jadwiga królowa polska.pdf

ANNALES

UNIVERSITATISMARIAECURIE-SKŁODOWSKA

LUBLIN–POLONIA

VOL.XX/XXI

SECTIOFF

2002/2003

UMCS,Lublin

MAŁGORZATACHACHAJ

Jadwiga,królowapolska JulianaUrsynaNiemcewicza

woceniewarszawskiejpubliczno±citeatralnej

Jadwiga,królowapolska deJulianUrsynNiemcewiczetsonaccueil

aupr`esdupublicdeVarsovie

Premiera Jadwigi,królowejpolskiej nasceniewarszawskiejodbyłasi¦23

grudnia1814roku.Muzyk¦dolibrettaJulianaUrsynaNiemcewiczaskompono-

wałKarolKurpi«ski.OperastanowiławyrazpoparciadlapolitykiAleksandra

I,zktórymNiemcewicz(porozczarowaniuNapoleonem)wi¡załdu»enadzieje

dlaPolski.Wystarczyprzypomnie¢,»ejego Pami¦tniki1809–1820 rozpoczynały

si¦odprzytoczeniamowyAleksandradoPolakówzdnia10marca1809ro-

ku.Niemcewiczpodkre±lił,»ewładcawyst¡piłwpolskimmundurzeiorderach,

conadałojegoobietnicomprzywróceniaojczyznyszczególnycharakter.Zuzna-

niemprzyj¡łodwoływaniesi¦przezAleksandradochlubnejpolskiejprzeszło±ci,

np.wsłowach:„Polacy!ukazali±cieju»±wiatudzielno±ci¡or¦»a,»e±ciegodni

waszegoodrodzenia;obywatelstwowaszezapewniami¦,i»oka»ecierówniem¡-

dro±ci¡obrad,»enieodrodniodprzodków,sław¦idobroojczyznynadwszystko

wa»ycie.” 1

Aleksanderumiej¦tniezaskarbiałsobiesympatiePolaków,daj¡cnadziejena

przywróceniewolnej,podejmuj¡cejsuwerennedecyzjePolski.„WierzonoAlek-

sandrowi,bochcianomuwierzy¢,boinnegowyj±cianiebyło” 2 —słusznie

zauwa»yłaAlinaKowalczykowa.WierzyłiNiemcewicz,tote»zaakceptowałna-

1 J.U.Niemcewicz, Pami¦tniki1809–1820 ,Pozna«1871,s.2–3.

2 A.Kowalczykowa, Nowymonarcha—nadziejeidramaty ,[w:]ea., Warszawaromantyczna ,

Warszawa1987,s.12

2 MAŁGORZATACHACHAJ

miastk¦wolno±ci,jak¡byłoKrólestwoPolskie.Wielokrotniedawałwyrazswojej

wdzi¦czno±cidlamonarchyzazaj¦ciesi¦losemojczyzny.W Napomknieniach

wzgl¦demdobrapublicznego pisał:

Potylukl¦skach,nieszcz¦±ciach,cierpieniach,podługimdr¦cz¡cymoczekiwaniu,powierzył

BógAleksandrowiIostatecznelosówPolskirozstrzygni¦cie.Wdzi¦cznizanieprzełaman¡stało±¢,

zktór¡Monarchatenprzyistno±cinaszejobstawa,troskliwo±¢odobrotejlubejziemi,we¹myza

±cisł¡powinno±¢nasz¡,dokłada¢wszelkiegostarania,byzagoi¢krwi¡jeszczes¡cz¡cesi¦rany,

poprawi¢wady,sprostowa¢tysi¡cznezdro»no±ci;ato,bygdyczasprzyjdzie,»eodbierzemyod

dobregoMonarchyrz¡dgodnyszlachetnejduszyjego,rz¡drazemwolnyisilny,przynie±limu

udoskonalonewszystkierozgał¦zieniaadministracji,wsposób,którybydowiódł±wiatu,»e±mynie

zasłu»ylinanieszcz¦±cie,którenasprzygniotło,»e±myraczejgodnitejistno±ci,zaktór¡przezlat

tylekrewpolskalałasi¦. 3

Recenzjeiwspomnieniapami¦tnikarskiedotycz¡cewystawie« Jadwigi mo»-

napotraktowa¢jakozapisstanu±wiadomo±cispołecznej,bowiemtekstytenie-

jednokrotniezawierałyocen¦tre±ciideologicznychwpisanychwdramat.Zcał¡

pewno±ci¡równie»utwórNiemcewiczamo»nauzna¢za„[...]znakowoutrwalo-

n¡ekspresj¦mentalno±cispołecznej,tj.owychnieskonceptualizowanychodczu¢,

nastawie«ipreferencji,zktórychideologiapocz¦±ciwyrastaiktórestanowi¡jej

otoczk¦w±wiadomo±cispołecznej”. 4

Wprowadzenietre±ciideologicznychwutworachdramatycznychzazwyczaj

dokonujesi¦poprzezspecyﬁcznekreowanierzeczywisto±ciprzedstawionejutwo-

rów.Postacie,sytuacje,zdarzeniaﬁkcjonalne„[...]pretenduj¡dotego,byby¢

odczytywanejakointerpretacyjnemodelepewnychdziedzin±wiatapozaliterac-

kiego.Ró»nesposobyichbudowymieszcz¡si¦naosiwiod¡cejodbiegunaanalo-

3 J.U.Niemcewicz, Napomknieniawzgl¦demdobrapublicznego ,Warszawa1814,s.3.

4 H.Markiewicz, Dziełoliterackieaideologia ,[w:]id., Wymiarydziełaliterackiego ,Kraków

1996,s.203.Ocenyformułowanewlistachipami¦tnikachstanowi¡zarazemdowódaktywno±ci

odbiorców,poczuwaj¡cychsi¦dokomunikowaniaswoichopinii.ZdaniemJanuszaMaciejewskiego

cech¡konstytutywn¡publiczno±ciliterackiejjestwła±niefakt„odbiorupokwitowanegoocen¡,

przekazan¡wformieopinii;[...]faktstałegokursowaniaiwymianywarto±ciestetycznych

orazopiniionich,równoczesnegotworzeniaikonsumpcjikulturowej.”( Publiczno±¢literacka

ainstytucjeimechanizmy»yciakulturowego ,[w:] Publiczno±¢literacka ,podred.S.ółkiewskiego

iM.Hopﬁnger,Wrocław1982,s.124)Publiczno±¢literackamo»ewtensposóbnietylko

kształtowa¢,aleiprzełamywa¢konwencjetwórczeorazstylodbioru.

DramatyhistoryczneNiemcewiczaporuszałypubliczno±¢literack¡przedewszystkimjakoprzed-

stawieniateatralne,tote»przedmiotemuwagiwniniejszychrozwa»aniachstan¡si¦recenzjeteatral-

ne,dopełnianeprzezwspomnieniapami¦tnikarskieorazlisty.(Por.opini¦TeresyKostkiewiczowej

( Głównetendencjekrytykilat1800–1822 ,[w:]E.Sarnowska-Temeriusz,T.Kostkiewiczowa, Kry-

tykaliterackawPolscewXVIiXVIIwiekuorazwepoceO±wiecenia ,Wrocław1990,s.309):

„Trzebazauwa»y¢,»epodobniejakwwiekuXVIIIteatrbyłzjawiskiemkulturowoliterackim,na

którereagowanowsposóbbardziejpowszechnyi»ywyni»nawydarzenialiterackie.Wieleutworów

dramatycznychstawałosi¦przedmiotemocenlubnawetgwałtownychpolemikprzedewszystkim

zokazjiichprezentacjiteatralnych[...].”)

JADWIGA,KRÓLOWAPOLSKA JULIANAURSYNANIEMCEWICZA... 3

giidobiegunasymboliki[...]”. 5 WprzedrozbiorowychdramatachNiemcewicza

( Powrótposła , KazimierzWielki )deklaracjeideologiczneautorawpisywanebyły

wwypowiedzipozytywnychbohaterówsztuk,natomiastpoupadkuniepodle-

gło±citre±citewprowadzanozazwyczajpo±rednio.Prostealuzjedoaktualnych

wydarze«zostałyzast¡pioneprzezkreowanieﬁkcjonalnychukładówznaczenio-

wych,kieruj¡cych„czytelnikówwstron¦pewnychsensówogólnych,maj¡cych

odniesieniado±wiatapozaliterackiego.” 6

Jadwiga,królowapolska Niemcewiczaprzypominałaokoliczno±cizawar-

ciauniipolsko-litewskiej.Tematdramywyra¹nienawi¡zywałdozapowiadane-

goprzezAleksandrapoł¡czeniaLitwyikonstytucyjnegoKrólestwaPolskiego. 7

Pierwszarecenzjautworustanowidowód,»ealuzyjnycharakteroperyNiemce-

wiczabyłprzezpubliczno±¢doskonalerozumiany.W„GazecieKorespondenta

WarszawskiegoiZagranicznego”(27XII1814)czytamy:

Pi¦knemy±lilicznewtemdziele,wszystkiemiejscadaj¡cesposobno±¢dozastosowania,

przyjmowanebyłyztemnaj»ywszemuniesieniem,którepochodzi¢tylkomo»ezsercprawdziw¡

przej¦tychwdzi¦czno±ci¡;sercsłodk¡o»ywionychnadziej¡;serc,którymuczuciawdzi¦czno±ci

równies¡±wi¦tymprawem,jakuczuciahonoru.Nako«cuwidowiskadałsi¦słysze¢powszechny

odgłos:„Niech»yjewspaniałomy±lny ALEXANDER! ”. 8

W±ródzalet Jadwigi recenzentnapierwszymmiejscuwymieniłpodj¦cie

tematuzaczerpni¦tegozdziejówojczystych.Warto±¢dziełatkwiłazarówno

wpopularyzowaniuwiedzyoprzeszło±ciPolski,jakiwumacnianiudumy

narodowejiprzywracaniupoczuciagodno±ci.Ideaaﬁrmacjidawnejpot¦gi

pa«stwainaroduwi¡załasi¦niew¡tpliwiezmoralizatorsko-utylitarystyczn¡

orientacj¡utworu.WspomnieniewolnejPolskimiałosłu»y¢zintegrowaniunarodu

wokółwarto±ci,któremogłybysta¢si¦zaczynemodrodzenia.

Twórczo±¢Niemcewiczasytuujesi¦wnurciehistoryzmusybilli«skiego,

ukształtowanegopodwpływemoddziaływaniadworówCzartoryskich. 9

5 H.Markiewicz, op.cit. ,s.205.

6 Ibid. ,s.205.

7 Wartowtymmiejscuprzypomnie¢sugestieL.D¦bickiego,jakiegotypuwidowiskobyłoby

najodpowiedniejszedlaAleksandraI.Podkoniec1805roku,gdycesarzgo±ciłwPuławach,

niewystawiononajegocze±¢przedstawieniateatralnego,coodbiegałoodzwyczajówprzyj¦tych

wrodzinieCzartoryskich.Wzgl¦dydyplomatyczneniepozwalałynawykonanie MatkiSpartanki

Knia¹nina,za±komedieZabłockiego,NiemcewiczaiCzrtoryskiegoniebyłydo±¢powa»ne.

Rozumiano,»e±wiatpolskitrzebamupokaza¢„[...]wpryzmaciepoezji,wspomnie«historycznych

itegogł¦bokiegosmutkupoutraciebytu.”L.D¦bicki, Puławy(1762–1830).Monograﬁaz»ycia

towarzyskiego,politycznegoiliterackiego ,Lwów1887,t.II,s.60.

8 „GazetaKorespondentaWarszawskiegoiZagranicznego”z27grudnia1814roku.

9 Por.:A.Aleksandrowicz, Sybilli«skieodcieniehistoryzmuporozbiorowego(rekonesans

pierwszy) ,„Przegl¡dHumanistyczny”1993,nr4,s.105–114.

4 MAŁGORZATACHACHAJ

Wyró»niałsi¦onodhistoryzmupropagowanegoprzezTowarzystwoWarszawskiePrzyjaciół

Naukodrzuceniemkrytycznegostosunkudoprzeszło±ci,restytucj¡modelutradycjiheroicznej,

traktowaniemtematuprzeszło±ciowegojakolegitymacjipatriotyzmu,interpretacj¡przyszło±ci

wkategoriachwizyjnychiprowidencjalistycznych,wreszcieemocjonalizacj¡przedstawie«iocen. 10

Dramatyhistorycznepodejmowałyzazwyczajproblemwyborupomi¦dzyra-

cj¡pa«stwaad¡»eniamiosobistymi.Tezaonadrz¦dnymcharakterzeinteresupa«-

stwapodbudowanabyłaprzezsilnewyeksponowaniezale»no±cimi¦dzysprawami

publicznymiawierno±ci¡Bogu. Jadwiga utwierdzałaodbiorcówwprzekonaniu

okonieczno±cikultywowaniatradycjizgodynarodowej,poszukiwaniakompromi-

sowychrozwi¡za«słu»¡cychdobruojczyzny.Przypominała,»egwarancj¦nieza-

le»no±ciipot¦gipa«stwanieodmienniestanowi¡praworz¡dno±¢ibezinteresowne

działaniadladobraogółu. 11

Oboknarodowegocharakteru Jadwigi napochwał¦,zdaniemrecenzenta,za-

sługiwaławidowiskowo±¢przedstawienia,„okazało±¢”poł¡czon¡„zzgł¦bionem

wystawieniemstosownychidekoracjiiubiorów”.Niemcewiczumie±ciłzdarze-

niadramatycznewmiejscachodu»ejwarto±ciemocjonalnejdlaPolaków,na

RynkukrakowskiminaWawelu.Scenograﬁawspółtworzyłanastrójwidowiska,

bowiemjejautor—powodowanypragnieniemnaznaczeniaprzestrzeniwyra¹nym

pi¦tnempolsko±ci—odrzuciłkonwencjonalnedekoracjeprzedstawiaj¡cemiejsca

neutralneznaczeniowo.AntonioScottizaprezentowałtrzynowemalowidła:Ry-

nekkrakowski,sal¦radn¡orazkomnat¦królowej.Dyrekcjanieszcz¦dziłatak»e

kosztównauszyciewyró»niaj¡cychsi¦przepychemubiorów.

Zachwytpubliczno±ci,jakczytamyw„GazecieKorespondenta”,budziłpi¦k-

nyigładkiwierszNiemcewiczaorazmuzykaKurpi«skiego.Recenzenttrafnie

przewidział,i»„[...]operata,ju»wdniu26-tymb.mcapowtórzona,b¦dziena-

10 A.Aleksandrowicz, ZproblematykiPuławSybilli«skich.(NieznanedziełoŁukaszaGoł¦-

biowskiego) ,[w:] Wkr¦guzainteresowa«naukowychProfesoraTadeuszaMencla ,podred.A.Ko-

prukowniaka,Lublin1999,s.181.Wartopodkre±li¢zainteresowanie±rodowiskapuławskiegopo-

staci¡Jadwigi,widzian¡jakowzórniezłomnejniewiasty( mulierfortis ).Wzbiorachsybilli«skich

znajdowałsi¦złotyła«cuchpodarowanyprzezJadwig¦rektorowiAkademiiKrakowskiej(s.196),

za±w±ródniepublikowanychutworówAdamaJerzegoCzartoryskiegoAlinaAleksandrowicznatra-

ﬁłanakilkaredakcjiartykułuokrólowej.„Oprzeznaczeniutekstuinformujewzmiankaumiesz-

czonawnagłówku:»Jadwiga.ArtykułdokataloguSybillipisanywroku1818«”( Sybilli«skie

odcieniehistoryzmuporozbiorowego ,s.108).

11 Por.UwagiDobrochnyRatajczakowej,któracharaktertragediiklasycystycznejlat1814–

1820(kiedy„aniołpokoju”Aleksanderzast¡pił„bogawojny”Napoleona)okre±liłanast¦puj¡co:

„Tragediaklasycystyczna,któr¡czekałterazkrótkiokresscenicznejprosperity,okazałasi¦idealn¡

formuł¡dlauj¦ciawkategoriachartystycznychnietylkonadzieiizłudze«,tak»eaktualnejkoncepcji

patriotyzmu,krz¡taninywokółodbudowyrodzimegoładuspołeczno-moralnego,restytucjicnót

dawnychiminionejwielko±ci.”( Wst¦p ,[w:] Polskatragedianeoklasycystyczna ,Wrocław1988,

s.LX.).

JADWIGA,KRÓLOWAPOLSKA JULIANAURSYNANIEMCEWICZA... 5

le»e¢dorz¦dudzieł,któreprawdziw¡dlascenynarodowejprzynosz¡zalet¦.” 12

SamNiemcewicznadzwyczajskromnieoceniłowacyjneprzyj¦cie Jadwigi .We

wspomnieniachpo±wi¦ciłpremierzezaledwiejednozdanie:„Dnia22grudnia

dan¡byłapierwszawielkaoperapolskapodtytułem Jadwiga ,wielemipoobci-

nanoodniej,podobałasi¦itotemdziwniej,»eparterniegustuje,jakwsamych

płaskichbłaze«stwach.” 13

Niezwykleciekaw¡relacj¦oprzedstawieniuz4IV1815rokuodnajdujemy

wli±cieMaksymilianaFredrydobrataAleksandra.Autoropisałwnimnastroje

warszawiakówpoprzywiezieniuprzezgenerałaJanaKrukowieckiegozWiednia

informacjioutworzeniuKrólestwaPolskiegoiprzyj¦ciuprzezAleksandraItytułu

królapolskiego(oﬁcjalnawiadomo±¢dotarładomiastadopieronapocz¡tku

maja):„Wszyscyrozbiegni¦cipoulicach±ciskalisi¦,witali,winszowalisobie

spólnie.” 14 Wieczoremwystawiono Jadwig¦ .MaksymilianFredronapisałotym

wydarzeniuwierszem:

Zaka»dymsłowem:Ojczyznylubcnoty,

Króla,Królowy,Polakówlubsławy,

Corazrado±niejwzrastaj¡cłoskoty

Głosiłowkołowesoło±¢Warszawy. 15

Apoteozaprzeszło±ci,tak»ewcelukonsolacyjnym,miałau±wiadomi¢Po-

lakomichheroiczn¡iobywatelsk¡tradycj¦.ReakcjaFredrywyra¹niedowodzi,

»eNiemcewiczodpowiadałnaspołeczn¡potrzeb¦przypominaniawielkichkart

historii,czasówpot¦gipa«stwowejiobywatelskichrz¡dów.

Odmienn¡relacj¦przedstawiłJulianFalkowski(niewymieniłtytułuprzed-

stawienia,aleokoliczno±ciwskazuj¡natekstNiemcewicza).Powołałsi¦nalist

A.Nakwaskiej,byuwiarygodni¢informacjeozachowaniuwarszawiakówpoprzy-

je¹dziegenerałaKrukowieckiegozWiednia:

Naznakrado±cipanowieoﬁcerowiezło»ylisi¦naprzedstawieniebezpłatnewteatrze,

gdziejednakniebardzopubliczno±¢si¦tłoczyłainiewielewiwatówwykrzykiwała.Najwi¦cej

zentuzjazmowanybyłksi¡»¦Sułkowski,którykrzyczałnieustannie:„Niech»yjeAleksanderkról

Polski!”—Poprzedstawieniubyłailuminacjawmie±cie,aledo±¢mizerna.

Jednoprze¹roczewywołałopowszechnezdumienie,bowiemzdalekawidoczny

byłnapis:

NIECHYJE!!

N..A..P..O..L..E..O..N...

12 „GazetaKorespondenta...”z27XII1814roku.

13 J.U.Niemcewicz, Pami¦tniki1809–1820 ,t.II,s.200–201.

14 Listz5IV1815[w:]A.Fredro, Pisma ,t.XIV( Korespondencja ),Warszawa1976,s.261.

15 Ibid.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: