konsekwencje_molestowania.pdf

prof. William N. Friedrich

Mayo Clinic, Minesota, USA

Bezpośrednie konsekwencje

wykorzystywania seksualnego dzieci

– przegląd literatury

Objawy stwierdzane u dzieci i nastolatków – ofiar wykorzystywania seksualnego często

mają charakter ogólny i nie różnią się od objawów innych traumatycznych przeżyć,

powodujących u dziecka napięcie i niepokój. Ale istnieją też objawy specyficzne, takie jak

nietypowe zachowania seksualne i przejawy stresu pourazowego (PTSD). W tym artykule

przedstawione zostaną pokrótce najnowsze ustalenia badawcze na temat bezpośrednich

(short-term) konsekwencji wykorzystywania seksualnego dzieci.

Najbardziej wyczerpujący przegląd lite-

ratury naukowej na temat bezpośrednich

konsekwencji wykorzystywania seksualn-

ego dzieci ukazał się w 1993 r. (Kendall-

-Tackett, Williams, Finkelhor 1993). Od

tego czasu pojawiło się bardzo wiele pu-

blikacji na ten temat. Zaczęto dociekać,

dlaczego u jednych dzieci pojawiają się

objawy, będące następstwem wykorzysty-

wania, a u innych nie. Co ważniejsze, po-

jawiły się sugestie, że większość objawów

uznawanych do tej pory za konsekwencje

wykorzystywania seksualnego można wy-

jaśnić wpływem innych zmiennych niż

przemoc seksualna, której doświadczyło

dziecko (Rind, Tromovitch, Bauserman

1998). Niektórzy autorzy przypuszczają, że

objawy te można wyjaśnić takimi czynni-

kami, jak konflikty rodzinne, wcześniejsze

traumatyczne zdarzenia i/lub płeć dziecka.

Przed omówieniem najnowszych ba-

dań, warto streścić najważniejsze zagad-

nienia, na które zwrócili uwagę w swo-

im przeglądzie Kendall-Tackett, Williams

i Finkelhor (1993). W opracowaniu tym

zajmowano się osobami do 18. roku życia.

Koncentrowano się na badaniach, w któ-

rych ofiary wykorzystywania seksualnego

(dzieci lub młodzież) porównywano z oso-

bami, wobec których nie dopuszczono się

wykorzystania. Tylko dwa objawy ujawniły

się istotnie częściej u dzieci wykorzysty-

wanych seksualnie niż w klinicznych gru-

pach badanych: stres pourazowy (PTSD)

i seksualizacja zachowań. Generalnie, poza

tymi dwoma zespołami objawów, grupa

dzieci – ofiar wykorzystywania seksualne-

go miała mniej objawów niż ci badani,

którzy byli leczeni psychiatrycznie. Powo-

dów tego ogólnie mniejszego natężenia

Friedrich / Bezpośrednie konsekwencje wykorzystywania seksualnego dzieci

objawów jest kilka. Po pierwsze, wiele

dzieci – ofiar wykorzystywania seksual-

nego objęto badaniami nie dlatego, że

miały objawy (jak to miało miejsce w gru-

pach klinicznych), ale z powodu tego, co

im się przytrafiło. Po drugie, jest prawdo-

podobne, że w grupach klinicznych zna-

lazły się niezdiagnozowane ofiary wyko-

rzystywania seksualnego.

Bycie ofiarą wykorzystywania seksual-

nego wiązało się z takimi specyficznymi

objawami, jak seksualizacja zachowań,

a także z szeregiem innych o bardziej

ogólnym charakterze, takimi jak depresja,

agresja i skłonność do wycofywania się

z kontaktów społecznych. Ten zespół ob-

jawów, choć związany z doświadczeniem

wykorzystywania seksualnego, nie wystę-

pował jedynie u ofiar tego typu nadużyć.

Odsetek ofiar wykorzytywania sek-

sualnego, u których wystąpiły objawy, róż-

nił się znacznie w zależności od badania.

Na przykład, udział osób przejawiających

takie symptomy, jak lęk, depresja, objawy

stresu pourazowego, problemy szkolne,

czułe, by uchwycić całe spektrum obja-

wów. Po drugie, u niektórych dzieci symp-

tomy nie pojawiają się natychmiast; możli-

we, że niektóre ujawniają się dopiero

po pewnym czasie, na przykład na po-

czątku adolescencji. I wreszcie niewyklu-

czone, że dzieci bezobjawowe rzeczywi-

ście mniej przeżyły to, że zostały seksual-

nie wykorzystane lub sam akt wykorzysta-

nia był mniej poważny.

K. Kendall-Tackett, L. Williams i D. Fin-

kelhor (1993) przyjrzeli się również bada-

niom, w których starano się wyjaśnić

zróżnicowanie poziomu objawów u dzieci,

które doznały wykorzystywania seksualne-

go. Okazało się, na przykład, że więcej ob-

jawów miały dzieci starsze niż młodsze,

a ich układ u chłopców i dziewczynek był

inny. Niektóre parametry charakteryzu-

jące wykorzystanie seksualne dziecka, ta-

kie jak wystapienie bądź nie penetracji,

użycie siły, częstość kontaktów seksual-

nych z dzieckiem i czas ich trwania, ko-

relowały z większą liczbą objawów

u dziecka. Więcej symptomów przejawiały

Więcej objawów będących konsekwencjami wykorzystywania seksualne-

go miały dzieci starsze niż młodsze, a ich układ u chłopców i dziewczynek

był różny. Takie parametry charakteryzujące wykorzystanie seksualne

dziecka, jak wystapienie penetracji, użycie siły, częstość kontaktów seksual-

nych z dzieckiem i czas ich trwania, korelowały z większą liczbą obja-

wów u dziecka. Więcej symptomów przejawiały również dzieci, którym

matki nie udzieliły wsparcia.

problemy z nauką, zachowania autode-

strukcyjne czy objawy somatyczne wahał

się wśród ofiar w granicach 20%–30%.

W analizowanych badaniach 30%–40%

ofiar wykorzystywania seksualnego nie

miało żadnych objawów w chwili bada-

nia. Ten względnie wysoki procent ofiar

bezobjawowych można tłumaczyć na kil-

ka sposobów. Po pierwsze, dzieci oce-

niano jedynie pod względem demon-

strowanych zachowań i być może zasto-

sowane techniki pomiaru były zbyt mało

również dzieci, którym matki nie udzieli-

ły wsparcia. Natomiast w czasie, w któ-

rym powstał omawiany przegląd, nie ba-

dano wpływu takich zmiennych pośred-

niczących, jak dokonywana przez dziecko

atrybucja przyczyn doznanej krzywdy czy

stosowane przez nie strategie radzenia

sobie z sytuacją.

Autorzy tego niezwykle ważnego prze-

glądu odnotowali też, że u 2/3 dzieci – ofiar

wykorzystywania seksualnego objawy ustą-

piły w ciągu 12–18 miesięcy od zdarze-

Friedrich / Bezpośrednie konsekwencje wykorzystywania seksualnego dzieci

nia. Autorzy byli zgodni, że nie ma jedne-

go syndromu charakterystycznego dla

dziecka – ofiary wykorzystywania seksu-

alnego, a traumatyczny wpływ wykorzy-

stania prawdopodobnie ma charakter

wieloczynnikowy. W analizowanym opra-

cowaniu uderza jednak brak teorii wyja-

śniających tak wpływ wykorzystywania

seksualnego na dziecko, jak i mechani-

zmy cofania się jego objawów. Autorzy

zakończyli swój przegląd apelem o udosko-

nalenie metod pomiaru wpływu wykorzy-

stania seksualnego na dziecko, o przepro-

wadzenie analizy wpływu uwzględniającej

zróżnicowanie ze względu na płeć i wiek

oraz o zwrócenie uwagi na rolę zmiennych

pośredniczących/moderujących, zwłaszcza

w badaniach podłużnych.

Badania po 1993 roku

W artykule zaprezentowane zostaną te

empiryczne badania porównawcze doty-

czące bezpośrednich konsekswencji wyko-

rzystania seksualnego dzieci, które były

prowadzone na próbach dzieci lub mło-

dzieży o dużej liczebności, oraz w których

stosowano trafne narzędzia pomiaru. Prze-

gląd ten ma charakter selektywny i nie

wyczerpuje tematu. Omówione zostaną

następujące zagadnienia: seksualizacja

zachowań dziecka, objawy stresu poura-

zowego i objawy pokrewne, treści po-

znawcze i atrybucje odnoszące się do sy-

tuacji wykorzystywania seksualnego. Za-

prezentowane zostaną również ustalenia

dotyczące wpływu zmiennych pośredni-

czących pomiędzy doświadczeniem wy-

korzystania seksualnego a tymi objawami.

Behavior Inventory – CSBI), składającego

się z 38 pytań (Friedrich 1997). Do badań

młodzieży metodą self-report można użyć

dwóch kwestionariuszy – Kwestionariusza

Problemów Seksualnych Młodzieży ( Ado-

lescent Sexual Concerns Questionnaire )

(Hussey, Singer 1993) oraz Inwentarza

Zachowań Seksualnych Młodzieży ( Adole-

scent Sexual Behavior Inventory ) (Friedrich,

Lysne, Shamos w druku). Badanie tego

ważnego wymiaru zarówno u dzieci, jak

i młodzieży jest też możliwe przy pomocy

Listy Objawów Traumatycznych u Dzieci

( Trauma Symptom Checklist Children

– TSCC) (Briere 1996). Większość opubli-

kowanych po 1993 r. badań zachowań

seksualnych ujawniła, że dzieci, które

miały doświadczenia wykorzystywania sek-

sualnego, przejawiają większą seksualiza-

cję zachowań niż dzieci z grup kontrol-

nych. Prawidłowość tę zaobserwowano

zarówno u dzieci, jak i u młodzieży.

Seksualizacja zachowań

W tej dziedzinie przeprowadzono kil-

ka znakomitych badań porównawczych,

które znacznie ułatwiły powstanie specy-

ficznych narzędzi do oceny zachowań

seksualnych u dzieci. I tak, w badaniach

korzystano między innymi z Listy Zacho-

wań Dziecięcych ( Child Behavior Checklist

– CBCL), wybierając z niej sześć zacho-

wań seksualnych i prosząc rodziców o oce-

nę ich występowania u dziecka (Achenbach

1991), a także z Inwentarza Dziecięcych

Zachowań Seksualnych ( Child Sexual

Dzieci

Gdy porównano dziewczynki – ofiary

wykorzystywania seksualnego z dwiema

grupami kontrolnymi dziewczynek w wieku

od 6 do 12 lat, okazało się, że całkowita licz-

ba zachowań seksualnych (mierzonych za

pomocą CSBI) jest istotnie wyższa w pierw-

szej grupie (Cosentino, Meyer-Bahlburg,

Alpert, Weinberg, Gaines 1995). Znaczące

Friedrich / Bezpośrednie konsekwencje wykorzystywania seksualnego dzieci

różnice w liczbie zachowań mierzonych in-

wentarzem CSBI i listą CBCL uzyskano też,

gdy porównano dzieci – ofiary wykorzysty-

wania seksualnego z dziećmi nie będącymi

ofiarami, uczestniczącymi w dwóch różnych

programach psychiatrycznych (Friedrich,

Jaworski, Huxsahl, Bengston 1997).

Inwentarz CSBI wykorzystano także

w obszernym badaniu dzieci od 2 do 12 lat

(Friedrich, Fisher, Dittner, Acton, Berliner,

Butler, Damon, Davies, Gray, Wright 2001),

którym objęto 1114 dzieci zdrowych, nie

będących ofiarami, 620 dzieci – ofiar wyko-

rzystywania seksualnego i 577 dzieci – pa-

cjentów poradni zdrowia psychicznego.

Ponieważ badane próby znacznie różniły

się pod względem takich zmiennych de-

mograficznych, jak: wiek, płeć, poziom

wykształcenia matek i dochody rodziny,

zmienne te kontrolowano podczas po-

równań międzygrupowych. Dzieci – ofiary

przejawiały więcej zachowań seksualnych

niż dzieci zdrowe i dzieci z zaburzeniami

psychicznymi. Okazało się też, że dzieci le-

czące się w poradni zdrowia psychicznego

przejawiały więcej zachowań seksualnych

niż dzieci zdrowe i że zachodzi korelacja

między liczbą zachowań seksualnych

a problemami z zachowaniem mierzonymi

za pomocą listy CBCL (Achenbach 1991).

W dodatku po połączeniu wszystkich prób

i zbadaniu wpływu stresu życiowego i sek-

sualności w rodzinie okazało się, że obie

te zmienne odpowiadały za istotną część

wariancji całkowitej liczby zachowań

seksualnych u dzieci.

Przewidywanie, że dzieci – ofiary wy-

korzystywania seksualnego będą bardziej

obawiać się o swoje bezpieczeństwo,

a zwłaszcza o bezpieczeństwo swoich na-

rządów płciowych, nie jest bezpodstaw-

ne. Prawidłowość ta powinna się ujawnić

silniej u tych dzieci, u których doszło do

penetracji odbytu lub pochwy. Stwier-

dzono, że dzieci skierowane na badanie

pediatryczne z powodu podejrzeń o to, że

padły ofiarą przemocy seksualnej, u któ-

rych badanie lekarskie podejrzenia te po-

twierdziły, przejawiały wyższy poziom

niepokoju i napięcia ( distress ) (Gully,

Britton, Hansen, Goodwill, Nope 1999).

Inni z kolei badacze starali się odpo-

wiedzieć na pytanie, dlaczego u jednych

dzieci – ofiar wykorzystania seksualnego

pojawiają się problemy z zachowaniami

o charakterze seksualnym, a u innych

nie. Ten nurt badań jest ważny nie tylko

dlatego, że rzuca światło na obecność

zmiennych pośredniczących, ale także

dlatego, że bycie ofiarą wykorzystywania

seksualnego może być czynnikiem ryzyka

przestępczości seksualnej w przyszłości.

Hall i współpracownicy zbadali 100 dzieci

w wieku od 3 do 7 lat (Hall, Mathews,

Pearce 1998). Uczestniczyły one w dwóch

różnych programach terapeutycznych dla

dzieci – ofiar wykorzystywania seksualnego.

Obszerną dokumentację z terapii zakodo-

wano, a wszystkie dzieci (poza jednym) za-

kwalifikowano do jednej z trzech grup:

grupy przejawiającej prawidłowe rozwojo-

wo zachowania seksualne (N=22), grupy

przejawiającej nieprawidłowe rozwojowo

zachowania seksualne (N=15) i grupy

przejawiającej nieprawidłowe interper-

sonalnie zachowania seksualne (N=62).

Udało się wyodrębnić 20 zmiennych dobrze

różnicujących dzieci z problemami i bez.

Zmienne te podzielono na pięć kategorii:

rodzaj wykorzystania seksualnego doświad-

czonego przez dziecko, cechy dziecka,

biografia dziecka, jakość relacji dziecka

z rodzicami, cechy opiekunów. Oto kilka

przykładów tych zmiennych: doświadcze-

nie przez dziecko podniecenia seksualnego

podczas wykorzystania, nadmierna ma-

sturbacja, przemoc fizyczna wobec dziec-

ka, zamiana ról między dzieckiem a jed-

nym z rodziców oraz obecność objawów

stresu pourazowego w wywiadzie matki.

Wyniki badań udowadniały związek

wykorzystania seksualnego dziecka i to-

warzyszących temu doświadczeniu czynni-

ków z problemowymi zachowaniami sek-

sualnymi dziecka. Im więcej czynników

dodatkowych, tym problemów tych jest

więcej. Problemy mogą mieć charakter

interpersonalny i polegać między innymi

Friedrich / Bezpośrednie konsekwencje wykorzystywania seksualnego dzieci

na przejawianiu zachowań seksualnych

wobec innych dzieci.

W badaniu przeprowadzonym w Qu-

ebec (Wright, Friedrich, Cyr, Theriault,

Perron, Lussier, Sabourin 1998) stwier-

dzono istotnie wyższy poziom seksualiza-

cji zachowań u 43%–67% dzieci – ofiar

wykorzystywania seksualnego.

Jednakże doświadczenie wykorzysta-

nia seksualnego wpływa nie tylko na za-

chowanie dziecka. Zwiększa też poziom

seksualizacji relacji interpersonalnych.

I tak, w porównaniu z innymi dziećmi,

dzieci – ofiary wykorzystywania seksualne-

go wprowadziły najwięcej wątków seksu-

alnych do historyjek, które miały ułożyć

na temat pokazanego obrazka (Friedrich,

Share 1998). K. Gully (2000) uzyskał po-

dobne wyniki. W swoim badaniu prosił

dzieci o ułożenie historyjek do wieloznacz-

Osoby te znacząco częściej doświadczyły

później napaści seksualnych, prób gwałtu

lub gwałtu. Wyniki te znalazły potwier-

dzenie w innym badaniu, przeprowadzo-

nym na 125 dziewczętach w wieku dora-

stania, ofiarach wykorzystywania seksu-

alnego (Cinq-Mars, Wright, Cyr, McDuff,

Friedrich w druku). Dziewczęta, u których

doszło do penetracji, wcześniej zachodziły

w ciążę niż dziewczęta, które jej nie do-

świadczyły. Negatywny wpływ wykorzysta-

nia seksualnego wiązał się z takimi czynni-

kami, jak przemoc w rodzinie i inne rodzin-

ne czynniki ryzyka.

W badaniach nad młodzieżą, która do-

świadczyła wykorzystywania seksualnego,

zastosowano dwie różne skale, specjalnie

skonstruowane do badań typu self-report

dotyczących zachowań seksualnych nasto-

latków. Jedna to Kwestionariusz Proble-

Istnieje silna korelacja między zaburzeniem zachowań seksualnych

u młodzieży a doświadczoną przemocą seksualną. Okazało się także, że

z zaburzeniem zachowań seksualnych młodzieży silnie korelują prze-

moc fizyczna, stres życiowy i zaburzone relacje rodzinne.

nych obrazków. Opowiadania dzieci, które

doświadczyły wykorzystywania, zawierały

więcej negatywnych uczuć i wątki wskazu-

jące na antycypację przemocy seksualnej.

mów Seksualnych Młodzieży ( Adolescent

Sexual Concerns Questionnaire ). Kwestio-

nariusza tego użyto do badania problemów

i zachowań seksualnych młodzieży hospita-

lizowanej (Hussey, Singer 1993). Sześć py-

tań poświęconych tematyce seksualnej traf-

nie różnicowało młodych ludzi na tych, któ-

rzy byli ofiarami wykorzystania, i tych, któ-

rzy nie mieli takich doświadczeń; pierwsza

z tych grup wskazała większą liczbę pro-

blemów i zachowań seksualnych.

Druga, dłuższa skala, Inwentarz Zacho-

wań Seksualnych Młodzieży ( Adolescent

Sexual Behavior Inventory ), użyta została

w badaniu nastolatków – ofiar wykorzysty-

wania seksualnego lub chorych psychicznie

(Friedrich, Lysne, Shamos w druku). Zasto-

sowano dwie wersje Inwentarza. Jedną wy-

pełniała sama młodzież, drugą – rodzice.

Obie wersje badają te same czynniki: niepo-

kój związany z seksem, zainteresowania

Młodzież

W badaniu podłużnym przeprowadzo-

nym w Nowej Zelandii (Fergusson, Hor-

wood, Lynskey 1997) porównano młodzież,

która doznała wykorzystywania seksual-

nego z młodzieżą nie mającą takich do-

świadczeń. Okazało się, że ta pierwsza

przejawiała o wiele więcej ryzykownych

zachowań seksualnych. Najwięcej wcze-

snych inicjacji seksualnych, ciąż nieletnich,

niezabezpieczonych stosunków seksual-

nych i chorób przekazywanych drogą płcio-

wą stwierdzono u osób, u których podczas

aktu przemocy seksualnej doszło do stosun-

ku lub próby odbycia stosunku seksualnego.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: