VI. Metodologia badań własnych.
6.1 Problematyka pracy, cel badań, problemy.
Podstawowym warunkiem podejmowania wszelkich badań naukowych jest uświadomienie sobie przez badacza problemów, a często także hipotez określających w sposób możliwie precyzyjny cel i zakres planowanych przedsięwzięć badawczych. Mówiąc o problemach badawczych ma się na myśli nie każde pytanie jaki może postawić sobie człowiek.
S. Nowak sądzi, że „problem badawczy to tyle co pewne pytanie lub zestaw pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie.”[1] J. Pieter natomiast problem badawczy traktuje jako „swoiste pytanie, określające jakość i rozmiar pewnej niewiedzy ( pewnego braku w dotychczasowej wiedzy ) oraz cel i granicę pracy naukowej”.[2] Według Z. Cackowskiego „problemy badawcze, są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych. Wysuwając je zadajemy pytanie <<przyrodzie>>, <<otoczeniu>> a nie osobie drugiej”. Ich przeciwieństwem są problemy informacyjne, czyli „pytania, których celem jest otrzymanie gotowych odpowiedzi od innych osób jakimi mogą być na przykład rodzice, nauczyciele, uczniowie”.[3]
Postawienie i sformułowanie problemu badawczego jest pierwszym krokiem do jego rozwiązania. Możemy wyróżnić problemy naukowo – badawcze zmierzające do całkowicie nowych odkryć, nieznanych dotąd w pedagogice, czy też podnoszące znane w nie zagadnienia, lecz dotąd niezbadane dostatecznie, lub problemy subiektywnie badawcze, które stanowia jedynie nowość dla samego badacza nie zorientowanego należycie w dokonanych już osiągnięciach pedagogicznych. Problemy można rozpatrywać między innymi z uwagi na to, czy dotyczą one samych tylko właściwości intereujących nas faktów i zjawisk czy też zachodzących między nimi różnych zależności. Pierwsze to pytania o zmienne, tj. o wartości zmiennych charakteryzujących zjawiska i przedmioty, które znalazły się w polu naszego zainteresowania, a drugie to pytania o relację między zmiennymi, czyli o to, czy zachodzą pewne relacje łączące zmienne naszego badania, bądź przedmioty przy pomocy tych zmiennych określane.
Innym podziałem problemów badawczych jest wyodrębnienie wśród nich pytań rozstrzygnięcia i pytań dopełnienia. Jest to podział ze względu na ich strukturę logiczno – gramatyczną. Pytania rozstrzygnięcia zaczynają się od partykuły „czy” poprzedzającej zdanie oznajmujące i dopuszczają jedynie dwie możliwe odpowiedzi : „tak” lub „nie” . Natomiast pytania dopełnienia rozpoczynają się od przysłówków i zaimków pytających takich jak : „kto”, „co”, „ile”, „gdzie”, „dlaczego”, itd.
W metodologii badań naukowych zwraca się szczególną uwagę na trzy podstawowe źródła problemów badawczych :
- osobiste preferencje badacza,
- potrzeby społeczne
- znajomość aspektów naukowo – metodologicznych.
Wyłaniające się problemy badawcze w pedagogice mają szczególne znaczenie jeśli dotyczą zwłaszcza wykrywania „zależności sprawczych w których rolę zmiennych niezależnych spełniają działania wychowawcze, zaś zmiennymi zależnymi są określone cele wychowania.” [4] Problemy te mogą mieć różny zakres, na przykład pojedyncze działania wychowawcy, całe ciągi działań, działalność wychowawcza zespołu osób itd.
Przy opracowywaniu problemów badawczych na specjalną uwagę zasługują niektóre kryteria poprawności metodologicznej takiej jak:
- precyzyjność w sposobie formułowania problemów badawczych,
- usytuowanie tych problemów na tle dotychczasowych osiągnięć naukowych,
- ich empiryczna sprawdzalność,
W podsumowaniu powyższych rozważań dotyczących problematyki badań pedagogicznych, przedstawię główny problem mojej pracy, który ujmę w następujące pytanie : Czy i w jakim zakresie występuje zjawisko narkomanii wśród uczniów krakowskich szkół średnich ?
Z problemu tego wynikają następujące problemy szczegółowe :
1. Ile osób miało kontakt z narkotykami ?
2. W jakich okolicznościach zetknęli się z narkotykami ?
3. Ile osób sięgnęło po środki narkotyczne i dlaczego ?
4. Ile osób spośród nich używa nadal środki narkotyczne i dlaczego ?
5. Z jakich źródeł czerpią wiedzę o narkotykach i narkomani, i jaki jest jej poziom ?
6.2. Zmienne i wskaźniki.
Rozpatrując każde zjawisko, zdarzenie, dążymy do poznania charakterystycznych dla niego cech, jego genezy i zakresu. Proces ten jest niejednokrotnie skomplikowany i złożony, tak więc często zachodzi konieczność rozpatrywania go w poszczególnych etapach, biorąc pod uwagę cechy, zespoły cech, ich rodzaje, które następnie poddajemy analizie, obserwacji opisowi. Zdaniem T. Pilcha, „zdarzenie – to suma ontologicznych faktów i przysługujących im właściwości, okoliczności zaś to warunki i cechy wywołujące zdarzenie, towarzyszące mu oraz spowodowane przez nie. W sumie to co daje się zaobserwować w każdym zdarzeniu lub zjawisku – to kila podstawowych cech konstytutywnych dla danego zdarzenia, które przyjęło się w metodologii nazywać zmiennymi.”[5]
Z uwagi na charakter danego zjawiska, czy też problem jaki pragniemy rozważyć, wyróżniać będziemy zmienne ilościowe ( procent respondentów przyznających fakt kontaktu z narkotykami, ilość badanych, którzy sięgnęli po narkotyki, grupa osób używających narkotyki ) i jakościowe ( przyczyny sięgnięcia po narkotyki, okoliczności , poziom wiedzy o narkotykach i narkomanii, źródła z jakich pozyskują tę wiedzę ) . W przypadku, gdy w badaniach pedagogicznych pragniemy poznać związek między poszczególnymi cechami ( zmiennymi ), kierunek zależności miedzy nimi, które wpływają na inne a jakie ulegają ich wpływom, wyróżnimy wśród nich odpowiednio zmienne zależne i zmienne niezależne.
Przedstawiona powyżej klasyfikacja zmiennych na dwa podstawowe i najczęściej spotykane typy jest bardzo ważna, gdyż właśnie od niej uzależniony jest kierunek badań i rozwiązania techniczne warsztatu badawczego.[6]
Aby jasno, przejrzyście i prawidłowo określić zmienne musimy posłużyć się określonymi wartościami opisowymi nazywanymi wskaźnikami, zaś „ wskaźnik – to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko na podstawie zajścia którego wnioskujemy z pewnością, bądź określonym prawdopodobieństwem, bądź wreszcie z prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego iż zachodzi zjawisko, które nas interesuje”.[7] Należy zwrócić uwagę, że w przypadku zmiennych ilościowych, wskaźnik jest jednocześnie zmienną, z tą jednak różnicą, że wskaźnik jest zespołem cyfr, natomiast zmienna to sformułowana przez nas tendencja ( wskaźnik rozwoju, nasilania się ). Wskaźnik ten nazywamy wskaźnikiem definicyjnym ( ilościowym ). Często jednak zmienne jakiegoś procesu lub zjawiska oceniamy, opisujemy, czy też uznajemy za istniejące na podstawie obserwacji cząstkowych zdarzeń ( wskaźników ), wskazujących na bezpośredni związek ze sobą. Taki rodzaj wskaźnika nazywamy empirycznym. Przykładowo, zaburzone zachowanie człowieka ( jego stan emocjonalny, nienaturalna średnica źrenic ) mogą świadczyć o używaniu środków narkotycznych w celu odurzania się, czyli na podstawie odczytanych przez nas wskaźników wnioskujemy jakieś zjawisko, którego się domyślamy. Aby to zjawisko potwierdzić lub wykluczyć, czy też określić rodzaj użytego środka będziemy poszukiwać innych wskaźników charakterystycznych dla danego zjawiska. Może się bowiem okazać, iż osoba o takich objawach może być osobą np. cierpiącą na jakąś chorobę i stąd jej nienaturalne zachowanie, objawy wywołane zmianami chorobowymi, działaniem leków, lub wynikające z przyjęciem niewłaściwych medykamentów. Wskaźniki te są szczególnymi rodzajami wskaźników empirycznych i nazywane są często wskaźnikami interferencyjnymi.[8]
Biorąc pod uwagę tematykę pracy, problem główny i wynikające z niego problemy szczegółowe, za zmienną zależną przyjąć należy : zjawisko narkomanii wśród uczniów krakowskich szkół średnich. Odpowiednio, zmiennymi niezależnymi będą : płeć, wiek badanych, typ szkół do jakich uczęszczają, miejsce zamieszkania, sytuacja rodzinna ( kim są opiekunowie, ich wykształcenie, atmosfera w jakiej jest wychowywany ), relacje interpersonalne między rówieśnikami itp.
Wskaźnikami charakteryzującymi zjawisko narkomanii są w tym przypadku :
- procent badanych, którzy mieli kontakt z narkotykami ( zarówno poprzez częstowanie i nakłanianie badanych do ich użycia, jak i używanie środków narkotycznych ( również w przeszłości ), propozycja kupna narkotyków,
- procent badanych używających narkotyki w przeszłości,
- powód sięgnięcia badanych po narkotyki,
- okoliczności kontaktu respondentów z narkotykami,
- procent badanych, używających aktualnie narkotyki,
- czerpanie wiedzy o narkotykach i narkomanii, jej źródła,
- znajomość środków narkotycznych, ich pochodzenia i wpływu na organizm człowieka.
-
Wskaźniki te będą ilościowymi i jakościowymi.
6.3 Metoda, techniki i narzędzia badań.
Celem badań społeczno – pedagogicznych jest poznanie naukowe realnie istniejącej empirycznej rzeczywistości społecznej. Postępowanie poznawcze jest integralnie związane z rozważaniami dotyczącymi sposobów ulepszenia wybranego odcinka tejże rzeczywistości. Jedną z metod badawczych, najczęściej stosowanych jest metoda sondażu diagnostycznego. Metoda ta zdaniem I. Muchnickej „pozwala na poznanie określonego zjawiska społecznego, ustalenie jego zasięgu, zakresu, poziomu i intensywnością, następnie ocenę i w wyniku tego zaprojektowanie modyfikacji, czyli zmian ulepszających negatywne sytuacje życia ludzi w badanym środowisku albo wzmagających pozytywne momenty wzajemnych oddziaływań jednostek.”[9] Metoda sondażu daje nam opis i pozwala na wyjaśnienie pewnych zjawisk masowych czy ważniejszych procesów występujących w zbiorowościach. Metoda ta w swej części opisowej pozwala na uzyskanie odpowiedzi na następujące pytanie : Kto działa , dlaczego i jak się dzieje w pewnej interesującej nas dziedzinie pod takim, a takim względem. Przedmiotem badań sondażowych są poglądy badanych, opinie, poinformowanie, motywy, zachowanie się ich własne i osób drugich w opinii badanych.
Przy użyciu metody sondażu diagnostycznego, od respondenta można uzyskać następujące dane :
- dane osobiste,
- dane o środowisku respondenta,
- dane o sposobach zachowania,
- dane dotyczące posiadanych informacji, opinii, postaw, motywów, oczekiwań.
W literaturze spotyka się różnorodne typy badań sondażowych :
- sondaże jednorazowe na próbie nieważonej ( wybiera się co n – tą osobe z grupy ),
- sondaże jednorazowe na próbie ważonej ( świadome prezentowanie grup mających specjalne znaczenie z naszego punktu widzenia ),
- sondaże na próbach kontrastowych ( pobieranie prób z grup rózniących się z punktu widzenia pewnej ważnej w danym badaniu zmiennej ),
- sondaże powtarzane ( porównywanie tego samego zjawiska w określonym odstępie czasowym ).
Do głównych technik badawczych stosowanych w metodzie sondażu nalezą : technika ankiety i wywiad kwestionariuszowy. Ponadto w metodzie tej znajdują zastosowanie inne techniki, które pełnią zazwyczaj rolę pomocniczą, uzupełniającą. Należą tu takie techniki jak technika obserwacji, technika analizy dokumentów, techniki socjometryczne i inne.[10]
Pierwsza z wymienionych technik należy do grupy technik standaryzowanych, w których badacz otrzymuje materiały w procesie wzajemnego komunikowania się z innymi osobami odpowiadającymi pisemnie na jego pytania.[11] „ Ankieta zatem, jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnieniu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera.” [12]
Pytania ankiety są zawsze konkretne, ścisłe i jednoproblemowe. Najczęściej też pytania są zamknięte i zaopatrzone w tak zwana kafeterię, czyli zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi. Ankieta najczęściej dotyczy wąskiego zagadnienia bądź problemu szerszego, rozbitego na kilka zagadnień szczegółowych.
Kafeterie bywają zamknięte i półotwarte oraz koniunktywne i dysjunktywne. Kafeterią zamkniętą nazywamy ograniczony zestaw możliwych odpowiedzi, poza które odpowiadający wyjść nie może, lecz tylko wybiera wśród możliwości jakie daje sformułowany zestaw. Kafeterią półotwartą nazywamy taki zestaw możliwych do wyboru odpowiedzi, które zawierają jeden punkt oznaczony zazwyczaj słowem „inne” pozwalający na zaprezentowanie swej odpowiedzi jeśli nie mieści się w żadnym zaproponowanym sformułowaniu. Kafeteria koniunktywna pozwala na wybranie kilku możliwych odpowiedzi dając potem możność obliczenia częstotliwości wyboru poszczególnych odpowiedzi, a tym samym utworzenia hierarchii.[13]
W ramach techniki ankietowej można wyróżnić rozmaite jej rodzaje. Do najczęściej stosowanych należą :
- ankieta pocztowa ( wysyłka i zwrot kwestionariusza pocztą ),
- ankieta prasowa ( kwestionariusz opublikowany jest w prasie i zwracany pocztą ),
- ankieta środowiskowa , czyli rozdawana ( badacz rozdaje kwestionariusze i wypełnione pod jego kierunkiem zbiera z powrotem lub oczekuje zwrotu za pośrednictwem poczty ).
Ankiety mogą być anonimowe ( zapewniają większe prawdopodobieństwo szczerości ) i imienne. Narzędzia badań ( w tym także kwestionariusz ankiety ) za każdym razem buduje się dla poznania określonej konkretnej sytuacji, zjawiska, czy problemu. Wszelkiego typu narzędzia werbalne, kwestionariusze, skale, arkusze są w pełni odpowiednie dla jednego i tylko dla tego właśnie przypadku, na użytek którego zostały skonstruowane..[14]
Wykorzystując metodę sondażu diagnostycznego, starałem się poznać występowanie zjawiska narkomanii wśród uczniów krakowskich szkół średnich. Pragnąłem określić zakres tego zjawiska, jego przyczyny oraz poziom wiedzy badanych o narkotykach i ich szkodliwości. Na użytek zamierzonych badań, skonstruowałem kwestionariusz ankiety, składający się z czterdziestu różnorodnych pytań, zarówno zamkniętych, jak i półotwartych, zaopatrzonych w kafeterie : zamknięte, półotwarte i koniunktywne. Decydując się na użycie w kwestionariuszu pytań półotwartych, chciałem w ten sposób umożliwić respondentom swobodną odpowiedź na większą część pytań, bez narzucania im gotowych odpowiedzi, bądź też ich sugerowania.
6.4. Dobór próby i terenu badań.
Przygotowując się do przeprowadzenia badań, zdecydowałem, aby próbie poddać uczniów krakowskich liceów ogólnokształcących, znajdujących się w różnych rejonach miasta. Miało to na celu uzyskanie optymalnie wiarygodnych wyników badań poprzez odniesienie ich do większej społeczności , która w ten sposób mogłaby reprezentować badane środowisko. Jednocześnie za respondentów przyjąłem nie tylko jedną wybraną grupę wiekową, lecz uczniów z różnych klas.
6.4.1 Charakterystyka terenu badań.
Badania zostały przeprowadzone w trzech niżej wymienionych liceach ogólnokształcących znajdujących się na terenie miasta Krakowa, czyli w :
- III L. O. im. J. Kochanowskiego,
- XXVII L. O. im. Dra H. Jordana,
- XXIX L. O. im. K. Kieślowskiego.
Jak zaznaczyłem na wstępie, wybór terenu badań był losowy, jednakże nie przypadkowy. Wybrane przeze mnie placówki oświatowe znajdują się w różnych dzielnicach miasta. Dzielnice te różnią się między sobą nie tylko infrastrukturą ale i okresem powstawania, rozbudowy, zaludniania. Czy w chwili obecnej ma to znaczący wpływ na zamieszkującą w nich społeczność ? Pomimo dość intensywnej migracji części społeczeństwa, większość z nas nie zmienia tak często miejsca zamieszkania. Wynika to nie tylko z przywiązania do domu rodzinnego, ale i, a może przede wszystkim, z uwagi na koszty związane z takim przedsięwzięciem. Dlatego też uważam, że każda dzielnica, osiedle, miasto mają swoją specyfikę. Czy ma to aż tak istotne znaczenie i wpływ na wynik badań ? W pewnym sensie tak, gdyż klimat danego miejsca, regionu kształtuje przede wszystkim zamieszkująca tam społeczność. Postaram się po krótce przedstawić charakterystykę wybranych placówek, koncentrując się głównie na ich usytuowaniu wśród różnych środowisk.
III L. O. im. J. Kochanowskiego znajduje się w dzielnicy Nowa Huta, pod adresem os. Wysokie 6, w północnej części miasta. Szkoła ta ma swą siedzibę w osiedlu o zabudowie wielorodzinnej. Budynek szkoły został zaprojektowany na potrzeby szkolnictwa, teren jest ogrodzony, swobodne wejście do budynku mają tylko uczniowie. Do szkoły można wejść po otwarciu drzwi przez portiera ( są one zamykane na samozatrzaskowy zamek elektromagnetyczny ), tak że osoby postronne mają do niej utrudniony wstęp. Osiedle mieszkaniowe otaczające szkołę powstawało w latach siedemdziesiątych i jest zamieszkiwane przez ludność napływową. Uczniami tej placówki są głównie mieszkańcy okolicznych osiedli.
XXVII L. O. im. J. Kochanowskiego ma swą siedzibę w budynku nr 17 przy ul. Krowoderskiej w dzielnicy Stare Miasto. Budynek szkoły stanowi jedna z kamienic będąca z pozostałymi w szeregowej zabudowie zaadoptowana na potrzeby szkolnictwa. Do szkoły tej uczęszczają uczniowie z różnych rejonów miasta, jak i spoza Krakowa, cieszy się ona uznaniem wśród młodzieży z uwagi na przyjazne relacje z kadrą pedagogiczną. W rejonie tej placówki panuje duży ruch uliczny, umożliwia to pojawianie się wielu osób anonimowych w jej pobliżu a także w szkole.
XXIX L. O. im. K. Kieślowskiego znajduje się na terenie osiedla Kurdwanów, w zaprojektowanym na potrzeby szkolnictwa budynku mieszczącego się przy ul. Cechowej 57. Placówka ta sąsiaduje z bardzo dużym osiedlem domów wielorodzinnych rozbudowywanym nieustannie od początku lat osiemdziesiątych i usytuowana jest w południowo – wschodniej części miasta. Teren szkoły jest ogrodzony. Z uwagi na nagminne przebywanie w budynku szkoły osób postronnych będących mieszkańcami osiedla, niejednokrotnie wprowadzanych przez uczniów tego liceum, dyrekcja zatrudniła pracownika ochrony, który czuwa nad bezpieczeństwem uczniów. Często też dochodziło do awantur wywoływanych w okolicach szkoły przez młodzież nie związaną z tą placówką oświatową. Do XXIX L. O. uczęszczają głównie osoby zamieszkujące osiedle Kurdwanów. Na potrzeby młodzieży zamieszkującej ten teren, w osiedlu działa druga szkoła średnia o takim samym profilu. W przeważającej części osiedle zamieszkiwane było początkowo przez ludność napływową.
6.4.2 Charakterystyka badanej grupy.
Podejmując decyzję dotyczącą wyboru grupy, jaką miałem zamiar poddać badaniom, stwierdziłem, iż winni to być uczniowie reprezentujący różne środowiska społeczne ( pochodzenie ). Uznałem, że tym wymaganiom sprostają uczniowie krakowskich liceów ogólnokształcących. W obecnych czasach zacierają się tendencje do kształcenia dzieci na wzór wykształcenia rodziców, dlatego też w szkołach średnich uczą się zarówno osoby pochodzące ze środowisk inteligenckich jak i robotniczych. Istotnym również był dobór grupy uczniów reprezentujących takie same rodzaje placówek oświatowych.
Zgodnie z moimi założeniami, dobór grupy był losowy. Starałem się uniknąć sytuacji, w wyniku której zostaną mi narzucone konkretne oddziały klasowe dla przeprowadzenia badań. Dlatego też nie planowałem, ile i jakich grup klasowych poddam ankiecie w danej szkole. Jedyną określoną przeze mnie regułą było przeprowadzenie badań wśród uczniów drugich, trzecich i czwartych klas wybranych placówek. Z uwagi na przeprowadzona reformę w szkolnictwie – utworzenie szkół gimnazjalnych – sporadycznie można spotkać się z funkcjonowaniem klasy pierwszej w danej szkole średniej, wobec czego nie brałem pod uwagę odpowiadającej jej grupy wiekowej młodzieży. Tak więc można wywnioskować, iż za respondentów przyjąłem osoby w wieku 16 – 19 lat. Jednakże jako kryterium podziału na grupy wiekowe, przyjmę przynależność badanych do poszczególnych grup oddziałów klasowych. Klasyfikacja taka moim zdaniem w tym przypadku jest właściwsza i bardziej czytelna z uwagi na fakt, iż każdy oddział klasowy reprezentują uczniowie dwóch grup wiekowych, ponadto należy również wziąć pod uwagę osoby, które powtarzają daną klasę.
Łącznie zbadano 346 osoby : 127 uczniów III L. O ( w tym 57 osób z klas drugich i 68 osób z klas trzecich ) ., 89 uczniów XXVII L. O. ( w tym 49 osób z klas drugich i 40 osób z klas czwartych ) i 130 uczniów XXIX L.O. ( w tym 15 osób z klas drugich, 17 osób z klas trzecich i 98 osób z klas czwartych ).
leopardg