Gerstmann Stanisław - Rozwój uczuć.doc

Str. 28

"Rozwój uczuć"

autor: Stanisław Gerstmann

BIBLIOTEKA PSYCHOLOGICZNA

Pod redakcją naukową

Wydawnictwa Pedagogiczne

Warszawa 1976

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne

Wydanie pierwsze

* * *

Słowo wstępne

Uczucia stanowią ważny element w kształtowaniu się oso-

bowości i na równi z innymi jej funkcjami muszą być celowo i systematycznie rozwijane przez poszczególne środowiska wy-chowujące.

Psychologowie, zajmujący się tą problematyką, sygnalizują poważne niebezpieczeństwa grożące, gdy w ontogenezie do-chodzi do zaburzeń rozwojowych w reakcjach emocjonalnych

dzieci i młodzieży. Na przykład E. B. Hurlock zwraca uwa-

gę na to, że uczucia zabarwiają znaczną większość doświadczeń człowieka, a Ś być może Ś w ogóle nie ma w naszym ży-ciu sytuacji, w których rozwiązywaniu nie brałyby one udzia-łu.1 Uczucia są również motywami różnorodnych działań ak-tywizujących proces rozwoju człowieka.

Niektóre uczucia przeżywane bardzo intensywnie często

powstrzymują rozwój osobowości. Przykładem są przypadki

pozbawienia dzieci uczuć miłości rodzicielskiej i sympatii innych ludzi spotykanych przez dziecko, uczucia niższości i brak wiary we własne możliwości działania. To wszystko izo-luje dziecko od społecznego otoczenia, powstrzymuje jego aktywność zmniejszając rozwojowe szansę. Dominacja uczuć

negatywnych, lękowych i agresywnych utrudnia lub uniemo-

1 E. B. Hurlock: ROZWÓJ dziecka. Przekład z jeż. ang. B. Homowski, St. Kowalski i B. Rosemann. Wyd. 2. Warszawa 1961, PWN, s. 299.

SS^A----ŚŚ

rea1^ s-T0^3 się UC2U^ Cort26 ldeaJny m0^

Iud^4• rZ^.T'0- ^^^Y te0^ ^"^ośdn.e

Nowych ^S' ^"^"-tjedS S3^ w nas^

praictyce wychn1   c1 w pr2eb1^ o^oo2e ^"^ć mo-

^etny^":^ unlk^ ^ieJu yS^ P02waia -

S%==ss-=^3:

-"^.SiS-^E.^rs;'""Ś

rosłego Ten   n   dności życia „1 ^^"^ch dziecku

s^1 p^s:^-^0"^^^^^   u dou

Psychicznych TlnT    k2e ^"y^, poza „c   •J ^^en^e

^"czućS^-0^10^ P^^any zTcL   aami' fu^

'^"^s:^ -A^r^

^^^SSSi?^^

3                              ^^•^tę pełnią upzu-

• SźS?^^ ^r^ont^--

s:^?^^?^?^^

St,ri1^^^^^

^^a^^^

°d '""cionSo"'"'20'"""' "trellon^r"1.130'"^

"•brew temu u? "'•^•"'''"wania się dn   ^ ""•^'•źnie

^'epnTc^a "". '''•""'-              '"   C2y naw

^X- ^^IS1^ŚŚŚŚ ^^-

"y^^'^". ""ym, {^cj^y0-^^

runkowme pS, ^g•a',Ł^m'"^i. Na pocS alym' "i-^-

^".ar^^^^    .^^a icierowanrceTo^ C2wle-

^y^cyjnrroT^T"1 proces6^ e^^T^1 świad0-

woś^ opano^?  ^^"ośd J-edno^T "^•-''^i ^h

' ^-"yc0^1,"^ PoJtr^^ ^ -o.h-

^ ,p.         -e, .^^ .chSo^f^ -°-

w związku 7                                   ODJa-

s.-.^iy^s^^^

^ŁST" -^e^:00 P°^:

teck0---"^^^^^^^^

4 lcń Alzacji, nie

orientuje się w warunkach działania, które mogą sprawiać, że cel nie da się osiągnąć. W tych sytuacjach przeszkoda w dą-żeniu do urzeczywistnienia zamiaru powoduje siine reakcje emocjonalne (frustracje). Z upływem czasu, w późniejszych tatach ontogenezy, podejmowanie decyzji opiera się na ana-lizie sytuacji, czyli subiektywnych i obiektywnych warunków powodzenia. Coraz łatwiej ustalić również stopień ryzyka i wiążące się z tym prawdopodobieństwo sukcesu.

Podobne przemiany zachodzą w stosunku człowieka do sa-

mego siebie. W tym zakresie istnieje zawsze silna skłon-

ność do indywidualnego, emocjonalnego oceniania swoich

właściwości, tworzenia obrazu samego siebie. Niemniej schy-łek wieku dorastania stwarza już szansę bardziej krytycznego spojrzenia na własne postępowanie, wykorzystania, opinii śro-dowiska i zobiektywizowania dotychczasowych sądów. Mo-żliwie bezstronny stosunek jednostki do siebie stanowi bowiem jeden z podstawowych czynników wyznaczających ustosun-kowanie się do społecznego otoczenia.

Scharakteryzowany powyżej ogólny przebieg rozwoju

uczuć jest uwarunkowany czynnikami, których znaczenie uję-to w dialektycznej teorii rozwoju osobowości. Zawiera ona najogólniejsze, powszechne prawa, a wynikają z niej postu-laty, które musi uwzględniać praktyka kształtowania uczuć, leżeli ich rozwój ma być jak najbliższy optymalnego.

Właściwości poszczególnych funkcji emocjonalnych są

uwarunkowane niektórymi cechami organizmu jednostki.

Dlatego omówimy zależność stopnia pobudliwości emo-

cjonalnej od reaktywności tkanki nerwowej w ośrodkowym

układzie nerwowym i od oddziaływania na jej stan funkcjo-

nalny innych narządów organizmu, a głównie układów wy-

dzielania wewnętrznego (dokrewnego), krążenia i oddecho-

wego. Ogólny stan zdrowia lub wyczerpania, zmęczenia, rów-nież wpływa na warunki przeżywania emocji.

Druga grupa czynników warunkujących przebieg rozwoju

uczuć wiąże się z oddziaływaniem zewnętrznego, przede

wszystkim społecznego środowiska. Na czoło wysuwa-

ją się tu wszystkie celowe zachowania Judzi dorosłych (wy-chowawców w rodzinie, szkole i in.), które kierują i modelują w optymalny sposób przebieg procesów rozwojowych. Brak kierowniczej ingerencji powoduje powstawanie wypaczeń,

zaburzeń życia emocjonalnego, oddalanie się wyników wy-

chowania od akceptowanego modelu uczuciowości człowieka

i drogi jej formowania się.

Oprócz zorganizowanych celowo środowisk wychowują-

cych na rozwój dziecka wpływają sytuacje, zdarzenia nie-

kontrolowane, przypadkowo pojawiające się w jego oto-

czeniu. Ich znaczenie bywa rozmaite, znajduje się tu bowiem źródło zarówno korzystnych, jak i niekorzystnych doznań i doświadczeń. Te ostatnie mogą być przedmiotem oddziały-

wań reedukujących, a więc w jakimś zakresie korekcyjnych.

Pamiętając o roli otoczenia i samokontroli w rozwoju oso-

bowości, a w tym uczuć, wskażemy następny czynnik, równie jak scharakteryzowane poprzednio doniosły: aktywność człowieka. Podstawowym warunkiem rozwoju wszystkich

funkcji organizmu wraz z psychicznymi jest działanie, po-

sługiwanie się nimi w zwyczajnych, codziennych okolicznoś-ciach życia. Ich sprawność i doskonalenie wymaga ćwiczenia i doświadczeń. Ilościowy i jakościowy rozwój uczuć dokonuje się wówczas, gdy dziecko ma różnorodne Ś w miarę moż-ności celowo dobrane Ś sposobności ich przeżywania, gdy

styka się ze źródłami wzbudzającymi pojawianie się procesów emocjonalnych.

Więzi uczuciowe, np. koleżeństwo i przyjaźń, mogą poja-

wić się tylko w odpowiednio przebiegających interakcjach, w określonych, jeśli chodzi o specyficzne właściwości, sto-sunkach międzyludzkich.

Jeżeli myślimy o zamierzonym wpływie wychowawczym,

którego celem głównym ma być odpowiednie modelowanie

przebiegu rozwoju uczuć, to chodzi przede wszystkim o orga-nizowanie aktywności dziecka i dorastającego oraz warunków bezpośrednio wpływających na jej rodzaj.

Wskazane powyżej problemy są omówione w kolejnych

rozdziałach tego tomu „Biblioteki Psychologicznej". Przedsta-wiono w nich najważniejsze przejawy zróżnicowanego życia uczuciowego u noworodka i niemowlęcia, w wieku poniemo-

wlęcym i przedszkolnym, w młodszym wieku szkolnym oraz

w okresie dorastania. Taki sposób charakteryzowania przemian zachodzących w kształtowaniu się emocjonalności powinien ułatwić zrozumienie dzieci i młodzieży, których rozwojem

kierujemy w poszczególnych okresach ontogenezy.

Rola uczuć w życiu człowieka

Co to są uczucia?

Człowiek orientuje się w rzeczywistości, która jest terenem jego różnorakiej aktywności, za pośrednictwem treści proce-sów psychicznych, odzwierciedlających otaczający go świat. Spostrzegamy przedmioty, ludzi i ich zachowanie się, zdaje-my sobie sprawę z ich wyglądu, rozmieszczenia, właściwości fizycznych. Wyobrażamy sobie to, co w danej chwili jest niedostępne spostrzeganiu poprzez zmysły, a z czym kiedyś zetknęliśmy się bezpośrednio. Myślimy o minionych zdarze-niach, o teraźniejszości i przyszłości. Są to procesy poznaw-cze ściśle powiązane funkcjami, dzięki czemu możemy od-zwierciedlać świat w pełny sposób, przeżywając równocześnie obraz „rzeczy i niedostrzegalne ich cechy za pomocą myśli.

, Wśród procesów psychicznych, prócz poznawczych, wy-

różniamy uczucia. Są to takie przeżycia, jak miłość, zazdrość, tęsknota i wiele innych. Współwystępują one i w pewnym sensie współdziałają z procesami poznawczymi wpływając na ich przebieg i treść oraz wzajemnie ulegając kierowniczej funkcji procesów poznawczych. Te obopólne związki pozna-my w przebiegu ich rozwoju i kształtowania się.

Uczucia także odzwierciedlają świat, umożliwiają oriento-

wanie się w rzeczywistości. Wyraża się w nich stosunek jed-nostki do poszczególnych fragmentów otoczenia, _,'

Wśród uczuć wyróżnia się e mocje. (Zalicza się je do pier-wotnych funkcji psychicznych człowieka, wspólnych ludziom

li

i zwierzętom znajdującym się na wyższych poziomach rozwoju ewolucyjnego. Są to na przykład strach i gniew.

I. P. Pawłów zwrócił uwagę na znamienny związek uczuć

z procesami poznawczymi już na poziomie odruchów bezwa-

runkowych. Gdy organizm znajdzie się w nowych warunkach,

uruchamia się dziedziczny odruch, ustawiający organizm i je-go narządy odbiorcze tak, aby można było zorientować się w otoczeniu. Jest to więc odruch badawczy, który Pawłów na-zwał odruchem ,,Cóź to takiego?"1. W tej sytuacji występuje równocześnie proces emocjonalny o charakterze przestrachu, tremy, uczuć niepewności, ponieważ nieznana sytuacja może zawierać czynniki groźne, niebezpieczne dla organizmu. No-we bodźce, których znaczenia nie daje się od razu zrozumieć, wywołują podobny odruch i przerażenie u dzieci, choć prze-życia takie występują także u dorosłych.

/ Uczucia odzwierciedlają więc zarówno wartość życiowej

sytuacji dla człowieka, jak i wynikający stąd jego do niej sto-sunek. Człowiek zdając sobie fprawę z grożącego niebezpie-czeństwa przeżywa strach, boi się szkodliwych skutków dzia-łania określonych bodźców. Tak też potocznie mówimy, że są one ,,przerażające". Zawiera się w takim uczuciu również odzwierciedlenie negatywnego stosunku do niebezpiecznych

sytuacji. Człowiek ich unika, ucieka przed nimi. Przeciwnie zachowuje się wobec sytuacji rozpoznanych jako korzystne. Przeżywa wtedy uczucia zabarwione przyjemnością, wyraża-jące pozytywny stosunek jednostki do nich. Szukamy takich przypadków, dążymy do tego, aby brać udział w tego ro-dzaju zdarzeniach.

,' Stefan Szuman sądzi, że można mówić o poznawaniu

^uczuciowym2, ponieważ w treści uczuć odbija się znaczenie

' I. P. Pawłów: Wybór pism. Pod red. Ch. S. Kosztojanca. Przekład z jeż. roś. L. Skarżyóski. Warszawa 1851, PZWL, s. 169.

2 M. Przetacznikowa: Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży. Warszawa 1967, PZWS („Biblioteka Nauczyciela"), s. 169.

12

dla człowieka tego, co powoduje ich powstanie. Uczucia przy-jemne odzwierciedlają to, że budzące je przedmioty mają dla;

nas korzystne znaczenie, uczucie przykre zaś, że określone przedmioty mogą być szkodliwe.

Okazuje się, że uczucia mają swoje źródła w konkretnych

sytuacjach, przedmiotach, zdarzeniach i osobach, z jakimi czło-wiek styka się w codziennym życiu. Jeżeli występują przedmio-ty i zdarzenia, które zna, z którymi wiążą się już jakieś jego doświadczenia, rozpoznaje je jako ważne i budzące przyjem-ne bądź przykre uczucia. Boimy się sytuacji groźnych powta-rzających się w życiu, ponieważ są nam znane jako niebez-pieczne, a przeżywamy radość w innych, gdy co pewien czas ponawiamy w nich swój udział. Są to bezpośrednio dzia-łające źródła uczuć, które wywołują przeżycia emocjonalne, gdy rzeczywiście, konkretnie pojawiają się w naszym życiu.

Istnieją jednak także pośrednie źródła uczuć. Różnorodne

przeżycia emocjonalne aktywizują się w organizmie człowieka, gdy przypomina sobie przeszłe zdarzenia, obrazy nieobecnych osób, kiedy czyta i rozumie opisy losów innych ludzi zarówno rzeczywistych, jak i stworzonych fantazją poetów, dramatur-gów czy powieściopisarzy. Treść naszych wyobrażeń, naszych myśli również wywołuje pojawianie się różnych procesów emo-cjonalnych. Mówi się często o tym, że przeżywamy lęk lub radość ,,na myśl" o jakichś przedmiotach, ludziach albo zda-rzeniach.

Rodzaje uczuć

Wiemy już, że wśród uczuć wyróżnia się przyjemne i przy-

kre. Są one związane ze stanami organizmu. Przykrość poja-wia się wówczas, gdy występują silniejsze i niezaspokajane od razu potrzeby biologiczne, takie jak głód, pragnienie, brak dostatecznej ilości tlenu do oddychania itp. Gdy organizm

13

jest zmęczony większym i długotrwałym wysiłkiem lub gdy

powstają w nim zaburzenia spowodowane chorobą, również

odczuwamy to w postaci przeżycia przykrości (tzw. przy-

kre samopoczucie fizyczne).

Przyjemność przeżywamy, gdy są zaspokojone nasze

potrzeby, kiedy sprawnie funkcjonuje zdrowy organizm, kie-dy jesteśmy wypoczęci i zdolni do podejmowania wysiłku.

Przyjemność i przykrość jako doznania uczuciowe wchodzą

w skład bardziej skomplikowanych procesów emocjonalnych.

Nazywamy je też dodatnimi (pozytywnymi) i ujemnymi

(negatywnymi). Mają one zarazem charakter przyciągający Ś propulsywny lub odpychający Ś repulsywny. W uczu-ciach dodatnich wyraża się propulsywny stosunek człowieka do określonych źródeł uczuć. To znaczy, że pewne przedmio-ty jakby ,,przyciągały" człowieka, który dzięki nim przeży-wa procesy emocjonalne zabarwione przyjemnością. Inny sto-sunek do różnorodnych fragmentów rzeczywistości wyraża się w uczuciach ujemnych i zarazem repulsywnych, zabar-

wionych przykrością. Unika się ich, ponieważ budzą strach, ból, wywołują stany zagrożenia.

Podział uczuć na dodatnie (przyjemne, propulsywne) i na

ujemne (przykre, repulsywne) został dokonany ze względu

na „znak" (dodatni lub ujemny) przeżyć emocjonalnych.

Jeżeli chodzi o siłę przeżywanych procesów emocjonalnych, wyróżnia się nastroje, afekty i namiętności.

Nastroje są procesami o stosunkowo słabym natężeniu,

trwają niekiedy przez dłuższy czas, towarzyszą człowiekowi podczas jego działań i odpoczynku. Nie zawsze zdajemy so-bie sprawę, jakie są ich źródła. Nastroje również maja ,,znak" dodatni lub ujemny, są przyjemne lub przykre.

Afekty stanowią grupę przeżyć wywoływanych przez róż-

norodne zdarzenia i sytuacje zewnętrzne. Znamienną cechą

afektów jest to, że pojawiają się stosunkowo szybko i nagle;

14

mają niekiedy charakter gwałtownego wybuchu. Najłatwiej

obserwuje się to w przypadku takich emocji, jak strach (szcze-gólnie paniczny) i gniew. Powstający proces bardzo szybko przybiera na sile nadając zachowaniu się człowieka charakter eksplozywności. Gdy afekt osiąga dużą siłę, procesy, poznaw-cze tracą swoją rolę w kierowaniu zachowaniem się, uczucie dominuje nad nimi i człowiek działa kierowany głównie uczu-ciem. Mówi się wówczas o „działaniu w afekcie", z którego przebiegu nie zawsze zdajemy sobie dokładnie sprawę i któ-rego skutków nie jest się w stanie przewidzieć. Nie pozwala bowiem na to napięcie emocjonalne. Afekt może być poważ-nym wstrząsem dla osoby przeżywającej go. Przeżycie tego

typu wygasa powoli, a ponieważ aktywność organizmu jest

wtedy bardzo intensywna, gdy proces się zakończy, człowiek odczuwa stan ogólnego znużenia.

Afekty powstają jednak przede wszystkim w związku z pew-

nymi „uczuleniami emocjonalnymi", wykształcającymi się

u poszczególnych jednostek w wyniku ich doświadczeń. Dzie-je się bowiem tak, że Ś wraz z silnym zaangażowaniem emo-cjonalnym w pewne ważne dla jednostki sytuacje, sprawy,

wartości Ś wzmaga się pobudliwość, ułatwiająca wybuch

afektu. Powtarzające się reakcje tego typu powiększają jeszcze bardziej pobudliwość.

Namiętności to uczucia, które mają trzy znamienne

właściwości: dużą intensywność, znaczną siłę napięcia i dłu-gie okresy trwania. Znajduje w nich odzwierciedlenie wyraź-nie pozytywny stosunek do pewnych przedmiotów, działań i celów, mających dla danej jednostki doniosłe znaczenie w ży-ciu Ś w przeciwieństwie do afektów nie charakteryzują się one „wybuchowością". Ujawniają się przede wszystkim w sytuacjach, w których występują ważne cele i działania, nie górują nad procesami świadomości, kierującymi aktywnością człowieka. Tak więc w przypadku namiętności mamy do czy-nienia z silnym zaangażowaniem emocjonalnym danej osoby

15

w podejmowane przez nią czynności, prowadzące do reali-

zacji celu, przy czym stale obecna jest kontrolująca je, orga-nizująca i planująca funkcja świadomości.

Ze względu na źródła uczuć wyróżnia się najczęściej uczu-

cia intelektualne, moralno-społeczne i estetyczne.

Uczucia intelektualne pojawiają się w procesie pozna-

wania rzeczywistości, w jego przebiegu i treści. Wśród nich wymienia się z kolei ciekawość i zainteresowanie. Wyrażają one badawczy stosunek do rzeczywistości, zawierający się w najogólniejszym pytaniu: „Jaki jest świat?" Ciekawość

jest uczuciem wyzwalającym u dzieci i dorosłych krótko-

trwałe raczej, dorywcze i zmienne działania zmierzające do uzyskania informacji o przedmiotach, ludziach, zdarzeniach itp. Zainteresowania natomiast są znacznie bardziej stałe, niekiedy towarzyszą ludziom przez cale ich dojrzałe życie. Po-budzają do systematycznej i wytrwałej działalności poznaw-czej skierowanej na jakąś dziedzinę rzeczywistości.

Sukces uzyskiwany w procesie poznawania świata to źródło

zadowolenia, triumfu; przeszkody pojawiające się podczas

rozwiązywania problemów powodują uczucia zwątpienia i znie-chęcenia. Ciekawość i zainteresowanie1 stanowią poważne Ś chociaż nie jedyne i nie zawsze wystarczające Ś motywy ucze-nia się.

Uczucia moralno-społeczne powstają w warunkach

współżycia i współdziałania ludzi, rozwijają się i kształtują w toku uczestnictwa jednostki początkowo w życiu rodziny i szkoły, następnie w rozmaitych innych grupach społecz-

nych zarówno małych, kilkuosobowych, jak i bardzo licz-

nych. W uczuciach tej kategorii odzwierciedlają się różno-rodne ustosunkowania ludzi do siebie i wszelkich wartości

1 Rozwój i kształtowanie zainteresowań szczegółowo rozważone zostaną

w tomie 9 „Biblioteki Psychologicznej".

16

warunkach

i kształtują

'ciu rodziny

ch społecz-

>ardzo Jicz-

się różno-

:h wartości

lżone zostaną

wytwarzanych w działalności społecznej. Wartości te Ś nie usiłując wyczerpać ogromnej ich różnorodności Ś można najogólniej ująć w trzech podstawowych kategoriach: l Ś

działanie i dokonujące się w nim kontakty między ludźmi,

2 Ś twórczość ludzi w zakresie dóbr materialnych, świato-

poglądowych, moralnych, kulturalnych itp. oraz 3 Ś usto-

sunkowanie się jednostki do siebie jako członka grupy.

Nie zawsze zdajemy sobie sprawę z tego, że uczucia moral-

no-społeczne przenikają postępowanie każdego człowieka.

Jesteśmy bowiem od pierwszych dni po przyjściu na świat

wpleceni w kontakty z innymi ludźmi, w ich działalność.

Dzięki tym uczuciom człowiek staje się dopiero osobowością społeczną.

Uczucia moralno-społeczne są pozytywne (dodatnie i pro-

pulsywne) oraz negatywne (ujemne i repulsywne). Są to zaw-sze uczucia bardzo złożone, ale zawsze można w nich zau-ważyć jakiś charakterystyczny proces emocjonalny stanowią-cy ich dominantę. Wśród pozytywnych uczuć moralno--społecznych wyróżnia się uczucia życzliwości i przywiązania, braterstwa i solidarności. Szczególnie złożonym tego rodzaju uczuciem jest patriotyzm.

W dziedzinie negatywnych uczuć moralno-społecznych

znajdują się takie, jak wrogość, nienawiść, zawiść i różno-rodne odmiany uczuć agresywnych, ź których najbardziej ty-powy jest gniew1.

Uczucia estetyczne odzwierciedlają stosunek do przed-

miotów, których cechą jest piękno. I one mają swoisty skład-nik poznawczy przejawiający się w rozumieniu dzieł sztuki;

utworów literackich, muzycznych czy plastycznych2.

miejscu odsyłamy Czytelnika do tomów 7 i 8 „Biblioteki Psy-omawiających problemy rozwoju społecznego i moralnego. nauczycieli do lektury książki S. Szuniana: O sztuce i wy-:nym. Wyd. 3 uzup. Warszawa i 975, WSiP.

17

O niektórych kategoriach wymienionych powyżej uczuć

będziemy mówić w dalszych rozdziałach. Przedstawimy je w

ich stopniowym rozwoju.