TADEUSZ MAJEWSKI
REHABILITACJA ZAWODOWA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
WARSZAWA 1995
Książka wydana w Zakładzie Badań Centrum Badawczo-Rozwojowego Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (d. CNBSI) kierowanym przez dra Jerzego Mikulskiego, 03-450 Warszawa, ul. Ratuszowa 11
tel. 619-16-10, fax 619-35-59
(C) Copyright by Centrum Badawczo-Rozwojowe Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych
Projekt okładki: Anna Świerczyńska
Redaktor książki: Barbara Szczepankowska
Książka wydana z pomocą finansową Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych
ISBN 83-901683-3-2
Skład: "Borgis" Sp. z o.o. Warszawa, ul. Ciołka 11a
Druk: Multi Print
Objętość: 15 ark. wyd. 16 ark. druk.
Nakład: 1500 egz.
Spis treści
1. NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ ORGANIZMU LUDZKIEGO 9
1.1. Organizm ludzki i jego narządy 9
1.2. Uszkodzenie narządów i jego przyczyny 11
1.2.1. Uszkodzenie narządów 11
1.2.2. Przyczyny uszkodzenia narządów 13
1.3. Uszkodzenie a niepełnosprawność 15
1.4. Niepełnosprawność a upośledzenie 18
1.5. Niepełnosprawność a inwalidztwo 21
1.6. Osoby niepełnosprawne - definicje, klasyfikacja 22
1.7. Zapobieganie niepełnosprawności 26
2. PRACA A NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ 29
2.1. Psychologiczna analiza pracy 29
2.2. Psychologiczna analiza przygotowania do pracy 33
2.3. Zdolność do pracy a niepełnosprawność 36
3. REHABILITACJA KOMPLEKSOWA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH 39
3.1. Pojęcie i zakres rehabilitacji 39
3.2. Rehabilitacja lecznicza 41
3.3. Rehabilitacja psychologiczna 44
3.4. Rehabilitacja zawodowa 47
3.5. Rehabilitacja społeczna 49
3.6. Integracja społeczna i wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych 51
3.7. Rehabilitacja jako proces kompleksowy 53
4. ZAGADNIENIA REHABILITACJI ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH 55
4.1. Rehabilitacja zawodowa w polityce ONZ i Rady Europy 55
4.2. Poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych. 59
4.2.1. Ocena zdolności do pracy osób niepełnosprawnych 60
4.2.1.1. Ocena społecznych komponentów zdolności do pracy 61
4.2.1.2. Medyczna ocena zdolności do pracy 62
4.2.1.3. Psychologiczna ocena zdolności do pracy 64
4.2.1.4. Ocena zawodowa - próby pracy 66
4.2.1.5. Ostateczna diagnoza zawodowa 71
4.2.2. Poznanie wymagań pracy 72
4.2.3. Wybór zawodu przez osobę niepełnosprawną 73
4.2.4. Formy organizacyjne poradnictwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych 75
4.2.5. Poradnictwo rehabilitacyjne 78
4.3. Przygotowanie osób niepełnosprawnych do pracy 80
4.3.1. Zakres przygotowania do pracy 80
4.3.2. Szkolenie przedzawodowe osób niepełnosprawnych 82
4.3.3. Integracyjne szkolenie i kształcenie zawodowe osób niepełnosprawnych 83
4.3.3.1. Szkolenie wewnątrzzakładowe 84
4.3.3.2. Kształcenie zawodowe na poziomie zasadniczym 85
4.3.3.3. Kształcenie zawodowe w szkołach średnich, pomaturalnych i wyższych 87
4.3.4. Specjalne szkolenie i kształcenie zawodowe osób niepełnosprawnych 91
4.3.4.1. Specjalne szkoły zawodowe 91
4.3.4.2. Zakłady rehabilitacji zawodowej 93
4.3.4.3. Przygotowanie zawodowe osób niepełnosprawnych w specjalnych zakładach pracy 97
4.4. Pośrednictwo pracy dla osób niepełnosprawnych 98
4.5. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych 104
4.5.1. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych warunkach pracy 104
4.5.1.1. Formy zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy 105
4.5.1.2. Systemy wskaźników zatrudnienia osób niepełnosprawnych 107
4.5.1.3. Systemy zachęt materialnych dla pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne 109
4.5.1.4. Prawne rezerwowanie prac dla osób niepełnosprawnych 110
4.5.1.5. Zespoły do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych 111
4.5.2. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w specjalnych warunkach pracy 113
4.5.2.1. Zakłady pracy chronionej 113
4.5.2.2. Spółdzielnie inwalidów 117
4.5.2.3. Zakłady pracy dla osób niepełnosprawnych prowadzone przez organizacje pozarządowe 119
4.5.2.4. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w systemie pracy nakładczej 120
4.5.2.5. Zatrudnienie chronione w zwykłych zakładach pracy 122
4.5.2.6. Ośrodki dla osób niepełnosprawnych niezdolnych do pracy 123
4.5.3. Własna działalność gospodarcza osób niepełnosprawnych 125
4.5.4. Zatrudnianie osób niepełnosprawnych w środowisku wiejskim 127
4.5.5. Rehabilitacja zawodowa w ramach rehabilitacji środowiskowej 128
5. ROZWÓJ REHABILITACJI ZAWODOWEJ W POLSCE 132
5.1. Rehabilitacja zawodowa w pierwszych latach po wojnie 132
5.2. Rehabilitacja zawodowa w latach 1950-1960 133
5.3. Rehabilitacja zawodowa w latach 1960-1989 135
5.3.1. Rehabilitacja zawodowa w systemie służby zdrowia 135
5.3.2. Rehabilitacja zawodowa w zakładach pracy 137
5.3.2.1. Zatrudnianie inwalidów 138
5.3.2.2. Rehabilitacja przemysłowa 139
5.3.3. Rozwój spółdzielczości inwalidów 142
5.4. Rehabilitacja zawodowa po 1989 roku 149
5.4.1. Zakres pojęcia osoba niepełnosprawna 150
5.4.2. Pełnomocnik do Spraw Osób Niepełnosprawnych 151
5.4.3. Pośrednictwo pracy i poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych 152
5.4.4. Obowiązki i uprawnienia zakładów pracy w zakresie zatrudniania osób niepełnosprawnych 154
5.4.5. Zakłady pracy chronionej 156
5.4.6. Warsztaty terapii zajęciowej 158
5.4.7. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych 159
5.4.8. Udział organizacji pozarządowych w rehabilitacji zawodowej 160
5.4.9. Rehabilitacja zawodowa w programie rządowym 161
6. ZDOLNOŚĆ DO PRACY RÓŻNYCH GRUP OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH 163
6.1. Osoby z uszkodzeniem narządu wzroku. 163
6.1.1. Narząd wzroku i jego czynności 163
6.1.2. Uszkodzenie narządu wzroku 165
6.1.3. Osoby niewidome i osoby słabowidzące 169
6.1.4. Zdolność do pracy osób niewidomych i osób słabowidzących 171
6.1.4.1. Zdolność do pracy osób niewidomych 172
6.1.4.2. Zdolność do pracy osób słabowidzących 175
6.2. Osoby z uszkodzeniem narządu słuchu 178
6.2.1. Narząd słuchu i jego czynności 178
6.2.2. Uszkodzenie narządu słuchu 181
6.2.3. Osoby głuche i osoby słabosłyszące 183
6.2.4. Zdolność do pracy osób głuchych i osób słabosłyszących 185
6.2.4.1. Zdolność do pracy osób głuchych 185
6.2.4.2. Zdolność do pracy osób słabosłyszących 189
6.3. Osoby z uszkodzeniem narządu ruchu 190
6.3.1. Narząd ruchu i jego czynności 190
6.3.2. Uszkodzenie narządu ruchu 192
6.3.3. Osoby z uszkodzeniem narządu ruchu 194
6.3.4. Zdolność do pracy osób z uszkodzonym narządem ruchu 196
6.3.4.1. Zdolność do pracy osób z uszkodzeniem kończyn górnych 196
6.3.4.2. Zdolność do pracy osób z uszkodzeniem kończyn dolnych 198
6.3.5. Przygotowanie do pracy osób z uszkodzeniem narządu ruchu 199
6.4. Osoby z uszkodzeniem narządów wewnętrznych 200
6.4.1. Narządy wewnętrzne i ich uszkodzenie 200
6.4.2. Zdolność do pracy osób z uszkodzeniem narządów wewnętrznych 202
6.5. Osoby z upośledzeniem umysłowym 204
6.5.1. Zakres pojęcia upośledzenie umysłowe 204
6.5.2. Klasyfikacja osób z upośledzeniem umysłowym 205
6.5.3. Zdolność do pracy osób z upośledzeniem umysłowym 208
6.5.3.1. Zdolność do pracy osób lekko upośledzonych umysłowo 208
6.5.3.2. Zdolność do pracy osób umiarkowanie i znacznie upośledzonych umysłowo 209
6.6. Osoby psychicznie chore 211
6.6.1. Choroby psychiczne 211
6.6.2. Charakterystyka osób psychicznie chorych 214
6.6.3. Zdolność do pracy osób psychicznie chorych 215
6.7. Osoby cierpiące na padaczkę 218
6.7.1. Padaczka 218
6.7.2. Zdolność do pracy osób cierpiących na padaczkę 219
6.8. Osoby z uszkodzeniem kilku narządów 221
6.8.1. Niepełnosprawność złożona 221
6.8.2. Zdolność do pracy osób z niepełnosprawnością złożoną. 222
ZAKOŃCZENIE 224
MIĘDZYNARODOWE DOKUMENTY DOTYCZĄCE REHABILITACJI ZAWODOWEJ 225
WAŻNIEJSZE AKTY PRAWNE DOTYCZĄCE REHABILITACJI ZAWODOWEJ 227
BIBLIOGRAFIA 229
ZAŁĄCZNIKI 235
WSTĘP
Szacunkowo przyjmuje się, że na globie ziemskim żyje około 500 milionów osób niepełnosprawnych czyli około 10% całej populacji. W tej liczbie jest około 4% osób, które wymagają i powinny być objęte rehabilitacją zawodową.
Rehabilitacja zawodowa zaczęła rozwijać się w szczególny sposób po II wojnie światowej. Przyczyniły się do tego m.in. licznie publikowane dokumenty międzynarodowych organizacji zajmujących się sprawami osób niepełnosprawnych.
Praca pt. Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych przedstawia problem niepełnosprawności w aspekcie zawodowym oraz zagadnienia rehabilitacji zawodowej w świetle dokumentów i zaleceń Organizacji Narodów Zjednoczonych, Światowej Organizacji Zdrowia, Międzynarodowej Organizacji Pracy i Rady Europy. W końcowej części omówiono rozwój i aktualną sytuację w rehabilitacji zawodowej w Polsce. Praca ma charakter podręcznika zawierającego podstawowe pojęcia, wiedzę teoretyczną i wskazania praktyczne. Została opracowana z myślą o osobach zajmujących się rehabilitacją zawodową, a potrzeba takiej publikacji wynika zwłaszcza z tego, że brak aktualnie w naszym kraju systematycznego kształcenia specjalistów w tej dziedzinie takich jak: doradcy zawodowi, nauczyciele zawodu, pracownicy zajmujący się pośrednictwem pracy osób niepełnosprawnych itp.
Praca ta jest zatem w szczególny sposób przeznaczona dla:
1. Studentów interesujących się rehabilitacją zawodową osób niepełnosprawnych na wydziałach pedagogiki specjalnej, psychologii, socjologii, nauk społecznych i ekonomicznych, a także dla słuchaczy szkół pracowników socjalnych.
2. Pracowników rejonowych urzędów pracy i wojewódzkich ośrodków do spraw zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych.
3. Pracowników zajmujących się poradnictwem zawodowym, np. w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, poradniach rehabilitacji zawodowej itp.
4. Pracowników placówek zajmujących się szkoleniem i kształceniem zawodowym oraz zatrudniających osoby niepełnosprawne takich jak: specjalne szkoły zawodowe, zakłady rehabilitacji zawodowej, zakłady pracy chronionej, spółdzielnie inwalidów itp.
5. Członków komisji orzekających o sprawach inwalidztwa i zatrudnienia.
6. Pracowników przemysłowej służby zdrowia i innych placówek służby zdrowia.
7. Pracowników zwykłych zakładów pracy zatrudniających osoby niepełnosprawne oraz szkól masowych, w których kształci się młodzież niepełnosprawną.
8. Pracowników socjalnych, którzy w swojej pracy spotykają się z problemami zawodowymi swoich podopiecznych osób niepełnosprawnych.
9. Samych osób niepełnosprawnych mających problemy z wyborem swojej drogi zawodowej.
Autor ma nadzieję, że praca spełni swoje zadanie w kształceniu i dokształcaniu kadry zajmującej się sprawami zawodowymi osób niepełnosprawnych w naszym kraju.
1. NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ ORGANIZMU LUDZKIEGO
1.1. Organizm ludzki i jego narządy
Człowiek jest istotą bardzo złożoną i można go rozważać z różnych punktów widzenia. Ogólnie można powiedzieć, że stanowi on pewną zintegrowaną całość, w której można wyodrębnić elementy fizyczne, psychiczne i społeczne. Jest więc on istotą socjo-psycho-fizyczną.
Z punktu widzenia fizycznego - człowiek stanowi organizm o ściśle określonej strukturze (budowie) i zharmonizowanym funkcjonowaniu. Składają się na niego różnego rodzaju narządy, również o określonej strukturze, wypełniające specyficzne czynności (funkcje) wzajemnie skoordynowane i uwarunkowane. Oznacza to, że czynności jednych narządów są zależne od innych i każdy z pojedyńczych narządów ma wpływ na pracę pozostałych. Zespoły lub grupy narządów nazywane są układami.
Do najważniejszych narządów i zespołów organizmu należą:
1. Narządy zmysłowe, głównie narząd wzroku i narząd słuchu, których głównymi czynnościami jest orientacja i poznanie otaczającej rzeczywistości.
2. Narząd mowy, którego czynnością jest produkowanie i wydawanie dźwięków, składających się m.in. na oralną (ustną) mowę człowieka.
3. Narząd ruchu, którego głównymi czynnościami są manipulacja, czyli wykonywanie ruchów i czynności oraz lokomocja, czyli przemieszczanie organizmu.
4. Narządy wewnętrzne, a mianowicie: układ oddechowy, układ krążenia, układ trawienny (pokarmowy) i inne, które spełniają ważne funkcje mające na celu utrzymanie organizmu przy życiu i zaopatrzenie go w niezbędną energię do działania.
5. Układ nerwowy składający się z ośrodkowego układu nerwowego (układ mózgowo-rdzeniowy) i obwodowego układu nerwowego. Realizuje on czynności związane z funkcjonowaniem i kontrolą poszczególnych narządów oraz harmonijnym ich współdziałaniem. Ośrodkowy układ nerwowy, a zwłaszcza kora mózgowa jest podłożem zjawisk psychicznych.
Wśród zjawisk psychicznych możemy wyodrębnić:
- procesy (czynności) psychiczne, takie jak: procesy percepcyjne, zapamiętywanie, myślenie - rozwiązywanie problemów, wnioskowanie, planowanie itp.
- osobowość rozumianą jako centralny system regulacji i integracji czynności - procesów psychicznych decydujących o zachowaniu się człowieka w różnych sytuacjach życiowych, zawodowych i społecznych.
Człowiek jest również istotą społeczną, tzn., że żyje w grupie i wypełnia pewne role w swojej rodzinie i środowisku społecznym, zgodnie z jego wiekiem, płcią, pozycją społeczną itp. Do życia i zaspokojenia wszystkich jego potrzeb niezbędni są inni ludzie, którym on także jest potrzebny.
W końcu człowiek jest również istotą pracującą, tzn. że istotną część jego życia stanowi praca. Może to być praca zarobkowa, jako źródło utrzymania lub wykonywanie różnych prac w domu, dla siebie i swojej rodziny.
Jeżeli te wszystkie układy i narządy są nienaruszone, dobrze funkcjonują i wzajemnie współpracują, wówczas człowiek czuje się zdrowy, jest pełnosprawny.
Światowa Organizacja Zdrowia określa zdrowie jako "stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie wyłącznie jako brak choroby lub niedomagania." (Encyklopedia zdrowia dziecka 1987, s.414)
W pojęciu zdrowia mieszczą się więc zarówno elementy fizyczne (anatomiczno-fizjologiczne), jak również psychiczne i społeczne, gdyż człowiek stanowi jedność socjo-psycho-fizyczną. Niestety ten wzajemny harmonijny układ elementów oraz współdziałanie poszczególnych narządów może ulec zakłóceniu lub zaburzeniu na skutek zadziałania różnych czynników zewnętrznych lub wewnętrznych. Mogą one spowodować uszkodzenie poszczególnych narządów czy czynności, obniżenie sprawności ich funkcjonowania oraz cały szereg dalszych następstw w życiu człowieka.
W 1980 r. Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła Międzynarodową Klasyfikację Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń (International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps). Wyodrębniono trzy aspekty (wymiary) ściśle ze sobą powiązane i uwarunkowane oraz decydujące o sytuacji, problemach i potrzebach rehabilitacyjnych człowieka, a mianowicie: uszkodzenie (impairment), niepełnosprawność (disability) i upośledzenie (handicap).
1.2. Uszkodzenie narządów i jego przyczyny
1.2.1. Uszkodzenie narządów
Jak już podkreśliliśmy - każdy narząd ma określoną strukturę (budowę) i wykonuje określone czynności. Mogą one ulec uszkodzeniu na skutek zadziałania pewnych czynników zewnętrznych lub wewnętrznych. Im dany narząd jest bardziej delikatny i złożony, tym łatwiej ulega uszkodzeniu.
Zgodnie z Klasyfikacją Światowej Organizacji Zdrowia (Inernational Classification... 1980, s.27) - uszkodzenie (impairment) oznacza "wszelką stratę lub wadę psychicznej, fizjologicznej lub anatomicznej struktury albo czynności". Zgodnie z tą definicją w pojęciu "uszkodzenie" mieści się:
1. Wszelka strata lub wada (nieprawidłowość) anatomicznej struktury narządu organizmu, a więc całkowity jego brak lub uszkodzenie poszczególnych jego części;
2. Wszelka strata lub nieprawidłowość czynności fizjologicznych (fizycznych) lub psychicznych, które mogą przejawiać się w:
a) całkowitym ich zniesieniu,
b) częściowym ich zniesieniu lub zaburzeniu, czyli nieprawidłowym ich przebiegu; często w odniesieniu do czynności ruchowych (motorycznych) mówimy o dysfunkcjach narządu ruchu.
Tak więc uszkodzenie może przyjąć różny zakres - od częściowego, fragmentarycznego do całkowitego zniesienia danego narządu i jego czynności. Przykładami mogą być tutaj: całkowita ślepota i słabowzroczność, całkowita lub częściowa amputacja kończyny, albo nawet obu kończyn górnych lub dolnych.
Uszkodzenie może być okresowe lub trwałe. To pierwsze trwa przez pewien czas i w wyniku odpowiednich zabiegów leczniczych, chrurgicznych czy rehabilitacyjnych może być usunięte i przywrócony stan poprzedni. Przykładem uszkodzenia okresowego może być paraliż mięśni po udarze mózgowym, który może całkowicie lub częściowo ustąpić albo zniesienie czynności kończyny na skutek złamania kości, która po zrośnięciu tej kości może być przywrócona.
Uszkodzenie trwałe występuje wówczas, gdy nie ma perspektyw na jego usunięcie i stan taki trwać będzie do śmierci (np. ślepota po usunięciu gałek ocznych, amputacja kończyny itp.). Takie uszkodzenie nazywane jest również defektem.
Ponadto należy odróżnić uszkodzenie od urodzenia i nabyte w dalszym okresie życia człowieka. Uszkodzenie od urodzenia, nazywane też wadą wrodzoną, występuje u dziecka od momentu jego urodzenia, a właściwie już wcześniej, w okresie płodowym. Uszkodzenie nabyte może wystąpić w różnych okresach życia człowieka, na skutek chorób czy urazów.
Wreszcie uszkodzenie może być:
1. ustabilizowane - nie podlegające zmianie ani w kierunku jego pogłębienia ani zmniejszenia;
2. progresywne - pogłębiające się i prowadzące do dalszego pogorszenia i zaniku funkcjonowania narządu; do takich uszkodzeń należy np. słabowzroczność prowadząca do całkowitej ślepoty w przypadku zaniku nerwu wzrokowego albo częściowe ograniczenie ruchów i czynności kończyn pogłębiające się na skutek choroby powodującej zanik mięśni;
3. regresywne - ustępujące, prowadzące do odzyskania stanu normalnego (uszkodzenie okresowe).
Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń (International Classification... 1980, s.48 i nast.) wymienia uszkodzenia wszystkich wymienionych w podrozdziale 1.1. narządów zmysłowych (wzroku i słuchu), narządu mowy, narządu ruchu, narządów wewnętrznych oraz narządów kierujących czynnościami umysłowymi i zachowaniem człowieka. W ramach każdego z tych narządów Klasyfikacja rozróżnia szczegółowe uszkodzenia, które częściowo zostaną omówione w następnych rozdziałach.
1.2.2. Przyczyny uszkodzenia narządów
Uszkodzenie może być spowodowane różnymi czynnikami wewnętrznymi lub zewnętrznymi, zwanymi przyczynami uszkodzenia lub przyczynami niepełnosprawności. Należą do nich następujące grupy czynników:
1. Czynniki dziedziczne i wrodzone.
2. Choroby.
3. Niewłaściwe odżywianie.
4. Urazy.
5. Zmiany związane ze starzeniem się organizmu.
A oto ich krótka charakterystyka.
1. Czynniki dziedziczne i wrodzone zaliczamy do jednej grupy z uwagi na to, że często trudno dokładnie ustalić czy dana nieprawidłowość rozwojowa (wada wrodzona) spowodowana została w drodze genetycznego przekazu przez rodziców czy też szkodliwymi czynnikami w okresie płodowym. Często obie te przyczyny mogą decydować o uszkodzeniu płodu i w konsekwencji dziecko rodzi się z wadą wrodzoną. W rzeczywistości czynniki te należy odróżniać.
W pierwszym przypadku uszkodzenie (wada) spowodowane jest przez nieprawidłowe geny i chromosomy przekazane przez rodziców swojemu potomstwu poprzez komórki płciowe. W rezultacie embrion a następnie płód nie rozwija się normalnie a dziecko rodzi się z pewnymi wadami. Ślepota na kolory, zanik nerwu wzrokowego, umysłowe upośledzenie, cukrzyca, epilepsja i pewne typy reumatyzmu mogą stanowić przykłady genetycznie przekazywanych schorzeń, powodujących uszkodzenie organizmu (Powel, 1976, s.203).
Czynniki wrodzone, to szkodliwy wpływ środowiska matki w okresie ciąży i w czasie porodu. Mogą to być takie czynniki, jak:
a) Niewłaściwe odżywianie kobiety ciężarnej, w szczególności niedożywienie - powodujące brak lub niedostateczną ilość witaminy A, żelaza, wapna i fosforu w diecie.
b) Choroby zakaźne kobiety ciężarnej, np. grypa, odra, różyczka.
c) Niedotlenienie płodu na skutek choroby układu krwionośnego (serca).
d) Zatrucia kobiety ciężarnej, np. nadużywanie alkoholu czy narkotyków, spożywanie innych środków trujących (toksycznych).
e) Prześwietlenia kobiety w czasie ciąży, zwłaszcza w okolicy brzusznej.
f) Uszkodzenia płodu na skutek wypadków kobiety ciężarnej (Powel,1976, s.203).
2. Drugą grupą czynników, które często powodują trwałe uszkodzenie narządów organizmu są choroby. Przez chorobę rozumie się reakcję organizmu na działanie czynników chorobotwórczych (drobnoustroje, pasożyty, zatrucia wewnątrzpochodne i zewnątrzpochodne) objawiające się zaburzeniami jego funkcjonowania i współdziałania jego narządów. Zmiany te mogą mieć charakter ogólny lub dotyczyć tylko jednego narządu. W związku z tym istnieją choroby ogólnie atakujące cały organizm oraz choroby poszczególnych narządów. Istnieją więc choroby narządu wzroku (okulistyka), narządu słuchu, gardła i nosa (otolaryngologia), układu nerwowego (neurologia) itp.
Każda choroba ma swój początek, przebieg i zejście. Ta ostatnia faza może być pomyślna, czyli całkowity powrót do zdrowia, połowiczna, czyli przejście w chorobę przewlekłą lub niepomyślna, czyli kończąca się trwałym uszkodzeniem organizmu lub śmiercią.
3. Niewłaściwe odżywianie, a raczej niedożywienie może także pogorszyć ogólny stan zdrowia i spowodować dewiacje w rozwoju fizycznym i psychicznym dziecka. Pewne substancje w pożywieniu są bowiem istotne dla normalnego rozwoju dziecka, jak np. żelazo, wapno, fosfor, witaminy itp. Jeśli pokarm dziecka tych składników nie zawiera, organizm nie będzie rozwijał się normalnie. Dla przykładu można podać, że brak witaminy A może spowodować ślepotę. Niedożywienie, jako przyczyna uszkodzenia i niepełnosprawności dzieci, występuje głównie w krajach rozwijających się. Ostatnio słyszy się również u nas, że niektóre dzieci cierpią z powodu niedostatecznej ilości jedzenia, a więc z pewnością posiłki, jakie otrzymują mogą nie zawierać niezbędnych składników potrzebnych rozwijającemu się organizmowi dziecka.
4. Urazy, czyli działania pewnych zewnętrznych czynników na organizm, powodujące trwałe uszkodzenie jego narządów i czynności lub nawet śmierć. Czynniki te dzielą się na:
a) mechaniczne - uderzenia różnymi przedmiotami lub postrzały;
b) termiczne - oparzenia lub odmrożenia;
c) chemiczne - zatrucia, oparzenia chemiczne;
d) elektryczne - porażenia energią elektryczną.
Urazy mogą przyjąć postać rany w układzie mięśniowym, złamania lub zniszczenia kości, albo jednocześnie jedną i drugą postać. Każdy narząd organizmu a więc kręgosłup, kończyny, czaszka, narządy wewnętrzne, mózg itp. może ulec uszkodzeniu w wyniku urazu. Są one na ogół wynikiem nieszczęśliwych wypadków drogowych, przy pracy, w domu, w szkole itp.
5. W końcu wymienić trzeba naturalne zmiany w narządach i czynnościach spowodowane starzeniem się organizmu. Polega ono na degradacji biologicznej organizmu, objawiającej się stopniowym zanikiem tkanek i narządów prowadzącym do obniżenia sprawności jego funkcjonowania. Łatwo to zauważyć u ludzi w bardziej zaawansowanym wieku. Bardzo często zmiany te są przyspieszane i potęgowane przez liczne choroby, a zwłaszcza choroby przewlekłe występujące w starszym wieku, na skutek słabszej odporności organizmu.
1.3. Uszkodzenie a niepełnosprawność
Drugim aspektem (wymiarem), wyodrębnionym w Klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia, jest niepełnosprawność. Czynności narządów organizmu mogą być wykonywane na różnym poziomie, a więc mniej lub więcej dokładnie i poprawnie, szybciej lub wolniej itp. Poprawność, dokładność, precyzja i szybkość są wyznacznikami sprawności. Sprawność jest więc cechą każdej czynności, charakteryzującą jej przebieg. Jest ona pojęciem nie tylko biologicznym czy psychologicznym, lecz występuje także w technice, kiedy mówimy o sprawności działania maszyny, samochodu itp.
W zależności od tego jakich czynności sprawność dotyczy, rozróżniamy jej następujące rodzaje:
1. Sprawność sensoryczna, czyli sprawność czynności narządów zmysłowych, zwłaszcza wzroku, słuchu i dotyku. Przejawia się ona we wrażliwości na bodźce, czyli reagowaniu na bodźce o możliwie najniższej sile, czułości, czyli reagowaniu na możliwie najmniejsze różnice w sile bodźca, ujmowaniu jak największej liczby bodźców oraz w szybkości reakcji na bodźce.
2. Sprawność fizyczna - w znaczeniu wąskim jest to sprawność motoryczna, czyli sprawność wykonywania ruchów i czynności. Jej wyznacznikami są: szybkość, prawidłowość (dokładność), zręczność (płynność), siła i koordynacja. Dotyczy to zarówno ruchów i czynności manualnych (wykonywanych przy pomocy kończyn górnych) jak też czynności lokomocyjnych (wykonywanych przy pomocy kończyn dolnych) takich jak chodzenie, bieganie, skakanie itp. W znaczeniu szerokim sprawność fizyczna dotyczy wszystkich czynności fizjologicznych organizmu, łącznie z czynnościami motorycznymi.
3. Sprawność psychiczna, określająca prawidłowość (normalność) funkcjonowania procesów (czynności) psychicznych w różnych sytuacjach i warunkach. Jest to taki przebieg procesów percepcyjnych, intelektualnych, emocjonalnych i psychomotorycznych, który warunkuje prawidłowe, szybkie i skuteczne działanie i zachowanie się człowieka.
Sprawność stanowi pewne continuum między dwoma biegunami - od stopnia najwyższego (powyżej normy) poprzez stopień normalny (w granicach normy) do stopnia bardzo niskiego lub braku sprawności. Dla przykładu można podać:
- sprawność fizyczną (motoryczną) wyczynowego sportowca - biegacza i małego dziecka, które zaczyna biegać dopiero po opanowaniu umiejętności chodzenia,
- sprawność psychiczną, a dokładniej sprawność intelektualną (umysłową) wybitnego naukowca i sprawność osoby umysłowo upośledzonej w stopniu głębokim.
Między tymi skrajnymi przykładami znajduje się zdecydowana większość (według normalnego rozrzutu około 67%) osób, których sprawność motoryczna czy intelektualna jest lub powinna być w normie.
Jeżeli sprawność jest ograniczona, czyli poniżej normy, wówczas określa się ją jako niepełnosprawność (disability), a całkowity jej brak w przypadku zniesienia danej czynności, jako niesprawność (inability). Według Klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia (International Classification... 1980, s.143) niepełnosprawność oznacza "wszelkie ograniczenie lub brak - wynikający z uszkodzenia - możliwosci wykonywania czynności na poziomie uważanym za normalny dla człowieka". Jak wynika z tej definicji - uszkodzenie narządu prowadzi do obniżenia sprawności jego funkcjonowania - wykonywania jego czynności. Niepełnosprawność wystepuje jednak wówczas, gdy obniżenia to osiąga stan poniżej poziomu uważanego za normalny, a więc poniżej przyjętej normy.
Podobnie jak sprawność również niepełnosprawność może być następująca:
1. Niepełnosprawność sensoryczna, w tym niepełnosprawność słuchowa, wzrokowa, dotykowa itp.
2. Niepełnosprawność fizyczna, w tym niepełnosprawność motoryczna.
3. Niepełnosprawność psychiczna, w tym niepełnosprawność intelektualna (umysłowa) określana również jako umysłowe upośledzenie lub niedorozwój umysłowy.
Z uwagi na to, że czynności poszczególnych narządów są zintegrowane i wzajemnie uwarunkowane - niepełnosprawność jednych może negatywnie oddziaływać na sprawność innych. Dla przykładu można przytoczyć ślepotę czy słabowzroczność i ich wpływ na sprawność motoryczną lub głuchotę i niedosłuch na rozwój i sprawność mowy. Obok więc niepełnosprawności poszczególnych narządów możemy także mówić o niepełnosprawności ogólnej lub większego zespołu narządów. W tym znaczeniu mówimy, że osoba jest niepełnosprawna, tzn. że jej ogólna sprawność funkcjonalna jest obniżona na skutek niepełnosprawności lub niesprawności jednego lub więcej narządów. Osoba jest tylko niepełnosprawna a nie niesprawna, gdyż zawsze pewne narządy lepiej czy gorzej lecz funkcjonują. Stąd nieprawidłowe jest używanie terminu "osoby niesprawne".
Sprawność jest cechą, która rozwija się i doskonali na skutek odpowiednich i intensywnych ćwiczeń. Podobnie sprawa ma się z niepełnosprawnością. Można ją znacznie zredukować w wyniku odpowiednich zabiegów leczniczych czy rehabilitacyjnych ćwiczeń usprawniających (rehabilitacja lecznicza).
1.4. Niepełnosprawność a upośledzenie
...
dziubusek30