ALINA KOLA�CZYK Czuj� my�l� jestem �wiadomo�� i procesy psychiczne w uj�ciu poznawczym GWP GDA�SKIE WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE Gda�sk 1999 Podr�cznik akademicki dotowany przez Komitet Bada� Naukowych recenzje: prof. dr hab. Edward N�cka, prof. dr hab. Czes�aw Nosal Copyright � Alina Kola�czyk oraz Gda�skie Wydawnictwo Psychologiczne, Gda�sk 1998 Wszystkie prawa zastrze�one. Ksi��ka ani �adna jej cz�� nie mo�e by� przedrukowywana ani w �aden inny spos�b reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotograficznie, elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w �rodkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Gda�skiego Wydawnictwa Psychologicznego. redakcja polonistyczna: Ma�gorzata Jaworska korekta: Ma�gorzata Jaworska sk�ad: Kamila Kwiek opracowanie graficzne: Agnieszka W�jkowska ISBN 83-85416-94-3 Druk: Zak�ady Graficzne ATEXT S. A. 80-164 Gda�sk, ul. Trzy Lipy 3 Gda�skie Wydawnictwo Psychologiczne 81-753 Sopot, ul. Bema 4/la, tel./fax 0-58 551-61-04, tel. 0-58 551-11-01 e-mail: gwpsopot@softel.gda.pl Dzieciom: Mateuszowi, Marysi, Markowi ' Podzi�kowania Ksi��ka ta powsta�a dzi�ki uczestnikom seminarium magisterskiego w latach 1994-1996. S� oni wsp�autorami koncepcji; prowadzili badania, konstruowali meto- dy, dzielili si� pomys�ami i w�tpliwo�ciami. Byli to przede wszystkim: Robert �wie- rzy�ski, Iza �uk, Wies�aw Bary�a, Aneta Krysi�ska, Monika Mazurek, Wioleta Sak, Monika Paw�owska, Tatiana Czerwi�ska, Ania Mikulska i Magda Kwiatek. Dzi�kuj� Emilce Martynowicz, kt�ra wspiera�a mnie dojrza�o�ci�, spokojem i huma- nistycznym podej�ciem do cz�owieka � obiektem bada�. Oli Jankowskiej sk�adam podzi�kowania za wniesiony trud badawczy. Dzi�kuj� Hani Brycz, kt�ra czyta�a pierw- sze teksty, wzbogaca�a analizy o perspektyw� psychologii spo�ecznej, udziela�a kre- dytu zaufania moim poczynaniom. Za uwagi do cz�ci teoretycznej dzi�kuj� Oli To- karz i Krzysztofowi Mudyniowi. Specjalne podzi�kowania nale�� si� Recenzentowi pierwszej wersji koncepcji, pomy- �lanej jako artyku� do �Przegl�du Psychologicznego". Wnikliwa, konstruktywna kry- tyka autorstwa Marka Kowalczyka sk�oni�a mnie do znacznego poszerzenia argu- mentacji i bada� empirycznych (pewno�� tajnego zazwyczaj nazwiska Recenzenta zawdzi�czam znajomo�ci Jego pi�ra i tw�rczo�ci). W kszta�towaniu mojej my�li i w podsycaniu zaanga�owania niema�� rol� odegrali �yczliwie patronuj�cy starsi koledzy � w�r�d nich przede wszystkim Czes�aw Nosal, kt�ry dzieli� si� swoj� wiedz� i materia�ami, ciekaw naszych pomys��w i bada�. Badania finansowane by�y przez KBN � Nr PB 804/H01/95/08. Spis tre�ci Wst�p � wa�ne pytania................................. 1 1. POZNAWCZO-DO�WIADCZENIOWA TEORIA �JA" SEYMOURA EPSTEINA (CEST; COGNITIVE-EXPERIENTIAL SELF-THEORY) .............. 14 1.1. Podstawowe zasady Poznawczo-Do�wiadczeniowej Teorii �Ja"....... 14 1.2. �wiadomo�� i nie�wiadomo�� w uj�ciu Epsteina................. 18 1.3. Badania my�lenia nieracjonalnego. Znaczenie intuicji............. 20 1.4. Dlaczego teoria Epsteina.................................. 24 2. MODEL SYSTEM�W REGULACJI ZACHOWANIA ........... 26 2.1. System bezpo�redniej regulacji zachowania (BRZ) ............... 28 2.1.1. Struktura pola percepcyjnego (konfiguracja pobudze� zmys�owych) jako istotny sk�adnik pami�ci systemu bezpo�redniej regulacji zachowania (BRZ)................................ 28 2.1.2. Ca�o�ciowe spojrzenie na pami�� systemu BRZ.................. 33 2.1.3. Afekt jako istotny sk�adnik bezpo�redniej regulacji zachowania (BRZ) ..................... 34 2.1.4. Proceduralny, zmys�owo-dzia�aniowy system j�zyka .............. 37 2.1.5. System bezpo�redniej regulacji zachowania jako �r�d�o podstawowych warto�ci i postaw ........... 41 2.2. System po�redniej regulacji zachowania (PRZ).................. 44 2.2.1. Semantyczna pami�� systemu PRZ........................... 45 2.2.2. Przetwarzanie informacji w systemie po�redniej regulacji zachowania .................... 47 2.2.3. Cele systemu po�redniej regulacji zachowania .................. 49 2.3. Mechanizm �wiadomo�ci jako integrator system�w bezpo�redniej i po�redniej regulacji zachowania ........................... 58 2.3.1. Znaczenia �wiadomo�ci integrowane w zakresie uwagi ............ 60 2.3.2. Podmiotowy aspekt �wiadomo�ci ............................ 63 2.3.3. Operacyjny aspekt �wiadomo�ci............................. 66 2.3.4. Integracyjna funkcja �wiadomo�ci w koncepcjach innych autor�w .... 70 2.3.5. Dowody empiryczne dotycz�ce lokalnych funkcji �wiadomo�ci....... 73 10 CZUJ� � MY�L� � JESTEM 3. ZAKRES U�WIADAMIANYCH ZMIAN W SYSTEMACH BEZPO�REDNIEJ I PO�REDNIEJ REGULACJI ZACHOWANIA JAKO WSKA�NIK PRZEBIEGU PROCES�W PSYCHICZNYCH (INTEGRACYJNA FUNKCJA �WIADOMO�CI) .............. 83 3.1. Dost�p do do�wiadczenia � czego ucz� nas terapeuci............. 84 3.1.1. Hipotezy wywiedzione z teorii terapii Gestalt .................. 85 3.1.2. Znaczenie odczuwane (fel� sense) w technice focusingu i metafora Ericksonowska................. 86 3.1.3. Dost�p do do�wiadczenia w programowaniu neurolingwistycznym (PNL).................. 89 3.2. Zakres u�wiadamianych zmian � kiedy pytamy, �jak", a nie �co" jest u�wiadamiane............................... 94 3.2.1. Test AR.............................................. 96 3.3. Doznania i refleksje w do�wiadczeniu emocjonalnym oraz ich wp�yw na ocenianie i procesy tw�rcze .................. 99 3.3.1. Emocje aktora i obserwatora jako wyznaczniki zadowolenia z �ycia . . . 101 3.3.2. Skojarzenia emocjonalne aktora i obserwatora ..................110 3.3.3. W jaki spos�b doznania i refleksje zwi�zane ze znakiem emocji decyduj� o intuicyjno�ci-racjonalno�ci my�lenia i o potencjale tw�rczym...................................117 3.3.4. Zakres dozna� i refleksji u os�b o r�nym stylu obrony i poziomie l�ku oraz ich mo�liwo�ci tw�rcze ...................120 3.3.5. Spos�b do�wiadczania emocji os�b o r�nym stylu obrony i poziomie l�ku.........................................129 3.4. Doznania i refleksje jako wska�niki przebiegu my�lenia ...........135 3.4.1. �wiadomo�� zmian w systemach bezpo�redniej i po�redniej regulacji zachowania a otwarto�� poznawcza i proces tw�rczy..............135 3.4.2. Doznania i refleksje w procesie rozumowania. Inklinacje poznawcze ....................................140 3.5 �wiadomo�� zmian w systemach bezpo�redniej i po�redniej regulacji zachowania w warunkach wysokiego i niskiego poczucia podmiotowo�ci dzia�ania .............................................148 3.6. Wnioski � czy �wiadomo�� integruje procesy psychiczne cz�owieka? . . 153 Dodatek.............................................157 Spis tabel ...........................................159 Spis rysunk�w........................................159 Bibliografia..........................................162 Wst�p rz* wa�ne pytania Niedawno spiera�am si� z pewnym zaprzy- ja�nionym filozofem, czy nauka � zgod- nie z uj�ciem Kotarbi�skiego � musi do- tyczy� wa�nej dla cz�owieka dziedziny rzeczywisto�ci. M�j oponent twierdzi�, �e wobec relatywno�ci warto�ciowania wszystko mo�na uzna� za wa�ne, zatem takie kryterium naukowo�ci nie ma naj- mniejszego sensu. Na pe�n� swobod� wy- boru terytorium badawczego mog� sobie jednak pozwoli� tylko teoretycy w nau- kach nieempirycznych, takich jak mate- matyka, w kt�rych �aden �ywy organizm nie stawia wyzwania samym swym ist- nieniem. W psychologii mo�na z pewno�ci� za- da� wiele pyta� wa�nych. Najcz�ciej ro- dzi je praktyka. Na przyk�ad Bandler i Grinder (1995), zaniepokojeni doktry- nerstwem psychoterapeut�w i afirmo- waniem przez nich intuicyjnego, a wi�c niewyja�nionego post�powania terapeu- tycznego, pragn�li odczarowa� t� magi� i zapytali o przyczyny skutecznego poro- zumiewania si� psychoterapeuty z klien- tem. Ich koncepcja programowania neu- rolingwistycznego powsta�a mi�dzy innymi dlatego, �e autorzy nie mogli li- czy� na wsparcie naukowc�w. �[...] Dziw- nym zjawiskiem w dziedzinie psychologii jest fakt, �e istnieje ca�y zesp� ludzi zwa- nych. �badaczami�, kt�rzy nie maj� �ad- nego zwi�zku z praktyk�. Nie wiadomo, dlaczego psychologia podzieli�a si� tak, �e badacze nie dostarczaj� ju� klinicystom nowych danych i nie reaguj� na zg�asza- ne przez nich potrzeby" (op. cit., s. 14). Nie ?wnikaj�c w niezwykle z�o�one przyczyny tego stanu rzeczy, odnotowa� trzeba wzrost stara� w zakresie wycho- dzenia teorii naprzeciw praktyce. Zresz- t� sami krytycy � Bandler i Grinder � korzystali bardzo wiele z osi�gni�� �ba- daczy" w dziedzinie struktury j�zyka i zr�nicowania funkcjonalnego p�kul m�zgowych. Zgadzam si� jednak, �e �le- dzenie zmian w psychoterapii, w rozwo- ju cz�owieka czy w edukacji jest najlep- sz� podstaw� ustalenia wa�nych, a przez to �ci�lej naukowych, obszar�w bada�. Chroni ono przed wy��czn� koncentracj� na izolowanych zjawiskach psychicznych, kt�rych znaczenia dla funkcjonowania cz�owieka trudno dociec. Cz�sto nie po- trafimy przewidzie�, jaki zakres naszych docieka� teoretycznych mo�e s�u�y� od- powiedzi na wa�ne pytania. Potrzebny jest zwykle pewien nadmiar informacji, a zyskujemy go w�a�nie dzi�ki ciekawo- �ci akademik�w. Monografia ta nie mog�aby powsta�, gdyby nie czysto akademicka ciekawo�� zjawisk dla przeci�tnego obserwatora ta- jemnych, ale te� gdyby nie obserwacja skutecznych zmian w psychoterapii. Od czasu kiedy jako magistrantka pr�bowa- �am z m�odzie�czym tupetem wyja�nia� urojenia w depresjach, interesowa�y mnie g��wnie te procesy psychiczne, kt�re po- �rednio mog�y do uroje� prowadzi�. Pro- cesami tymi s� emocje, mechanizmy obronne, a tak�e intuicja. Maj� o...
amelka67