nad pochodzeniem swo­im i świata. Mitologia grecka jest jedną z prób wyjaśnienia tego frapującego zagad­nienia. Zawiera nie tylko koncepcję dotyczącą narodzin świata, bogów i ludzi, ale także wyjaśnienia zjawisk przyrodniczych oraz specyfiki geograficznej niektórych terenów.

Grecy uważali, że „na początku byt Chaos", czyli wielka przestrzeń pełna twór­czych pierwiastków, kryjąca w sobie „zarodki przyszłego świata ". Z Chaosu wyło­niła się pierwsza para bogów: Uranos i Gaja. Oni dali początek całym pokoleniom bogów, którzy podzielili pomiędzy siebie Ziemię. Nie obyło się bez kłótni i walk, aż w końcu ustalił się następujący porządek:

- władcą bogów i Ziemi został Zeus - „bóg bogów", bóstwo narodowe o pięknym przydomku Hellenios, łączące wszystkie szczepy greckie;

- obszarem wody (rzeki, morza i oceany) zawładnął Posejdon;

- podziemiem, a więc obszarem pozaziemskim, miejscem, gdzie dusze ludzkie uda­ją się po śmierci, rządził Hades;

- mieszkańcami Olimpu byli także inni bogowie i boginie: Hera, Atena, Afrodyta, Artemida, Apollo, Hermes, Hefajstos.

W mitach kosmogonicznych odnaleźć można także wyjaśnienie zjawisk przyro­dy. Echo to imię nimfy, która bezskutecznie poszukiwała swego ukochanego Narcy­za (który niestety nie odwzajemniał jej uczuć), głośno lamentując i skarżąc się na swój los. Zmiana pór roku umotywowana została spotkaniami i rozstaniami Kory i Demeter.

Czerwony kolor ziemi w Beocji tłumaczono faktem, że właśnie tu, w mieście Panopeus, Prometeusz ulepił z gliny człowieka (ponoć, zgodnie z Mitologią J. Parandowskiego, można fam było odnaleźć „odłamki gliniastej ziemi", które wydzie­lały zapach „jakby ciała ludzkiego "). Gniewem uwięzionego potwora Tyfona moty­wowano wybuchy Etny.

b) mity antropogeniczne (o powstaniu człowieka)

Najbardziej znany z tej grupy jest mit o Prometeuszu - tytanie, który tak poko­chał ludzi, że był gotów na cierpienie dla ich dobra. Uważano, że Prometeusz stwo­rzył człowieka - „ulepi! go z gliny pomieszanej ze Izami", „duszę... dal mu z ognia niebieskiego". Promefeusz opiekował się ludźmi, co otwarcie potępiał Zeus. W koń­cu tytan posunął się do tego, że wykradł z Olimpu ogień i ofiarował go ludziom. Został za to okrutnie ukarany: Zeus kazał przykuć go do skały, a ogromny orzeł codziennie wyrywał mu wątrobę. Postawa Prometeusza (postawa prometejska) jest postawą humanitarna, pełną miłości do człowieka i gotowości poświęcenia się za niego, bunt zaś, skierowany przeciwko największym świętościom, nazywany jest buntem prometejskim.

Innym mitem antropogenicznym jest mit o czterech wiekach ludzkości: zło­tym, srebrnym, brązowym i żelaznym.

c) mity tcogoniczne (o pochodzeniu bogów)

Do lej grupy należą wszystkie mity o narodzinach bogów i bogiń, np. o narodzi­nach Afrodyty z piany morskiej, o pojawieniu się Ateny, która wyskoczyła z głowy Zeusa itp.

d) istnieje cały zbiór mitów, w których znalazły wyraz odwieczne ludzkie marze­nia: o lataniu, o nieśmiertelności, o nadludzkiej sile i bohaterstwie. Dedal i Ikar - bohaterowie mitu o pierwszych lotnikach. Dedal jest uosobie­niem racjonalizmu, roztropności, ostrożności; Ikar-idealizmu, wolności, właśnie on jest w micie człowiekiem-ptakiem, który jako pierwszy z ludzi doświadczył ra­dości lotu i poczuł nieograniczoną swobodę podniebnych przestworzy.

Orfeusz i Eurydyka -jedna z par mitologicznych kochanków, których rozdzie­liła śmierć. Mit, którego są bohaterami, można nazwać opowieścią o miłości silniej­szej niż śmierć. Orfeusz zdecydował się na czyn, na który nie poważył się dotąd żaden śmiertelnik - zstąpił do Hadesu - królestwa umarłych, aby wzruszyć jego władcę grą na lirze i wyprowadzić ukochaną na ziemię. Niestety Eurydyce nie udało się „zmartwychwstać" (wbrew zakazowi Orfeusz obejrzał się za siebie), śmierć po­została niezwyciężona.

Podobnie zakończyła się historia Syzyfa, który wpadł na pomyśl uwięzienia w podziemiach swego pałacu bożka śmierci, Tanatosa.

Za swój czyn otrzymał okrutną karę. Musiał w Tartarze wtaczać na stromą górę olbrzymi kamień, który tuż przed szczytem wymyka! się z ręki i pracę trzeba była zaczynać od nowa.

Mity o bohaterach obdarzonych nadludzkimi możliwościami, czyli herosach, są wyrazem odwiecznych marzeń i dążeń człowieka do bycia lepszym i silniejszym niż się jest w rzeczywistości. Dokładnie odzwierciedlają to mity o Heraklesie i Tezeuszu. Herakles (Herkules) jest do dziś symbolem ogromnej siły, odwagi oraz wa­leczności, zaś dwanaście prac, które musiał wykonać, to dowód jego nadprzyrodzo­nych umiejętności i niespotykanego bohaterstwa.

ZNACZENIE MITOLOGII

Trudno przecenić wpływ, jaki mitologia wywarła na starożytnych twórców eposów (Homer: Iliada, Odyseja) i dramatów antycznych (Sofokles: Król Edyp, Antygona). Do dzisiaj stanowi ona niewyczerpaną skarbnicę pomysłów, jest też prawdziwym źródłem nowożytnej literatury europejskiej, skarbcem wątków i moty­wów, które funkcjonują w literaturach wszystkich krajów europejskich. Z mitologii przeszły do potocznego języka liczne określenia i powiedzenia, nabierając symbo­licznego lub alegorycznego znaczenia, np.: „węzeł gordyjski" - trudny problem;

„puszka Pandory" - źródło nieszczęść, zapowiedź kłopotów; „nić Ariadny" - nie­oczekiwana pomoc; „syzyfowa praca"- bezsensowna praca, bezowocny trud; „staj­nia Augiasza" - nieład, bałagan, wieczny brud; „pięta Achillesa"- słaby punkt, „róg Amaltei" - źródło obfitości, dobrobytu, i wiele innych.

BIBLIA:

Biblia jest jednym z podstawowych źródeł kultury europejskiej, zarówno w sfe­rze religijno-moralnej. jak w sferze inspiracji artystycznych. Dla ludzi wierzących Biblia jest Świętą Księgą, zbiorem prawd objawionych i przykazań, uczących jak żyć. Przez Kościoły chrześcijańskie uważana jest za Słowo Boże. Biblia stała się źródłem motywów dla pokoleń rzeźbiarzy, malarzy, pisarzy i kompozytorów. Jest skarbnicą wzorców osobowych i postaw; fabuł, anegdot i wątków, motywów, sym­boli i alegorii, frazeologii i stylistyki.

Nazwa Biblia pochodzi od greckiego słowa biblion, które pierwotnie oznaczało „zwój papirusu", później „księga" (l. mn. brzmi biblia - dosłownie biblia znaczy więc „księgi").

Biblię, czyli Pismo Święte, dzieli się na:

a) Stary Testament (przekazywany ustnie już od XVIII w. p.n.e., natomiast za­pisywany między XIII a I w. p.n.e. w trzech językach: hebrajskim, aramejskim i greckim);

b) Nowy Testament (napisany między 51 a 96 r. n.e. w języku greckim). Słowo „testament" pochodzi od łacińskiego testamentum - przymierze. Stary Testament jest zbiorem pism judaistycznych i obejmuje 46 ksiąg, natomiast Nowy Testament, będący zbiorem pism chrześcijańskich - 27 ksiąg.

Tak w Starym, jak i w Nowym Testamencie wyróżniamy trzy rodzaje ksiąg: hi­storyczne, dydaktyczne i prorocze:

a) księgi historyczne w Starym Testamencie to m.in.: Pięcioksiąg Mojżesza (księ­gi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa); w Nowym Testamen

cię cztery Ewangelie (św. Mateusza, św. Łukasza, św. Marka i św. Jana) oraz Dzieje Apostolskie (słowo ewangelia pochodzi z potocznego języka greckiego i oznacza „szczęśliwe posłannictwo", „dobra nowinę"). Około 150 r. n.e. wyraz ten odniesiono do pism Nowego Testamentu, zawierających opowieści o ziemskim życiu Chrystusa);

b) księgi dydaktyczne (mądrościowe) w Starym Testamencie to m.in. księgi:

Hioba, Przysłów, Psalmów, Mądrości, Koheleta; w Nowym Testamencie - Listy (głów­nie św. Pawia, lecz również św. Jana, św. Piotra, św. Jakuba, św. Judy);

c) księgi prorocze (prorockie) to w Starym Testamencie m.in. księgi: Izajasza, Ezechiela, Daniela, Jeremiasza, a w Nowym Testamencie - Apokalipsa św. Jana.

Pierwszym przekładem z języka aramejskiego na grecki był tzw. przekład sie­demdziesięciu - Septuaginta, dokonany przez około 70 uczonych w III w. p.n.e. Najważniejszym przekładem byt dokonany w IV w. n.e. przekład św. Hieronima z greki na język łaciński, tak zwana Wulgata.

Rola przypowieści biblijnych: Przypowieści zajmują bardzo ważne miejsce w Nowym Testamencie. Przypowieść (inaczej parabola, czyli gatunek literatury mo-raiistycznej o charakterze narracyjnym) jest zestawieniem dwóch rzeczywistości, innymi stówy jest konstrukcją dwupoziomową. Na pierwszym poziomie jej znacze­nie wyznacza sam tekst. Można więc w tym kontekście traktować ją jako historię o życiu zwykłych ludzi, o ich troskach, zmartwieniach, o ich zachowaniu się w trudnych sytuacjach. Jest to rzeczywist...