Poezje Cypriana Kamila Norwida.pdf

POEZJE

CYPRIANA KAMILA NORWIDA

Cyprian Norwid – rys biograficzny

Cyprian Norwid urodził się 24 września 1821 r. we wsi Laskowo-Głuchy na Mazowszu.

Rodzice – Jan Norwid i Ludwika Zdzieborska – pochodzili z rodzin szlacheckich. Cyprian

miał czworo rodzeństwa. W wieku czterech lat został osierocony przez matkę i oddany pod

opiekę prababki. Jan Norwid, ojciec przyszłego poety, w I 831 r. przeniósł się z rodziną do

Warszawy, gdzie Cyprian wraz z bratem Ludwikiem rozpoczęli edukację w drugiej klasie

Gimnazjum Praktyczno-Pedagogicznego. Po dwukrotnej przerwie w nauce Cyprian podjął

decyzję o dalszym kształceniu w malarskiej szkole Aleksandra Kokulara. Dwa lata wcześniej,

w 1835 r. nagle umarł ojciec, Jan Norwid, zaś opiekunem jego dzieci został Ksawery

Dybowski.

W marcu 1838 r. został aresztowany Gustaw Ehrenberg i jego towarzysze (tzw.

ŚwiętokrzyŜowcy), a wśród nich kilku kolegów Cypriana. W następnym roku przyszły poeta

przeŜywał młodzieńczą miłość do córki opiekuna, Brygidy Dybowskiej, prawdopodobnie

wtedy powstały jego pierwsze wiersze. Przyjaźnił się z malarzami, poetami i krytykami, m.in.

z J. K. Minasowiczem, A. Czajkowskim, E. Chojeckim i A. Niewiarowskim, z filozofem A.

Cieszkowskim i innymi wybitnymi indywidualnościami tego czasu. Współpracował z

czasopismem „Biblioteka Warszawska”, bywał w salonach artystycznych i literackich (m.in.

u M. Łuszczewskiej ).

W 1841 r. wraz z W. WaŜykiem odbył podróŜ po Królestwie. Po powrocie poety do

Warszawy powstał kryptopolityczny wiersz Burza oraz inne liryki i miniatury dramatyczne.

Dzięki uzyskanej części spadku po matce w 1842 r. wyjechał do Krakowa, a stamtąd do

Wrocławia, Drezna, Marienbadu, Pragi i Monachium. W 1843 r. wyjechał do Wenecji i

Florencji, gdzie studiował rzeźbę oraz rytownictwo, odwiedzał kościoły, muzea, spotykał się

z artystami. Zwiedził równieŜ Rzym, Neapol i Pompeję. Nawiązał liczne kontakty z

Polakami, m.in. z Klementyną Hoffmanową i piękną Marią Kalergis. W 1846 r. w Berlinie

uczęszczał jako wolny słuchacz na wykłady uniwersyteckie i spotykał się z emisariuszami

emigracyjnymi.

W 1847 r. udał się za M. Kalergis do Rzymu, gdzie spotkał wielu dawnych znajomych.

Wtedy teŜ nawiązał kontakty ze zmartwychwstańcami. Tu powstały pierwsze redakcje

słynnych misteriów dramatycznych Wanda i Krakus. W 1848 r. Norwid poznał w Rzymie A.

Mickiewicza i Z. Krasińskiego oraz pisał wiersze i traktaty filozoficzno-społeczne

inspirowane Wiosną Ludów. W 1849 r. pojechał za M. Kalergis do ParyŜa. Tu spotkał

dawnych przyjaciół, m.in. poetę J. B. Zaleskiego, i poznał J. Słowackiego, F. Chopina oraz I.

Turgieniewa. Dotkliwe kłopoty finansowe, zawód uczuciowy (okazało się, Ŝe M. Kalergis nie

odwzajemnia jego uczuć) i nieprzychylne recenzje utworów sprawiły, Ŝe Norwid pogrąŜył się

w depresji psychicznej. Rok 1850 spędził w ParyŜu, w biedzie i poczuciu niezrozumienia jego

literatury. Bardzo zapadł na zdrowiu (głuchota i ślepota). Mimo trudności nadal pisał. W tym

czasie powstał m.in. słynny poemat Promethidion. Z powodu niedoborów finansowych

pracował dorywczo w celach zarobkowych. Postanowił wyjechać, by całkowicie odmienić

swoje Ŝycie.

W lutym 1853 r. Norwid przybył do Nowego Jorku. Podjął i szybko utracił zajęcie w

pracowni graficznej i znowu popadł w trudności materialne oraz dręczącą tęsknotę za Europą.

Wraz z księciem Marcelim Lubomirskim odpłynął z Ameryki. Z Liverpool obaj udali się do

Londynu. Po kilku miesiącach poeta przybył do ParyŜa, gdzie utrzymywał się z prac

plastycznych. Często spotykał się z J. B. Dziekońskim i Teofilem Lenartowiczem, a takŜe z

A. Mickiewiczem, J. B. Zaleskim, K. Górską i D. Potocką. Wytrwale starał się o wydanie

rozpoczętego w 1855 r. poematu Quidam. W 1859 r. powstał wiersz-list Do obywatela Johna

Brown inspirowany procesem i egzekucją obrońcy Murzynów w Ameryce. W 1860 r. Norwid

wygłosił cykl sześciu wykładów o twórczości J. Słowackiego z zaakcentowaniem roli poezji i

poety. AngaŜował się emocjonalnie w wydarzenia w Warszawie w 1861 r. i domagał się

uroczystych naboŜeństw za poległych w manifestacjach patriotycznych. W 1862 r. wydał

Krakusa i Poezje. W sprawę powstania styczniowego włączył się poprzez wysyłanie róŜnych

not, memoriałów i odezw; sam z powodów zdrowotnych nie mógł wziąć bezpośredniego

udziału w działaniach w kraju.

W 1865 r. ukazał się Fortepian Szopena i powstała tragedia Tyrtej. W tym teŜ roku poeta

rozpoczął układanie zbioru Vade-mecum, którego publikacja napotkała nieprzewidziane

trudności. Od 1868 r. spotykał się z literatami i artystami u felietonistki Z. Węgierskiej. W

ramach odczytów Stowarzyszenia Naukowej Pomocy zaprezentował swój poemat Rzecz o

wolności słowa, który został bardzo dobrze przyjęty i w krótkim czasie wydrukowany.

Boleśnie przeŜył śmierć Węgierskiej, z którą wiązał go burzliwy romans. W 1870 r. podjął

przekład Odysei. Mimo rozwijającej się gruźlicy intensywnie pisał, na konkurs w Krakowie

wysłał komedię Pierścień wielkiej damy. Stale przeŜywał kłopoty materialne i zdrowotne. Po

pobycie w szpitalu nawiązał nowe kontakty, m.in. z Marią Sadowską. Ich zaŜyłość przybrała

formę romansu, więc poeta postanowił opuścić ParyŜ, by chronić przed rozbiciem rodzinę

Marii. Plany te jednak nie doszły do skutku, bowiem Norwid nie otrzymał zaległych

honorariów i obiecanej poŜyczki od księcia Władysława Czartoryskiego. Kuzyn Kleczkowski

wykorzystał tę okazję, by umieścić go w Domu Św. Kazimierza na peryferiach ParyŜa. Odtąd

utrzymywał kontakty, głównie listowne, z najbliŜszymi przyjaciółmi: Geniuszem,

Szyndlerem i innymi. Coraz bardziej podupadał na zdrowiu. Umarł nad ranem 23 maja 1883

r. w przytułku Św. Kazimierza otoczony opieką mieszkańca tego domu, Michała Zaleskiego.

Pogrzeb odbył się 25 maja na cmentarzu w Ivry. Jego osobiste rzeczy, takŜe papiery,

zniszczyły siostry miłosierdzia prowadzące przytułek, część z nich oddano spokrewnionej z

poetą rodzinie Dybowskich.

Po pięciu latach (na taki okres opłacono miejsce na cmentarzu w Ivry) doczesne szczątki

Norwida ekshumowano i przeniesiono na cmentarz w Montmorency, gdzie spoczywa w

zbiorowej polskiej mogile.

Twórczość Cypriana Norwida zyskała sobie uznanie i poczytność dopiero w epoce Młodej

Polski, kiedy to Z. Przesmycki (Miriam) upowszechnił dzieła poety. Wśród licznych

wypowiedzi literackich i filozoficznych najbardziej znane są utwory liryczne z tomu Vade-

mecum, który autor uwalał za przełomowy nie tylko w jego własnej twórczości ale w

literaturze tego czasu. Krytycy po latach docenili wartość ideową i artystyczną traktatu

poetyckiego Rzecz o wolności słowa oraz wykładnię estetycznych poglądów Norwida poemat

Promethidion. Teatry niezbyt często sięgały po dramaty tego autora. Realizatorom wydawały

się one mało sceniczne. Tak zwane „wysokie” komedie wnosiły wiele powaŜnych refleksji i

odbiegały od powszechnie znanych wzorców jak dzieła Moliera czy Fredry.

Swoje poglądy o sztuce, pracy, biegu dziejów i udziału człowieka w tworzeniu historii

Cyprian Norwid zawierał w róŜnych swoich wypowiedziach – od liryki poprzez traktaty

filozoficzne po teksty o charakterze bardziej osobistym, czyli listy. Wszechstronnie

utalentowany i zainteresowany historią sztuki chętnie zabierał głos na temat dokonań innych

twórców. Fascynował się osobowością Leonarda da Vinci, doceniał narodowy charakter

muzyki Szopena, interesował się powstającą w jego czasach poezją i malarstwem.

Norwid nie uznawał niewoli rytmu i podporządkowania utartym wzorcom. Inaczej

spoglądał teŜ na dzieje narodu i moralną kondycję człowieka niŜ wyprzedzający go w czasie

wielcy romantycy. W szczególny sposób głosił kult pracy i poruszał zagadnienia moralne

związane z rozwojem cywilizacji, bogaceniem się, zróŜnicowaniem społecznym ludzi. 1

W naszych rozwaŜaniach o liryce Cypriana Norwida musieliśmy dokonać wyboru utworów

spośród tych, które publikują wykorzystywane w szkołach średnich podręczniki S.

Makowskiego oraz A. Kowalczykowej (wydane w 1996 r., dopuszczone do uŜytku

szkolnego). Dla pełnej przejrzystości w tytułach poszczególnych rozdziałów zamieszczamy

tytuły lub incipity wierszy bez dodawania elementów interpretacyjnych. Omawiane teksty

umieszczone są w układzie chronologicznym – według kolejności ich powstawania. Oprócz

wspomnianych podręczników, jako źródło utworów, wykorzystano Nowy wybór poezji

Cypriana Norwida, który ukazał się w 1996 r. w Warszawie (PIW). Powołując się na

konkretne teksty nie zamieszczamy odsyłaczy do źródła, poniewaŜ moŜna je odnaleźć w

wymienionych wyŜej publikacjach.

Pióro

Pióro to ostatni wiersz napisany i opublikowany przed wyjazdem poety za granicę w 1842

r. (opatrzony datą 22 marca). Bywa traktowany jako utwór programowy w sensie

artystycznym, społecznym i politycznym. 2 Tekst wiersza poprzedza motto:

...Nie dbając na chmury

Panów krytyków, gorsze kładzie kalambury

zaczerpnięte z poematu Beppo Byrona, wymierzone przeciwko krytykom, którzy atakowali

jego twórczość za niezrozumiałe sformułowania, niejasne myśli. Takie zarzuty

niejednokrotnie kierowano równieŜ pod adresem Cypriana Norwida.

Pióro to utwór podzielony na trzy części o róŜnej liczbie wersów: 11, 8 i 4, napisany

regularnym trzynastozgłoskowcem z średniówką po 7 sylabie. Rymy Ŝeńskie, przeplatane, są

zazwyczaj dokładne (z wyjątkiem dwu par rymowanych wyrazów: szyję – chryje, prędko –

wędką). Na podstawie dotychczasowej, dwuletniej, praktyki poetyckiej autor określił tu

zadania poezji. Podmiot w bezpośredniej wypowiedzi zwraca się do narzędzia pracy artysty-

literata. Wykorzystując formy wołacza i trybu rozkazującego nakłada na tytułowe pióro

powinności, które są związane z jego misją – jest bowiem śaglem anielskiego skrzydła i słuŜy

twórczości zaangaŜowanej w sprawy społeczne, demaskującej przejawy zła, odkrywającej

prawdę o świecie bez względu na konsekwencje takiego stanowiska. Bezkompromisowość

wypowiedzi poetyckiej powinna być podstawową cechą twórczości, niekiedy z konieczności

wieloznacznej, zmetaforyzowanej, ukazującej róŜne sprawy nie wprost.

Pióro, najdoskonalej zwięzły wiersz w poezji polskiej, jest zbudowany na zasadzie triady

dialektycznej: teza, antyteza, synteza. Jest to zarazem triada w potrójnym sensie: logicznym,

aksjologicznym i teologicznym, jeśli chodzi o formę wiersza, jego treść i cel. [...] Pierwszy

akapit składa się z realistycznych przenośni, oddających kształt zewnętrzny rzeczy lub ich

funkcje, oraz ze zwykłych porównań za pomocą stówka „jak”. Drugi akapit składa się z

samych przenośni, bez ani jednego porównania z „jak”. Wreszcie trzeci akapit stanowi

aforystyczny wniosek z dwóch pierwszych, metaforyczną sentencję, gnom semantyczny. 3

Spróbujmy, postępując za przytoczoną sugestią M. Piechota, bliŜej przyjrzeć się

poszczególnym częściom-zwrotkom.

I wlano w ciebie duszę – nie anielską, czarną – atrament pozostawiający ślad myśli za

kaŜdym pociągnięciem pióra oddaje utarte schematy, puste sformułowania, gładkie,

bezproblemowe zdania stworzone ręką wypaloną, zmęczoną, uległą wobec wielekroć

powielanych wzorców. śalów chryje, // Albo okrągłe zera [...] jak zrachowane jaja są więc

wytworem ręki niezdolnej do przelania myśli ulotnej, wysokiej, lekkiej, doniosłej i tylko

niekiedy pojawia się błyskotliwa refleksja, ukryta w gąszczu trywialnych treści.

W drugiej strofie poeta nakreślił zadania i cele poezji, która powinna słuŜyć społeczeństwu

oŜywczą wodą zdrojów MojŜeszowych i uwznioślającą ideą – śaglem anielskiego skrzydła. Z

tym zaleceniem wiąŜe się przestroga przed sztucznością, pozorem, blichtrem: Nie bądź

papugą uczuć ani marzeń kraską. Zadania poezji zostały tu określone w zdecydowanym

postulacie artystycznym:

Sokolim prawem wichry pozagarniaj w siebie,

Nie płowiej skwarem słońca i nie ciemniej słotą;

Dzikie i samodzielne, sterujące w niebie,

Do śadnej czapki klamrą nie przykuj się złotą.

Pióro – symbol poezji – ma być odporne na wszelkie wpływy, nie moŜe poddawać się

aktualnym modom i róŜnym okolicznościom, ma być bezinteresowne i bezkompromisowe.

Dzięki swojej niezaleŜności będzie oręŜem prawdy i ostoją zasad moralnych.

Najkrótsza, trzecia część wiersza, w czterowierszu podsumowuje owe refleksje:

Albowiem masz być piórem nie przesiąkłym wodą

Przez wichrów i nawałnic bezustanne wpływy,

Lecz piórem, którym ospę z krwią mięszają młodą,

Albo za wartkie strzałom przytwierdzają grzywy.

Poezja ma więc zaszczepić społeczeństwo przed najgroźniejszą chorobą – upadkiem

moralnym prowadzącym do zagłady człowieczeństwa. Twórczość poetycka nie powstaje

sama dla siebie lub tylko dla racji estetycznych – ma do spełnienia doniosłe zadania

pojmowane w kategoriach etyki w wymiarze społecznym. Pusta, uciekająca od aktualnych

problemów, ujęta w zaokrąglonych „zerach”, w utartych, gładkich formułkach, do których

przyzwyczajone jest od lat ludzkie oko i ucho, nie ma Ŝadnego znaczenia, niczego nie

odmieni ani nie uzdrowi – z takiej twórczości nie tylko moŜna, ale trzeba zrezygnować.

Wiersz Pióro ma charakter programowy, w formie liryki bezpośredniej postuluje i nakazuje

odnowę poezji jako dziedziny twórczości społecznie i moralnie zaangaŜowanej. W trybie

rozkazującym podmiot formułuje zadania, jakie pióro powinno spełniać: Nie bądź papugą

uczuć ani marzeń kraską; Do Ŝadnej czapki klamrą nie przykuj się złotą (metafora

przestrzegająca przed uleganiem róŜnym ideologiom); [...] masz być piórem nie przesiąkłym

wodą. Norwid chętnie stosuje epitety i przenośnie, które słuŜą określeniu pióra i poezji, np.:

anielskie skrzydło, czarodziejska laska, dzikie i samodzielne. Narzędzie pracy twórczej

podlega tu równieŜ oŜywieniu, np.: wlano w ciebie duszę, łowisz myśl, wzdrygasz się.

Pióro – narzędzie pisarskiej aktywności – stało się w wierszu Norwida przedmiotem

obdarzonym szczególnym znaczeniem i misją. Nazwane śaglem anielskiego skrzydła moŜe i

powinno udźwignąć ciąŜące na nim zadania: błyskotliwości, ulotności, kondensacji myśli

( masz być piórem nie przesiąkłym wodą), ochrony przed moralnym zagroŜeniem (skojarzenie

ze szczepionką przeciw ospie) oraz uleganiem ideologicznym wpływom.

W Weronie

Wiersz Norwida W Weronie naleŜy do najbardziej znanych liryków. Omawiany na lekcjach

w szkole podstawowej i średniej stalowi przykład a 1 u z j i 1 i t e r a c k i e j do słynnej

tragedii W. Szekspira Romeo i Julia. Zachowały się cztery róŜne autografy tego stworu. Jako

ostateczną przyjmuje się wersję powstałą przed 1862 r., umieszczoną w cyklu Vade-mecum. 4

Inspiracją do napisania wiersza były wraŜenia, jakich poeta doznał pod wpływem zwiedzenia

omów skłóconych rodzin, z których wywodzili się kochankowie oraz grobu uznawanego za

miejsce pochówku tragicznie zmarłej pary na Campo Fiera w kapliczce dawnego cmentarza

franciszkanów. 5 Podmiot liryczny przedstawia stan rzeczy po burzy, wieczorną porą przy

świetle księŜyca.

Postępując za tokiem myśli M. Tatary warto zwrócić uwagę na dwa odczytania utworu:

powierzchowne, dosłowne i głębsze. W warstwie realistycznej wiersza ukazana jest pora

odwiedzin grobu: o burzy ( Spłukane deszczem, poruszone gromem) w księŜycowej oświacie

( Łagodne oko błękitu ) ukazane są zaniedbane, rozwalone ramy do ogrodów i gruzy

nieprzyjaznych grodów. Ten obraz, po upływie wielu wieków od tragicznej śmierci młodych

kochanków, spowodowanej przez nienawiść dzielącą ich rody, dowodzi obojętności ludzi na

ich los, braku emocjonalnego zaangaŜowania, współczucia. Nikogo, poza poetą, nie

przejmuje zdarzenie, którym emocjonowano się przed Szekspirem i po powstaniu jego

tragedii.

W przeciwieństwie do stanowiska „uczonego” człowieka w los Romea i Julii angaŜuje się

natura – przyroda nieoŜywiona, która gwiazdę zrzuca ze szczytu. Interpretację obrazu

spadającego meteorytu podają w utworze cyprysy. Odwołując się do tradycji ludowej

przyjmują, Ŝe owa łza niebios – aniołów – jest przeznaczona właśnie dla młodych

kochanków. W opozycji wobec opinii cyprysów podmiot umieszcza zracjonalizowany,

pozbawiony uczucia pogląd ludzi, którzy

[...] mówią uczenie,

śe to nie łzy są, ale Ŝe kamienie,

I - Ŝe nikt na nie nie czeka!

Współczucie znad planety, z innego świata zostało tu zestawione z ironicznie ujętą

„uczonością” racjonalistycznej interpretacji zjawisk, dokonaną przez ludzi obojętnych wobec

uczucia i tragedii innych. Skontrastowanie wierzeń ludowych z dziedzictwem

osiemnastowiecznego racjonalizmu nie jest oryginalnym pomysłem Norwida. Po raz pierwszy

uczynił to Mickiewicz w Romantyczności . [...] W W Weronie został podjęty jeden z

podstawowych problemów romantyzmu. Stosunek wiedzy do prawdy o świecie. 6 Podmiot

liryczny unika jednoznacznego opowiedzenia się za którymś z przedstawionych stanowisk.

Wydaje się, Ŝe dopuszcza po trosze obydwie racje, Ŝe są one, mimo sprzeczności, powiązane.

Prawda o świecie jest złoŜona i często trudna do wyjaśnienia.

M. Tatara podpowiada pojęcia: k r e a c j o n i z m i d y s k u r s y w n ość, które według niego

rządzą formą wiersza W Weronie. Podmiot liryczny ukazuje przeciwstawne stanowiska

przyrody i ludzi wobec obrazu grobu Romea i Julii, wtopionego w przyrodę poddaną

zabiegom p e r s o n i f i k a c j i : księŜyc jest okiem nieba, scharakteryzowanym dodatkowo

przy pomocy epitetu – łagodne (mogącym kojarzyć się równieŜ z mądrym okiem

Opatrzności 7 ), cyprysy mówią i uczuciowo interpretują zjawisko spadającego meteorytu,

który z kolei jest ukazany jako anielska łza . Tak powstaje świat zbudowany na tradycji

ludowej, który naleŜy przyjąć jako prawdziwy. Rządzi nim prawo uczucia symbolizowane

meteorytem-łzą.

Wiersz W Weronie – określany jako przypowieść, aluzja literacka, przykład liryki

kreacyjnej – jest refleksją o wiedzy i głębokiej prawdzie o świecie, które zostały tu

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: