rozdział 7.pdf

So fi sci

W rozdziale IV podj~to pr6b~ uzasadnienia, ii wraz z koncepcjq czynnej

zasady rozumnej sformulowanq przez Anaksagorasa konczy si~ okreslony

e tap rozwoju filozofii greckiej - etap filozofii archai. Jest to moment

p rzelomowy w mysli greckiej z wielu wzgl~d6w . Z jednej strony bowiem

f ilozofia zasad , pojmowanych jako taka postac substancji - ousia , kt6ra bqdi

to generowala z siebie swiat czy swiaty w ich cielesnosci , bqdi tei byla

tworzywem kosmosu, jak "korzenie Empedoklesa" czy "nasiona" Ana-

k sagorasa, st a n~la u kresu moiliwosci dalszego rozwoju. Anaksagora s owa

koncepcja Rozumu jako a rc he czynn e j domagala si~ , jak to jui wskazal

Platon, dookreslenia: jesli bowiem Rozum r6ini si~ swym statusem on-

tycznym od cielesnych homoiom e rii, nie da si~ sytuowac go ani w swiecie ,

ani poza swiatem , jesli nie przyjmie si~ jakiejs postaci rozdwojenia rze-

czywistosci na "dwa swiaty", jakiejs formy transcendencji , kt6ra e x defi-

nitione j e st obca filozofii przedplatonskiej. Z drugiej strony natomiast od

polowy V w. p.n.e. zaczynajq si~ pojawiac refleksje, kt6re przeczq moi-

liwosci dotarcia w poznaniu do pierwszych zasad i przyczyn. Refleksje te

nie znOSZqmoiliwos c i filozofowania i nie Sq toisame z takimi stanowis-

kiem, kt6re filozofia hellenistyczna okresli p6iniej mianem "zawieszenia 2 15

orzekania" (epoche) . Z koniecznosci zatem musi si~ zmienic przedmi O I

filozofii.

L yk ofron, T razymach z Chalcedonu .

Do rona sofistow juz wczesna tra-

. . ~

pogl",dow J'akkolwiek nie

' ,

At n z raql Jego

Zmiana ta dokonuje si~ w filozofii przedplatonskiej za spraw'1 sofistow .

Mianem sofistow

dy cja

. zaliczala Krltlasa z e

fi t Oprocz nich jednak zylo w Ate-

" 't

t ' cto zawodu so s y ,

okreslano od polowy V w. p,n.e. przybywaj'1cych do

Aten filozofow, ktorzy, ofiaroWllj'1C obywatelom swoje uslugi jako naucz y "

ciele "m'1drosci politycznej", jako pierwsi na terenach greckiej oikoumen l

up r a wlal on sensu s rt

, d k nia nie przetrwaly do naszyc

' ,

h kt'rych Imlona 1 0 ona

na ch WlelU mnyc, 0 d . t kontrowersJ'i juz w czasac

' "f t' byla prze mwem

c za sow. DZlalalnosc so IS ow k'l f' tyki trwaj'1 do dzis. Z arowno pro-

'I h a spor y wo 0 so IS , I

i m w spo czesnyc " , model wyksztalcenia i wychowama, zw a-

p on owany przez soflsto,: ?owy " erystyczneJ ' co pozw ala lo "poglqd

' t kl 1 sprawnoscl, , ,

s z cza nauczan~: r~ o~ , ,7 ich koncepcje filozoficzne, j a k i fakt, lZ

s la bszy uczymc sllmeJszym, d ' t krytyki tak ze strony cz~-

' byl prze mw em

stworzyli z jednej strony nowy model wyksztalcenia i wychowania (pa i .

deia) , z drugiej zas byli wlasciwymi inicjatorami zasadniczego przelomu

w rozwoju filozofii greckiej, ktory jut Cyceron, jak wspomniano we wst ~ .

pie, okreslil mianem "sciqgni~cia fiIozofii z nieba na ziemi~ i powierzeni a

jej spraw i problemow ludzi" , jakkolwiek zas l ugi dokonania owego prze .

lomu przypisYWal nieslusznie Sokratesowi 2• Od tego czasu termin "sofi -

st~", ktorym jeszcze Herodot okreslal np, Pitagorasa 3, nabral znaczeni a

okreslonego zawodu : nauczyciela cnoty/arete i m'1drosci politycznej 4 ,

wychowawcy obywateli atenskiej polis, ktorego cel e m bylo, by obywa-

t e le umieli w sprawach panstwa " dobrze dzial a c i mowic" ( e u legein kai

prattein), i ktory za swoje nauczanie pobi e ral oplatyS .

]ako pierwszy z sofistow do A ten przybyl P rotagoras z Abdery (ok.

451 r. p.n.e . ), znany jut ze swoich dokonan filozoficznych i politycznego

doswiadczenia na tyle, it P erykles powierzyl mu w 444 r. opracowanie

konstytucji dla kolonii w T hurioi, w 427 r. przybyl rownie slawny w fiIozofii

i retoryce Gorgiasz z L e ontinoi , w tym samym czasie nauczal w Atenach

P rodikos z K eos , slawny z erudycji H ippiasz z Elidy , jedyny Atenczyk

sposrod sofistow - Antyfont , uczniowi e G orgiasza _ Alkidamas z E lei,

po bierali oplaty za nauczame, 8 k '

' h naukach upatr y wa l o przyczyn

t ' k" ego tore w lC

. .

s c i spoleczenstwa a ens 1 ,

1 "Ga k kolwiek

zyskiwah om

. . d " ' padku mo r a nOSCI

de moralizaql mlo zlezy 1 u kt ' w J'ak np sam Perykles ,

, ", 'nych p r ot e oro , .

w A tenach wlelu u~z~ww l , mozfunkc' proksenosa i inni), jak i ze st r ~ny

K a ll ias, bogacz atensklpehu'1cy

J~ Arystote l esa ktorzy koncepqom

tkim Platona 1

filoz ofow, prze ~ ,:szys fl fii Dl a Platona, jakkolwlek stosune

s ofistow odmawmh statusu 1ozo . " 1 '

'1 h przedstawlCl e 1 n

f ilozofa do poszcz e go nyc,

urtu sofistyki b y l bardzo

(

anowa l 1 cem r o

'I P ta g oras a i Gorgiasza, por. Platon,

. f' 9

z rozmcowany np. sz ,

, sofistow nie S ' 1 f11ozo 1'1

G '

Tea'}t e t) k oncep q e

, ..

P rotagoras, orgzasz,

podwazaJ''1 uczucia rehglJne,

. 1 k dy panstwu pomewa z

i p rz y nosz'1 Wle e sz 0

, db' ra J ' " i n stytucjom panstwa 1prawa

o r alno- e tyczny, 0 Ie

sz erz'1 relatYWlzm m

10 N'

" J'ednak P laton czym w as me

"'t

•

d' i e

lemm eJ

i ch transcendentne uzasa m,en f '

ch w wielu dialogach, ja k t e z cz~sto

s ofistow partnerami dysput fll o z~ lczny

dwoluJ'e. D la Ar ystotelesa

'h'

sposob krytyczny, 0

s i ~ do lch ustalen, c oc w

' .

granicza si~ do badama

, f

zoma", pomewaz 0

sofistyka Jest fllozo 1'1 po.

dlatego Stagi r yta pommaJ

1 Sofisci (so/ista i ) - terminem tym (od gr, sofia [sofia] mqdrosc, S%S [S%s], so/istes

[so/istes]) - okr e slano m~drca, w epoce prz e dsofistycznej takze filozofa, por. Herodot , Dzieje,

prze!. i oprac, Seweryn Hammer, Warszawa 1954, Czyt e lnik, I 29, IV 95; Diogenes Laertios,

Zywoty i poglqdy /ilozo/6w slynnych /ilozo/6w , prze!. Irena Kronska i in" oprac, Irena Kronska,

Warszawa 1982, PWN, I 12 (dalej cyt. jako Diog. Laert.)

2 Marcus Tullius Cicero, Tusculana e disputationes V 10, 12.

3 Herodot, Dzieje IV 95.

4 arete kai techne Politike (Platon, Protagoras 324 a),

5 Platon, Protagoras 317 b: ,,[M6wi Prot a goras] [.. , ] wyznaj~ otwarcie, ze jestem m~<%"cem

i wychowuj~ ludzi; sqdz~, ze ta moja ostroznosc lepsza jest od tamtej; ta , zeby raczej otwarcie

si~ przyznawac, niz si~ zapierac, Pr6cz tej, zachowuj~ i inne; tak, ze bogu dzi~ki, zadnej nie

zaznalem przykrosci z tego powodu, ze przyznaj~ si~ do zawodu m~drca", 318 e-319 a: "Ta

nauka to: jak sobie radzic w domu, aby jak najlepiej we wlasnym domu gospodarowal i w

sprawach publicznych znowu, aby jak najlepiej umial w rzeczach dotycZqcychpanstwa i dzialac

i m6wic", cyt za: Platona Protagoras , prze!., wst~pem i objasnieniami opatrzyl Wladyslaw

Witwicki, Warszawa 1958, PWN ,

' ' k ll

Z J aWlS ,

nl'e szuk a J'"c ich zasad 1 przycz y n,

"'t

6 Ksenofont, Hellenika II 3 , .,. okresleniem dwuznacznym: moina to bowiem

7 Gr. ton hetto logon kreitto pOlan je~t " . k tei: Poglqd slabszy choc sluszny

. • 0 I d uczynic [pokazac] lepszym , j~ . . ,". "

rozumlec: ,,[. ., ] zly p g q. • . ar umentaCJI]silmejszym , .

uczynic [dzi~ki sile wymowy I sprawnosci w Kg f nt Wspomnienia 0 Sokrateste I 6, 13 nn ,

B Por. Arystofanes, Chmury 1075-,1078; se~o '~rdza ii poj~cia "sofista" i "filozof' Sq ze

9 Por. Platon, So/ista 254a nn, gd~le ~latonds ;VI fista ucieka w mroki niebytu", filozof

edmlOt Ich ba an - "so

a jesli soflsta me ma Wle y . d' I 'c'," kramarsk q

. dz 0 dobru, czy sprawle I,

sprzedazq ,

, "

"sztuk q zwo zema , " ,

10 Platon, Prawa 716 c nn, 889 b-890 b, I 1026 b XI 1061 a, 1064 b, por. tez Etyka

11 Arystoteles, Meta/izyka IV 1004 b, V

d ." handlowamem zle nos I" , "

Nikomachejska X 1164.

sob q sprzeczne ze wzgl~ u na prz. . i zawsze oglqdaniu postaci bytu w~eczneg ,

natomiast w swoich rozumowamach oddaje s ~ dl ' wosci jego dzialalnosc nauczyclelska jest

. ".

calk o wic i e koncep c je sofistow w pierwsz y m w dzi e jach zar y sie doksogra f ii .

Negat yw ny obraz sofist y ki przetr w al wieki - nie weryfikowaly go

poiniejsze nurty filozoficzne, nawet taki e , ktore - jak sc e ptycyzm

upatrywaly w Protagorasie i Gorgiaszu swoich prekursorow. Weryfika j i

tego obrazu dokonala historia filozofii d o p i ero w drugiej polowi e XIX w. ,

pocz y naja,c o d G. W.F . Reg Ia , kt o r y w Wy klad a ch z histo rii jilozo jii

s twierd z a , iz to rac z ej sofist o m , nie Sokratesowi prz y pad a w udzial'

zaini c j o wanie kolejn e go etapu rozw o ju gr e ckiej mysli filozoficzn e j, a ucz en

ki ~ dr t:a~~ r:d~~~cw organach przed s t a wici e lskich ,

d y obywatel atens 1 mla p . d Ludo (h e liaja) .

t a k ich J ' ak Zgromadzenie Ludowe ( e kkl e sz a ) cz~ ~ q W Yl ' I d .

' . , I' t k' chowam e 1 wykszt a ceme u ZI

P rz yswi e cal 1m okreslony ce : . ~ Ie . wy . a kt or e mialo ich

(pai deia) , ktore okr~sla~y dzlSIaJ l~manem , w:~sZ~g~~ i" o b yw at e lami.

pr z y gotowae .do Z Y ClaIPodh~Ydczne g ly0

h KI e Jsthenesa 1 ery e s a, az

R egI a, E dua r d ZeII e r 1 2

pr zy znaje ruchow i sofistycznemu jeg o w lasciW q

r an g~, prz y jmuja,c m.in., iz o kre s leni e " filozofia przedsokratej s ka " winn o

b y e zas tqpione t e rmin e m " fil oz ofi a przed so fistyczna " 1 3.

Z li c zn y ch pism s o fistow do naszych c zaso w zachowaly si~ tylko nie -

liczne f ra gment y l 4 , przekaz a ny przez Sextusa Empiricus a i Pseudo-Ary _

stotelesa w e fra g mentach trakt a t G orgia sza 0 ni e by c i e a lbo 0 nat urze (Peri

to u me o n tos e p eri f yse o s ) napi s an y w mo w ie zalezn e j , al e za w ieraja,c y takz e

cy ta ty w mo w i e ni e z a l e zn e j , jak t e z dwie mo wy epidejkt y czn e : P ochwala

He l eny (H e l ene s en ko m io n ) i O b r on a P a lam ede sa (P a l a m e dous apologia). Ich

p og la,d y o dtwarzamy przed e wszystkim na podstawi e kr y t y czn e j analizy

pr ze kaz ow Plat o na i pism pseud o plat o nskich (Alk i biad e s I , A lkib i ad e s II ,

Eryxia s , A ksjo c hos) , Kse nofont a ( Ws p omnieni a 0 S o k r at e s ie, Histo r i a gr e c-

ka), doks o gr a fi cz nych przek azow Ar ystotelesa, Di o genes a Laertiosa , Sex-

tus a E mpiri c usa (z w l as zcza przytac z any i n e xte n so tekst , b~da,cy stre-

szczeniem wykl a dow sofistow : P rot a g o rasa , G orgiasza i R ippia s za , znany

pod t y tu le m Mowy po dw 6j ne (D isso i logo i a lb o D ial e ks e js ), G alena , A the-

najo s a , T h e misti o sa , S impliki os a , ] a mblich a (prz yt aczan y w P ro t re pt y ku

t e k s t an o nimo we go s of ist y, c yt o w an y w lit e raturz e przedmi o tu jako Ano-

:huc;:~ t ~~ ~ s cia ta ki ego mod e lu

S o f isci uczyh zatem u ZI oros . . . . ~ t . e '

k t I . bylo z jednej strony przeswiadczeme , lZ cnotyar e e . w J . ~

wy sz a cema . ' ,16 dru ie' zas nowa w fllozof11

as pekcie polityc~nym m~zna SI~ nauc~~n ' z ozyt~ y sp oso b ksztaltuj e

k oncepcja czlo W l e ka , ktorego W.okre Y h P .

: ::.': (; ; :Si . ;;;r a r':czeni e si~ (~ th e s is ) d i Cwi c z~n~e ( as; ;,is ~:C~~~~

pro ponowan~ prze~ SOfi~~~~~~~:ab ;~ ~ :~~s:~c~~ ~k::l c enie

if :; .)

hodz e me , lecz wyc o w am e, na

kt o r e skladaja,si~:

. .

~ ~:;;;:;~:":'s~~

wyzsze ,

:l a sciw ie z chwil'l d o j s cia mlodzien ca do p~InOle~

n o sc i Obe j mowala bowi e m s woim zakresem wszystko to, c o poz : wn 0

ks ztahuje czlowieka dla okreslone g o. prak~c . znego c ~ lu , p~zo~taJa,~: : ra

' . lym ZWi~7ku z polityczna, dZIalaln o scla, czlowl e ka 0 yw

w SC1S

( polites).

Na sofistyczna, paldel ~ skladaly SI~ . wa as~

"t'"

••

• d

ekty' merytor y czny

l o

i formaln y . W aspekcl e mer y torycznym . . r 'ak tez

czlowiekowi je go miejsce w s wiecie, w ~ple . spoleczneJ , w po 1~ , J

umozliwialo mu dzialania dobre, sprawiedhwe 1korzystn e dl~ POhS

SOfiSCucz y h tego , co u az y wa

tyJ.am

. , normy etyczne 1mora n ,

~am~m dl a niego.: czy~ Jte~~~:r:s~~~~:~:~W aspekcie formalnym u c zyli,

Jest lch g e n~za , . Jaka J~~ k ' . d b y t~ _ w y korz y st a e dla r ealiz a cji celu ,

. k d by w ac w ledz~ 1Ja - JUzz 0 ~ . k '

~to~ ex d efini tion ~ jest dobro polis i wlasne ; uc zy li za . tem dla~ek~d 1 :

t k' erystyki gramatyki i synonimiki. W modelu SOfl~tyczn e !par ~

~:I~~ ~bu tych ~spektow ksztaltowala si~ w rozny sposob : dla J e dnyc

1 2 Ed u ar d Z e ll er , P h ilo s op h ie d e r G r iec h e n in i h r e r gesc h ichtlic h en E ntwic kl ung , L e ip z ig

1 892, Fu es , t . I-IT , s. 10 38 nn .

1 3 P o r . tez pr ace a p o l ogetow sof i sty ki - Eu ge n e Dup ree l a L a t egend e socra t i q ue et l es

sourc e s du Pl a to n , Br u x ell es 1 9 2 2, S a nd ; ten ze , L e s sophi s t e s: Protagora s , Gorgias , P rodicu s,

H i pp ia s, Neu c hatel1 948 , Ed. Du Griff o n ; Olofa G igona S o k ra t e s. S e i n Bild und Gesch ic ht e, Bern

1 9 4 7, Fran c k e ; jak t ez dwud z i es towi ecz n eg o kryt y k a so f i s tyki _ W e rn e ra J aeg era , P ai d eia , t. I ,

pr ze l. Marian P l ez ia , Warszawa 1962 , P AX, t e n ze , H umanizm i t eo l ogia, prz e t . St ani s l aw

Z a wa d z ki Warsz a w a 1 957, P AX .

1 4 Wy d a ni a : H e rm a nn Di e l s l Wa lth e r K r an z , D ie F ragmen t e der Vorso k rati k er . G rie c h isc h

un d Deu t sc h , Zuri c h 1960, We idm a nn ( d a l e j cyt. j a ko Di e l s , FVS , wszystki e fragm e nty pism

so f is t o w pr ze l. Janin a Ga jda-Kryni c ka); Mario Unterst e in e r , I So/i s t i . Testimonianz e e /ram-

m e nt i, t. 1- N , Fir e n z e 194 9 -1962, L a Nu o v a Italia ; M a ria Timpanaro C a rdini , I s o/ ist i .

Fr ammen ti e t e s t i m onianze, B a ri 1 9 53 , L a t erz a .

15 Wy d a nie: E mil e Littr e, O euvres com pl e t e s d' H tp p oc ra e, . - ,

(repr. Am s t e rdam 1962 , Hakk e rt ) . . .. I e miki w lit e raturz e i filozofiigrecki e j:

16 Por. odmienn ~ stanowiska w t e l kwe;~t::~~ e i Gor g ia sz u , w: J a n i na G a jd a, So/i Sc ~,

T e o g nis z Megary , Pmdar z T e b, Plat o n w 1 ag k ' s 7 nn Janina G a jda - Kryni c k a , T eo n e

W d U ' rsyt e tu W ro c a ws l e g o ,. , .

Wa r sz a w a 1 98 9 , y a w . n~ we.. f a 1 992 W y d a w U ni wersyte tu W r o d aws k iego, s. 1 0.

war t os c i w /i l ozo/ii p r z e dpl aton sk tej, W r oc w

, .

t t I V I P a r is 1 849, Ba illi e r e,

k r ac ji Perykleso: v e k j:

. . ktat ' bran y ch w tz w. Corp u s

nim ]amb l icha) , Stobajosa: Ja k tez tra : w ~em pogla,dowsofisto w ,

Hi p pocrat e um , z ktorych W Iel e p o wstalo po wp

. . .. 1 5

c zy tez z ich msplraCJI . k' d 0

S ofi S ci przybywali do Aten w epoce najpe~iejszego . rpozWlktluekm . ~

s~fist 6 w w aini ej s zy byl asp ek t meryt o r y czny , traktowan y bqdi to jak()

w ~ e dza 0 naturz e r z ec z yw i s tos c i spol e czn e j i 0 poznaniu ( Protagoras), jak o

wledza 0 ch ar ak te rz e e ncyklop e d yc znym (Hippia s z) , bqdi to j a ko wiedza

o naturze cz l owi ek a ( Pro dik o s ), dl a inn y ch natomi a st w ainiej s zy b yl aspekt

fo r m a ~ny (r e ~or y ~ a" di a l ek tyk a ) , jak dl a G or g iasza. Niemniej jednak

w SOfl s t y czn e j patd el wa in a b yl a w sp 6 1z a le i no sc o bu a spekt 6w. Wiedz a

o c ha~ a k terz~, og6 ln y m s ta~ owila p o dsta w~, n a kt 6 rej opierala si~ politycz -

n, a dz~alal~ o~c o b ywate l a j ako w a r un e k ko ni e czn y c not ylare t e , odzwier -

cl e dl a~~ c e j , S l ~ w dz iala nia c h d la dobr a p o li s: p o d e jmo wa niu w lasciwych

d e c yzJ1, p o l t t y cznych , j ak chocby w g los o wa n iach na Z g ro madz e niu czy

w S q? Z l e, cz y w pr z es t rze~an iu , p raw. S am a wi ed za j e dn ak n i e z dalaby si ~

?a , m c, ~dyb y ,o bywa tel m e uml al prz e dstawi c swoich r ac j i we wla s ciwej

I pI ~ kn e j f or ml e , prze k o n ac i nn yc h 0 ic h s lus z no sc i za p o m o cq w lasciwi e

do b r an ych arg un: e nt 6w, ode pr zec k o ntra r gum e nty w spos6b l o g iczny,

a na:v e t b l ysk ~ tlt wy; do t eg o ni ez b ~ dna b yla zn a j o mo sc r e tor y ki , diale-

k t yk l, ,e r ys t Y~I, . c~ , z k o l ei d ete rm i n ow a lo k o ni ec zn osc z najom osc i gra-

m a tyk l, syn,Omml ~ 1I mn e m o t ec h n i k i . For malny as pek t so fist y cznej paidei

da wa l u cz mo~ wle l c e nie b e zp ieczne nar z ~ d zie w p os t a ci moc y sl owal 7

(Pla ton , Gorgza s z 5 47 a nn , G o rgia s z, Poc h wal a He l e ny w: D i e l s, F VS B 11

1), d la t e g o te i . u czen . wi ni en w i e dz iec, ii na rz~ dz i a oweg o moi e ~iywa6

ty lk o w d o b re j spraw l e (co p od k r es l a na wet n i ec h ~ tn y sofi s t y ce P laton

( p o r . Pr ot ag o ras ~2 ~ a, Gorgia s z 475 a) . Sof is c i u c zyli za r 6 w no w prowa-

~ o n Y~ h pr z ez s l e bl e szkolac h re t oryc zn o - di a l ek t yc zn y ch , w nau c zaniu

l~dY W l d u a ln y m:j ak tei w p ro w a d z ony c h sy st e m a tyc z n ie , bqdi o ka zj onal-

m ~ ':Yk lad ac h l . ~ owac h ( L ogoi); wy d aw ali te i cie szqce s i ~ dui q popular-

nO S Clqp o d r~c~ mkl r e t oryki, erys ty k i , gra matyki, j a k t e i zbi o ry tzw . Topoi

lu b A nt y lo g z az - arg um e nt 6w za i przeciw d o t yc zqc y ch je dnej s prawy

(P r o t ago ra s, Gorg i a s z, Pro dik os) .

. Ni: ule g a wqtpli wo s c i fa kt, ii so fi s c i V i IV w . p . n .e. w pisali si~ tak

l s t o tm e w o b sz a r k ultu ry i cywi lizacj i H elledy , ii moina m 6w i c 0 sofistyce

ja ko 0 zjawisku kulturow y m . Cz y j e dnak t a k jq p o st rz egano jui w star o -

i y tnosci ? W swietle s wiadectw doksograficzn yc h nal e iy przyjqc , ii jui

w c zasach sofistom wsp6kz e snym i c h dzial a ln os c i d ok onani a wyr6inialy

s i~ na t y le, ie z y skaly dla s i e b i e naz w ~ - t e rmi n " t e chn i czny": umiej~tnosc

sofi styczna (so/ i stik e t e chn e ) , jak tei by l y przedmi o t e m ocen , od A r ysto-

fa nesa pocz y najqc l 8 , z reguly negatywn y ch . O c e n y te moin a upo r zqdkowac

we dlug okreslon e go kryterium. Z jedn e j st r on y bo w i e m formu l owala je

a tensk a uli c a, z drugi e j - filozofo w ie , od Platona po c zynajqc . Ulic a z w racala

uwa g~ s zcz e g6lnie na aspekt e t y czno- w yc h o w a w c zy, fil oz of ow i e na m e-

r y toryczny. Niech~c atenskiej ulic y, jak t o p o d kr e sla Arys t o f a nes , cz y

K se nof o nt , wzbudzalo p r z y pisywan e sof is t o m n ow ink a rst w o , uc ze ni e bi e -

g l osci r etorycznej i erystyczn e j , ksiqiki, uczqc e topiki retory c zn e j , a zw la-

sz cza zbior y argument 6 w za i przeciw w konk re tn yc h kwestia c h , c o r o dzil o

pr zekonanie, ii kaidq " zlq spra w ~ " mo i na u czy n i c " lepsz q " , 0 il e dys-

p onuje si~ bieglo s ciq war s ztatowq r e to r yki i e r y st y ki . P o nadto w ocza c h

a t e nskiego demosu sof is ci od r zucali wi a r ~ w bog 6w te ol o gii politycznej ,

a c o za tym idzie i s tar e, dobre sy s t e my w a rtosci , o par t e na prawie boskim.

Fi l o zofo w ie z kolei pod w aiali m e r y t o r ycz n q w a r t os c k onk r etn y ch ustal e n

s o fist6w , odmawiajqc i m a r gum e ntu osta t e c zn eg o uzasadn i en i a . Nie zmie-

n i a to faktu, ii sofistyka ni e pozost a la niez a u w ai o na , a c i ~ iar oc e n ne g a-

t yw n y ch mal a l z uply we m cza s u . K ol e jn y bo w i e m w dz i ej a ch lit e ratur y

grec kiej ok r es rozkwitu s ztuki retorycznej , jaki m i al miej s ce n a p r zel o mie

I i II w.n.e. , zapocz q tko w an y dzialaln o s c iq E liusza Ary st y d esa, zost a l

okr eslony mianem "d r ug i ej so fis t yki" 1 9.

Czy jednak s o f i s tyka j ako t a ka jest filozofiq i c z y jako filozofia

by la p o strzegana? .

P o d z i s dzi e n w literaturze prz e dmiotu p odkr es lane Sq spor y wo k 6 l p r6 b

o dnal e zienia j a kiejs jednolitej f o rmuly , w kt 6 rq m oi na by ujqC poglqd y

s o fi st6w, poza og 6 lnikow y m sprowadzaniem ich do pie rws zej po s ta c i re-

latywizmu , konwencj o nalizmu czy utylitar y zmu . N i emniej jednak ni e ul eg a

I t r os k f<od dali c i r a do sc i a ,n a p e l n i c i li tos c w zbud zic. A ie

ta~ j es ,t , wyk az f <, bo t r ze b a wykaza c t o s ru c h ac z or n, s to soW lli e do i c h ocze kiw a n [ . ..]. Sil a

d Z lal a ma s low a na s tan ~us z y , j es t taka s a rna, j a k d z ial a nie l e ko w na naturf < cia!. B o wi e rn , jak

~ eW ll e I~ ka rstv .: a u s u wa j a , z c lal a ~ eW ll e so ki , i kl a d a , kr e s - jedn e iyci u , inn e _ ch o rob ie , tak

~ s l owa , J e d~ ~ c le , s z q ,Inn e n a pa wa g pr ze r aie mern ba,d i t ei d o daj a, otu c h y s ruch a ja,c y rn , j es zcze

mne z kol e l jak a ,s zg ubn a , sll a ,pr ze konyw a nia duszf < zatruw a j a , i o czar o Wllja, " ,

18 Aryst o fan es - tw o r ca "s ta re j korn e dii aU yc ki e j " , w kt o rej o d z wi e rci e dl a l y s i f< niew a ,t-

pli w i e pog la,d y d e rn os u a t e n s ki e g o, po kaz uj a , c kr yt ycz n y wi z e ru nek So k ra t esa w ko rn e dii

C hmur y, uk az uje g o j a ko s ofistf < - d e praWllja,ce go urn y sl y rnl o d yc h lud z i , p o bi e r a ja,c eg o pi e -

ni a ,d z eza n a ukf< ,a prz e de ws zys tkirn j a k o t ego , kto p o dw aia d aw n e sys t e rny wa rt os ci; e x pl ici t e

naz yw a S o k ra te s a s ofi s tq , p o r. C h mury 1111 .

1 9 T a ki e o kr e sleni e s f o rmulowal Filostr a to s, Z yw oty s of ist6 w I ( w y d,: Vi ta e so ph i st arum,

K arl 1. Kays er (red .), Flav i i Phil o st ra t i o p e ra, t. I-II, L e ip z i g 1 8 71, Teu b ner ) ,

1 7 Pl a~o n , G~rgia:: 54 7 a nn ;.G o~ g i asz P o ch wala H e l e ny w : D i el s B 11 , 1 : " S l o w o to p o tf< i ny

w l a ~ ca , kt o ry najrnmej sz yrn , I , m e ~d , o czn y m c ial e rn d o konuje d z iel najb a rd z i e j b os ki c h; j es t

bOW l e r nW l a dn ~ I st r a ch POWSC l qgI 1 a , C

wqtpli:- r 0scifakt, ie jui w staroiytnosci sofistyka byla uwaiana za jednoli t y

nu~ fil o zoficzn y , jakkolwiek takq fonnul~ sfonnulowal Platon dla pok a -

zama - . paradoksalnie - ii sofist y ka nie jest filozofi o ;o. Jak jui niejed -

n?krotm e zaznaczan o, sofis c i niemal stale gOSZCZna kartach platonskich

~lal ~g ~w, ! e sli ni e osobiscie , to w odniesieniach i przywolaniach , zar6wn o

Z" y w'ljak 1 martwi , od pierwsz y ch w aspekcie chronologii relatywnej dia -

l og ow,. zw~n y ch so k r at y cznymi, po niedokonczone przez same g o filozof a ,

o statme P1S~ 0 ~r a~a . W ~ i smach p o przedzajqcych p6Zny d i alog Sofista ,

P lat~n odn o sll Sl ~ 1 pol e mlzo w al z p osz c z eg6lnymi sofistami: z ich kon -

cepCjq w y ch ow ania , o pi er ajqc q si~ na przekonaniu , i i cnoty / dzielnosci -

~re t e moi?a n a u c ~ae , z ko~cep c jami etyki sy tuac y jnej, z koncepcjami po-

ht y c z n y ml cz y e plstemologlc z nymi , w t y ch ostatnich zwlaszcza w kwestii

moil~ wosc i. " m 6w i e n ia ni e b y t6 w", cz y koncepcji r 6 wnosilnosci sqd6w.

Na ~e z! t~ j es zc~~ ~ az podk res li e, ~i s t o sun e k Pl a tona do pos z czeg6lnych

S ? flStOWjest zrozmco w any - w dlaloga c h P r otagoras, G o r g i as z, w dw6ch

ple rwsz!c h ksi ~gac h !: ans tw a,. w T eaj t ec i e traktuje ich jako r6wnorz ~ dnych

p~rtne ro w w d ~s ku s jl , natomlast b e zlitosni e kpi z Hippiasza , czy braci -

D l O nys o d . orosa 1 E ut y d e mosa . M oina pr z yjqe , i i A rystotel es owa d y rekty-

~a b a d a m a ~ o n~ e pcji pop r z e dnik 6w, dzi ~ ki kt 6 r y m - choeby w opoz y cji do

mch - .~O~w lqzUje~1 w ~a s ne probl e m y bada wcz e , nie byla obca Platonowi.

V! . S o f z~ c z e ~ a t o mlast fll o zof p o dejmuj e w y zwan i e : nalei y w kon c u zde-

f ml Ow ac S O f lSt ~ j a k o ta k iego i s a m q sofi s tyk~ , a fakt ten j e st dla nas

d owo ?em , ii s o fi s t y k a w c z a sach Platon a musia la bye nurt e m wyr6inio-

ny m 1 z nacz q cym . P laton s k a pr 6 b a u s talenia , kim w istocie jest s ofist a ma

d W ~pU~ k t y o dni e si e nia : pi e r w sz y m j e st b a danie , jaka jest posta e dZi~lan

SO fl S ty .1 s pro w~ d ~ enie t y ch dzialan d o okreslonej postaci umiej~tnosci -

~ e~ h ne 1 zes t aW lem e por 6 wnawc ze z innymi te ch n ai, drugim - zestawienie

j e j . z pl a tonskim mod e l e m filo zof owania , kt6re ma s w 6j okreslon y prz e d-

m~ o t- b y :. P l a ton , st w ierd z ajqc , ii sofi s ta - " miern y n as ladowc a", " kreator

w lz er un k o w fal s z ywy ch " - " uci e ka w mroki niebytu " (apodidraskon e is t e n

t o u me o n tos s k o t ein otata ), w prz e ciwi e n s twie do filozofa, kt 6 ry "odd a je si~

zaw s ze og lqd ~ wi ~ytu . , .wie ~ zne g~ " 2 1 , n ie sy tuuje j e dnak zg o la sofisty

w k r ~ gu "s ynow Zl e ml - flloz o fow natur y. Ta definicja stanowi dla nas

klu~ z , do ro zwiqzan i a probl e mu fo n nuly, ujmuj qc ej poglqdy filozoficzne

SO flSt OW.D l a Pl a tona s o fista to kt o s , kt o nigdy nie zechce opuscie o wej

met aforycznej jaskini , poz o stajqc w niej d o brow o lnie , mOCq sw i ad o m e j

d e cy zji, odrzuc a jqC tym s amym moili w o s e uj rz ~ni~ s wiatla - tego , co

p ozos taj e poza z a si~giem skazan y ch na ulud ~ Cl e m oglqdu z~yslowego

w i~z ni6w . S o fista zatem swiadomie odrzuca m oi li w o s e poznama tego , c o

p ier w s ze w porzqdku b y towania, ni e zal ei ni e od tego~ cz~ b ~ dq to zasady -

a rchai , czy bo g o w ie , a p o zostajqc w ja s kini kon c ent~Je S l~n a ~ : m obs~ar~ ~

s wi a ta, kt6ry moi e postrzegae . T y l e w y nika z mterpr e ta Cjl pl a tonskl e j

de f i nicji s ofisty i sofist y ki. Jest t o jednak sw iade c two 0 c ~ar ak terze dok so ~

g raf iczn y m, J ak moina j e zwer y f i ko wae prz ez k o nfrontaC j~ z zac ho wa n y ml

f r ag ment a mi pi s m?

Z anim przejdziemy do pr6by tej konf r ontacji, musimy ustalic,

z c zego wynika owa swiadoma decyzja sofisty?

K ai dy ze z nanych nam z imienia sofi s t6 w p r zybyw a jq c d o A t e n ?y l ~ ui

zna n y na ter e nach greckiej o i ko ume n e z d o kon a n p r z e de Ws z y st k .lm £110-

z o f i c z n y ch i r etor y czn y ch. Ni e ule g a w qtpli w o s ci fa k .t, i i zna~ : 1m b y l y

pis m a filoz o f 6 w natur y, kt 6 r e mu s ial y jui w t y m cz aS l e stan ow l C e l e m e nt

w yks ztal c en i a . Po t w i e rdza t o tra~ yc ja i f a k t y b.io g r ; p c z~ e , Pr? t ag oras

z A bder y m ial we dlug przek a zu Dl Oge ne s a Laertl O sa b y c uc zmem . D e-

mo kryta , a a naliz a sw i a de c t w d o k so g r a f i c zn y ch u ja wnia , . ii zn ~ l pl S m?

He r a klita i Pann e n i d e s a 2 3 . Gor g iasz z Le ont i n o i by l u cz m e m p ltag or eJ-

c z yk6w, E mp e d o kl es a z Akr a g antu i Z en o n a z El ei, ~ c z yl sil( r6w ni e i

w sl y nnej sy cyl i jskiej s z k ol e re t ory czn e j , z alo ion e J przez. K or aks a

i Te i s iasa a fakt' i e w i e le podr 6 iow al, z ar6wn o w s prawach p oht y czn y ch

swe g o mi ~ st a, jak te i w y glaszajqc m owy p o pis ow e . i polityc.zne i , ~a~c za j q ~

re toryki , czyni j e sz cze b a rdz ie j pr aw do~od o bn q t ;g~ znaj~mo ~c ~ll o zofl ~

ar ch a i 24 • N ieobca byla ona Pro diko sOW l z K eos , J a k t e z H lpPla SZO W l

z E lid y, kt 6 ry wprawdzie w ys mi ew any p r zez P lat o na 26, by l j e dnak u wai a-

22 Di og . La ert . IX 8 , 51 n n . . . '

23 W kata lo g u pi s m Pr o ta go r asa wy rni e ni a ne je s t pi s m o 0 b ycw ( ~ e! t ou o ntos) , kt o r e b y l ~

z nan e w p 6Z nej s ta r o : iy tn osc i _ o d wo luj e s i ~ d o ni eg o P o r fi riu sz , p o r. D l e l s: FVS , Pr otagora.s B 2 ,

we dlu g Unt e r s t e in er a P ro tag or as mi a l w n im p od d awac kr y t yce parn: e md eso~ o nt o lo g I ~, ] a k

t ei op ow i a d ac s i ~ z a ko n ce pcja, z mi e nn osci sw i ata f e n ome naln ego ( t e n z e, I S O/ i St ! , t . I , s . 22 nn ) .

24 P o r. n a pi sa n y w ok r es i e ml o d os ci p o d w pl ywe m n a uk . E mp e dokl esa tr ak t ~ t , 0 p o -

s t rzei e n i ac h wzrokowych ( P eri o pti k e s) , w kt 6 r y m G o r g ia s z a nahz ow al a kt y p os ~r zeze n z m ~ -

s l o wych j a k o prz y jm o w a ni e e mi towa n yc h p rzez pr ze dmiot y po s tr ze gane w yp l yw o w (a po rro a z) .

2 5 Ga jda , S o /i sc i , s . 1 32 nn ; p o r . G a l e n , D e v i rtu t e p h ysic a II 9 .

20 Pl a ton , So/ist a 246 a i p a s s i m .

2 1 P l a t o n , So/ i st a 25 4 ann .

2 23

26 P l a ton , H i pp ia sz Wi fk s zy 28 2 d , 285 b .

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: