Świat w wieku XIX (1800 - 1914)
***********************************************************************
Po XVIII stuleciu Oświecenia i racjonalizacji, w XIX wieku wystąpiły duże zmiany w technicznych i społecznych metodach działalności produkcyjnej ludzi. Obok dotychczasowych ich form: łowiectwa, rolnictwa i rzemiosła narodziły się nowe przemysłowe sposoby produkcji. Charakteryzowały je dwie podstawowe cechy: podział i specjalizacja pracy oraz zastosowanie maszyn mechanicznych w produkcji. Budowane zakłady przemysłowe były rozwinięciem średniowiecznych manufaktur rękodzielniczych, a zastosowanie maszyn stało się możliwe dzięki znacznemu rozwojowi nauki i techniki.
W XIX w. dokonanych zostało bardzo wiele odkryć naukowych i wynalazków technicznych. Tak wiele, że na progu XX w. rozpatrywany był wniosek o likwidację Urzędu Patentowego w Paryżu, gdyż wydawało się, iż wszystko zostało już wynalezione i urząd staje się zbędny. Oto chronologiczne zestawienie niektórych odkryć naukowych i technicznych XIX stulecia:
- Polaryzacja światła;
- Ogniwo galwaniczne Aleksandra Volty;
- Destylacja ropy naftowej, zapoczątkowująca petrochemię;
- Odkrycie indukcji elektromagnetycznej i elektrolizy wody przez Michała Faraday’a;
- Elektromagnetyczna teoria światła James C. Maxwell’a;
- Układ okresowy pierwiastków chemicznych Dymitra Mendelejewa;
- Teoria ewolucji gatunków w drodze doboru naturalnego Karola Darwina;
- Teoria drobnoustrojów Ludwika Pasteur’a;
- Odkrycie promieni X, to jest promieniowania rentgenowskiego przez Wilhelma Roentgena;
- Odkrycie zjawiska radioaktywności;
- Odkrycie prawa dziedziczności przez Mendla;
- Odkrycie grup krwi i umożliwienie transfuzji krwi;
- Odkrycie pierwiastków radioaktywnych radu oraz polonu przez małżeństwo Curie;
- Pierwszy lot samolotu z napędem silnikowym braci W. i O. Wright;
- Opublikowanie teorii względności Alberta Eisteina;
- Zastosowanie psychoanalizy w badaniu rozwoju osobowości człowieka przez Zygmunda Freuda
Wynalezione zostały też (chronologicznie): strugarki i tokarki kłowe do metali, lampa naftowa przez Ignacego Łukasiewicza, gazowy palnik, skafander nurka, epidiaskop do obrazów nieprzeźroczystych, barwna litografia, elektryczna lampa łukowa, generator prądu zmiennego, lokomotywa parowa przez G. Stephensona, telegraficzny alfabet i aparat Morse’a, żarówka próżniowa, linotyp, żelazobeton, silnik elektryczny, rewolwer wielostrzałowy przez Samuela Colta, aspiryna, dynamit przez Alfreda Nobla, prądnica prądu stałego, spalinowy silnik czterosuwowy, aparat telefoniczny przez Aleksandra Bella, auto benzynowe przez Deimlera i Benza, karabin maszynowy przez Hirama Maxima, kinematograf przez braci Lumiere, radioodbiornik na fale elektromagnetyczne przez G. Marconiego, głośnik magnetodynamiczny, kinetoskop przez Tomasza Edisona, kauczuk syntetyczny.
Rozpoczęto masową produkcje przemysłową i szeroko zastosowano: żeliwo w budownictwie, pozłacanie galwaniczne, cukier z buraków cukrowych, piły tarczowe do drewna, blachy cynkowe, lampy gazowe dla oświetlenia ulicznego, maszyny do pisania, wieczne pióra, odlewane wyroby z porcelany, statki parowe z bocznymi kołami napędowymi, szynowe lokomotywy parowe w komunikacji towarowej i osobowej, dźwigary kratowe w budownictwie mostowym, konne kosiarki żniwne, automatyczne odlewanie czcionek drukarskich, zapałki w pudełkach, maszyny rotacyjne dla dzienników, rowery z napędem na tylne koło, oświetleniowe żarówki elektryczne, żelbetonowe konstrukcje, naftę do oświetlenia z ropy naftowej, aluminium, elektrownie wodne, gramofony płytowe, tramwaje elektryczne, bakelit, jako pierwsze tworzywo sztuczne.
Industrializacja przyczyniła się do rewolucyjnego rozwoju cywilizacyjnego i w tym zakresie porównywalna jest z wprowadzeniem rolnictwa, zastosowaniem żelaza czy rozpowszechnieniem druku w długich dziejach ludzkości. Rozwój produkcji przemysłowej zmienił struktury własnościowe oraz wymagał i możliwy był przez koncentrację kapitału finansowego, stąd określenie ustroju kapitalistycznego. Narodził się on w drugiej połowie XVIII w. w Wielkiej Brytanii, skąd stopniowo rozprzestrzenił się w XIX w. na całą Europę, ogarniając sukcesywnie w pierwszej kolejności: Niderlandy, Francję, Północną Italię, Niemcy oraz Szwecję. Kapitalistyczna industrializacja utrwaliła na stulecia dominację i władzę Europy, jako nowoczesnego Zachodu, wobec starożytnego Wschodu i zacofanego Południa.
Za symbol XIX stulecia, i rozpoczynającej się nowej epoki przemysłowej w Europie i na świecie, uznać można maszynę parową oraz jej główne zastosowanie w kolejnictwie. A wiek XIX najtrafniej można określić jako wiek pary i początków elektryczności.
W kulturze europejskiej w pierwszej połowie XIX w. rozwinął się nurt intelektualny, zwany romantyzmem, będący buntem przeciwko racjonalizmowi XVIII w., a także przeciwko wczesnemu kapitalizmowi, dławiącemu wolność społeczeństw. Przejawiał się w literaturze i sztuce, także w sposobie życia i obyczajach. Głosił wyższość uczucia nad rozumem, natury nad cywilizacją ludzką, wolności jednostki nad zorganizowaną zbiorowością, marzeń nad rzeczywistością, poezji nad prozą. Najdobitniej irracjonalne idee romantyzmu odzwierciedlały się w poezji, a jej czołowymi dziełami były, pełne liryzmu, poematy: "Oda do radości" Fryderyka Schillera, “Don Juan” George Byrona, “Oniegin” Aleksandra Puszkina, “Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza i “Faust” Johanna Wolfganga Goethego.
Drugą połowę XIX w. cechował w Europie odwrót od idei romantyzmu w kierunku tak zwanego pozytywizmu, to jest twórczości, opartej o realną rzeczywistość i dokonania naukowe. Przeobrażenia te dotyczyły głównie dziedzin: filozofii, literatury, a także muzyki. A wiązały się z rewolucją przemysłową w gospodarce większości krajów kontynentu, z upowszechnieniem oświaty oraz rozwojem szkolnictwa i opieki społecznej.
Do czołowych twórców teorii filozoficznych w XIX w. należeli m.in.: Georg W. Hegel - idealizm obiektywny; August Comte - socjologia i pozytywizm; Karl von Clausewitz ("O wojnie") - taktyka i strategia wojen; Artur Schopenhauer - metafizyka; Herbert Spencer - ewolucjonizm; Fryderyk Nietzsche ("Tako rzecze Zaratustra") - irracjonalizm; Zygmund Freud ("Objaśnianie marzeń sennych") - psychoanaliza.
Do wybitnych przedstawicieli literatury XIX w. należeli też: Walter Scott, Michał Lermontow, A. Lamartine, Karol Dickens (“Oliver Twist”), Gustaw Flaubert (“Madame Bovary”), Honoriusz Balzac ("Ojciec Goriot”), Wiktor Hugo (“Nędznicy”), H. Stendhal (“Czerwone i Czarne”), Aleksander Dumas (“Trzej muszkieterowie”), Alfred de Vigny, Lew Tołstoj (“Wojna i pokój”), Fiodor Dostojewski (“Zbrodnia i kara”), Bolesław Prus (“Lalka”). Utwory Balzaca i Stendhala stały się potem zaczątkiem wielkiej, klasycznej powieści współczesnej.
Również w dziedzinie muzyki XIX w. przyniósł bardzo bogaty dorobek. Do wielkich kompozytorów i muzyków należeli: Fryderyk Chopin, Johannes Brahms, Franc Liszt, Robert Schuman, Feliks Mendelssohn, Antoni Dworak, Anton Rubinstein, Piotr Czajkowski, Michał Rimski-Korsakow, Beli Bartok i wielu innych. Wspaniały rozwój cechował zwłaszcza muzykę operową i operetkową, w której prym wiedli: Charles Guonod, Georges Bizet, Ryszard Wagner, Giacomo Puccini, Giuseppe Verdi, Gioacchino Rossini, Johann Strauss, Franciszek Lehar, Jacques Offenbach, Bedrich Smetana, Modest Musorgski.
Malarstwo XIX w, cechowało się wielką mnogością stylów. Były to: impresjonizm, ekspresjonizm, kubizm, futuryzm, abstrakcjonizm. Największymi malarzami stulecia byli: Francisco Goya, Claude Monet, Auguste Renoir, Paul Cezanne, Edgar Degas, Paul Gauguin, Eugene Delacroix, Jan Matejko, Vincent van Gogh, Pablo Picasso.
W architekturze idee romantyzmu odzwierciedlały się w stylu neoklasycystycznym, który w drugim półwieczu przerodził się w neogotyk i w secesję na przełomie stuleci.
Wojny napoleońskie (1800-15), Kongres Wiedeński. Gdy Napoleon Bonaparte, jako Pierwszy Konsul, przejmował w grudniu 1799 r. dyktatorskie rządy we Francji, jej wojna z drugą europejską koalicją antyfrancuską praktycznie wygasła. Rosja w ogóle wycofała się z wojny, Austria starała się jedynie umocnić swe świeżo zdobyte pozycje w północnych Włoszech, zaś Wielka Brytania, po morskich zwycięstwach, nie przejawiała chęci angażowania swych sił na lądzie. Inicjatywę wojenną przejął więc Napoleon, żądając by Austria wycofała się z Półwyspu Apenińskiego. Gdy ultimatum nie zostało przyjęte, Napoleon, po ryzykownej przeprawie wojsk francuskich przez przełęcz Św. Bernarda w Alpach, rozbił siły austriackie 14 czerwca 1800 r. pod Marengo, następnie zajął Monachium i zagroził Wiedniowi, stolicy Austrii. Zmusiło to ją do zawarcia 9 lutego 1801 r. pokoju, przywracającego stan posiadania, jak po włoskich zwycięstwach Napoleona z 1797 r.
Wielka Brytania nie chciała walk lądowych, zwłaszcza wobec wrogości Szwecji i Dani oraz zmiany orientacji rosyjskiej na profrancuską. Ale w 1801 r. po wyparciu Francuzów z Egiptu, zatopieniu przez Nelsona wojennej floty duńskiej u wybrzeży Kopenhagi i śmierci cara Rosji, Pawła I, sojusze znów odwróciły się na jej korzyść. Wówczas mogła sobie pozwolić na kompromisowy pokój z Francją, jaki zawarty został 25 marca 1802 r. w Amiens. Umocnił on także pozycję Bonapartego w państwie francuskim, gdyż i Francuzi byli zmęczeni wieloletnimi wojnami.
Jeszcze w tym samym roku Napoleon wysłał 40-tys. korpus interwencyjny, w tym 6-tysięczną polską brygadę, utworzoną z resztek włoskiego legionu gen. Henryka Dąbrowskiego, na wyspę Santo Domingo na Karaibach, będącą kolonią francuską. Doszło tam do buntu Mulatów i Murzynów przeciwko restytucji niewolnictwa. Ciężkie dla Europejczyków warunki klimatyczne, żółta febra i walki, zdziesiątkowały interwencyjne wojska i zmusiły je w listopadzie 1803 r. do kapitulacji.
Już w 1803 r. stało się jasne, że pokój między Francją i Wielką Brytanią nie będzie trwały. Mnożyły się incydenty na morzach, w których Anglicy rewidowali i zagarniali statki francuskie, Francuzi zaś wznowili morską blokadę wysp brytyjskich oraz internowali Anglików z Francji, konfiskując ich majątki. Zagarnęli też niemiecki port Hanower nad Morzem Północnym i zaczęli przygotowywać się do inwazji na wyspy brytyjskie. Napoleon przygotował w tym celu 90-tys. armię, jaka miała być przewieziona na statkach, gromadzonych w portach nad Kanałem La Manche. Lecz porty te zostały zablokowane przez 60 liniowych okrętów brytyjskich i zamiar inwazji okazał się nierealny.
Natomiast bez większych przeszkód Napoleon działał na terenie Italii. Do 1805 r. zaanektował do Francji Królestwo Piemontu (Turyn) oraz Republikę Liguryjską (Genua), a także przekształcił Republikę Włoch (Rzym) w Królestwo Włoch, mianując się jego królem. Naruszył w ten sposób historycznie ukształtowany system Niemieckiego Cesarstwa Rzymskiego, rządzonego przez niemieckich cesarzy dynastii Habsburgów.
Wszystkie te poczynania Napoleona spowodowały zawiązanie się kolejnej, trzeciej koalicji antyfrancuskiej w składzie: Wielka Brytania, Austria, Rosja, Szwecja i Królestwo Neapolu. Nowa wojna rozpoczęła się we wrześniu 1805 r. od ataku Austrii na Księstwo Bawarii, sprzymierzone z Francją. Wtedy Napoleon ruszył ze swą armią na Austrię, otoczył jej wojska w Ulm, gdzie skapitulowały 20 października, przy czym Francuzi wzięli do niewoli 32 tys. jeńców. Po zajęciu Wiednia i marszu przez Morawy Napoleon, markując chęć ugody, sprowokował monarchów austriackiego Franciszka i rosyjskiego Aleksandra do walnej bitwy 2 grudnia pod Austerlitz, w której armie austriacka i rosyjska zostały rozgromione, tracąc 15 tys. zabitych i 25 tys. wziętych do niewoli, całą artylerię i wielkie zapasy sprzętu wojennego i żywności. Austria wycofała resztki swego korpusu interwencyjnego do Rosji.
Napoleon I Bonaparte zapanował więc niepodzielnie nad całą Europą Środkową i w krótkim czasie ukształtował nową jej mapę. Przede wszystkim włączył do Francji szereg terytoriów, m. in. Toskanię (Florencja) w Italii, Republikę Iliryjską (Dalmacja, Dubrownik, Istria, Slawonia,, część Chorwacji) nad Adriatykiem oraz królestwa Neapolu i Holandii, w których mianował królami swych braci Józefa i Ludwika. Najważniejszą zmianą było scalenie licznych zachodnich państewek niemieckich w jeden organizm państwowy, Związek Reński. W ten sposób zaistniały tylko 3 duże państwa niemieckie: Prusy, Austria i Związek Reński, a ostatecznej likwidacji uległa Rzesza Niemiecka, to jest historyczne Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego.
Prusy, niezadowolone z utworzenia Związku Reńskiego, i rozlokowania wojsk francuskich przy granicy pruskiej, wystosowały w tej sprawie ultimatum do cesarza Francji. W odpowiedzi wkroczył on ze swymi armiami do Prus i po tygodniu, 14 października 1806 r., rozgromił wojska pruskie w dwu bitwach pod Jeną i Auerstädt. Następnie Francuzi zajęli Berlin i prawie całe terytorium Prus z licznymi twierdzami, które poddawały się bez najmniejszej próby oporu. Król Fryderyk Wilhelm III uciekł wtedy do Kłajpedy, a wojska pruskie, wraz z Rosjanami, broniły się jeszcze tylko na Pomorzu. Po nierozstrzygniętej krwawej bitwie z Rosjanami pod Iławą, zajęciu Tczewa i Słupska przez Polaków, kapitulacji oblężonego Gdańska i klęsce wojsk rosyjskich 14 czerwca 1807 r. pod Frydlandem, Rosja poprosiła o pokój. Francja zawarła wówczas dwa traktaty pokojowe: z Rosją 7 lipca w Tylży i z Prusami 9 lipca. Na ich mocy Królestwo Prus utraciło ziemie na zachód od Łaby, Gdańsk stał się wolnym miastem, a z pruskich terenów II i III rozbiorów Polski utworzono Księstwo Warszawskie. Rosja i Prusy zobowiązały się też do blokady handlowej przeciwko Wielkiej Brytanii, a Napoleon zaakceptował zajęcie przez Rosję szwedzkiej Finlandii i tureckiej Mołdawii. Więc znów alianse się odwróciły.
Bonaparte nie miał już przeciwników w Środkowej Europie, lecz wojna z Anglią trwała nadal, a smak zwycięstwa zaprawiało goryczą rozbicie flot francuskiej i sprzymierzonej Hiszpanii przez flotę brytyjską admirała Nelsona, co dokonało się 21 października 1805 r. pod Trafalgarem w pobliżu Gibraltaru. W kontynentalnej Europie zapanował pokój, z wyjątkiem Portugalii, gdzie Anglicy mieli swoje bazy morskie, z których robili wypady przeciwko francuskim statkom na morzach. Napoleon postanowił spacyfikować ten ostatni wrogi skrawek kontynentalnej Europy. Posłał więc swe wojska przez terytorium przyjaznej Hiszpanii i do listopada 1807 r. Portugalia została podbita, a Hiszpania faktycznie okupowana przez Francuzów.
W następnym roku, w proteście przeciwko przedłużającej się okupacji abdykował król hiszpański Karol IV, po czym Napoleon internował królewską rodzinę hiszpańskich Burbonów we Francji, na tronie hiszpańskim osadzając swego brata Józefa, króla Neapolu. W maju wybuchło w Hiszpanii powstanie narodowe przeciwko garnizonom francuskim. Napoleon przy pomocy dodatkowych sił utrzymał w swym władaniu cały Półwysep Iberyjski, lecz wojna partyzancka w Hiszpanii tliła się nadal i angażowała znaczne siły francuskie.
Następna insurekcja miała miejsce w kwietniu 1809 r. w Austrii. Sprzymierzyła się ona z W. Brytanią, zawiązując czwartą koalicję antyfrancuską. Po czym jej wojska zaatakowały na kilku kierunkach, w tym Saksonię i Księstwo Warszawskie, gdzie rozwinęły się działania wojenne. W tej sytuacji Napoleon I Bonaparte ściągnął część swych wojsk z Hiszpanii, zajął 12 maja Wiedeń, a po klęsce nad Dunajem, z pewnym opóźnieniem, bo dopiero 6 lipca rozprawił się z Austriakami w bitwie pod Wagram. Austria znów musiała prosić o rozejm i kolejna wojna zakończyła się w październiku traktatem pokojowym w Schőnbrunn pod Wiedniem. Austria utraciła ostatecznie swe prowincje nad Adriatykiem, a także prowincje Salzburg i Inn na rzecz Bawarii, oraz ziemie polskie III. zaboru 1795 r., o które powiększone zostało Wielkie Księstwo Warszawskie.
Francja niepodzielnie panowała w zachodniej i środkowej Europie, ale wojna z Anglią trwała nadal. Najistotniejszym jej elementem była blokada wysp brytyjskich. Dokuczała ona coraz bardziej wszystkim, również Rosji, rujnując jej handel. Car Aleksander I nie był też zadowolony z panoszenia się Napoleona w całej Europie. Gdy latem 1810 r. osadził on jednego ze swych marszałków na tronie Szwecji, znajdującej się w strefie wpływów Rosji, Aleksander I kazał otworzyć porty rosyjskie dla statków neutralnych, w tym przewożące także towary angielskie.
Napoleon I Bonaparte, wierząc najwidoczniej, że wygrać z W. Brytanią może tylko na drodze jej blokady, powziął wówczas zamiar pobicia i zwasalizowania Rosji. Zgromadził na terenach Prus Wschodnich Wielką Armię, liczącą ok. 600 tys. ludzi (300 tys. Francuzów, 180 tys. Niemców, 90 tys. Polaków) i 24 czerwca 1812 r. przekroczył z nią rzekę Niemen, rozpoczynając swą kolejną kampanię wojenną. Rosjanie unikali jednak bezpośrednich starć, ograniczając się jedynie do rozproszonych potyczek i stosując taktykę spalonej ziemi, niszczyli za sobą zwłaszcza wszelkie zapasy żywności. Dopiero w połowie sierpnia doszło do poważniejszych walk o twierdzę i miasto Smoleńsk, w czasie których obie strony poniosły wielkie straty, a dużą rolę odegrał korpus Poniatowskiego, szczególnie polska artyleria. Zaś w dniach 5-7 września doszło do wielkiej bitwy pod wsią Borodino na przedpolach Moskwy. Wzięło w niej udział 250 tys. ludzi, zginęło 80 tys., lecz bitwa nie przyniosła rozstrzygnięcia.
Głównodowodzący wojskami rosyjskimi książę marszałek Kutuzow wycofał wojska, jakie mu pozostały, a następnie w połowie września oddał ćwierćmilionową stolicę, po wcześniejszej ewakuacji mieszkańców, wywiezieniu wszelkich zapasów żywności i podpaleniu miasta przez wypuszczonych na wolność więźniów. Wzniecali oni pożary jeszcze przez kilka dni po wkroczeniu wojsk francuskich, spłonęła nawet część pałacu kremlowskiego, z którego Napoleon musiał salwować się ucieczką. Słał on potem do cara propozycje honorowego zakończenia wojny, lecz po miesiącu bezowocnych oczekiwań na odpowiedź, i gdy już spadły pierwsze śniegi, zarządził 18 października odwrót swej Wielkiej Armii. Jej marsz przez bezkresne przestrzenie, wśród ostrych mrozów, bez kwater i żywności dla żołnierzy oraz paszy dla koni i przy nieustannych podjazdach kozackich, zamienił się w koszmar. Bitwą w Małojarosławcu Kutuzow zmusił Napoleona do odwrotu trasą smoleńską, spustoszoną w trakcie marszu Wielkiej Armii na Moskwę. Szczególnie ciężkie straty ponieśli Francuzi podczas przeprawy przez rzekę Berezynę na Białorusi.
Z armii, liczącej 420 tys. ludzi plus 150 tys. posiłków, jakie dodatkowo nadeszły, na całym wschodnim terenie operacyjnym ocalało tylko 80-100 tys. wojska, skrajnie wyczerpanego, bez armat, taborów i koni. Napoleon I Bonaparte opuścił resztki swej Wielkiej Armii jeszcze przed jej dotarciem do Wilna i śpiesznie wrócił do Francji, do Paryża docierając 18 grudnia.
Do lutego 1813 r. Rosjanie zajęli Księstwo Warszawskie, zaś w marcu doszli do Łaby. Wtedy Prusy zawarły sojusz z Rosją i wypowiedziały wojnę Francji. Tymczasem Napoleonowi udało się we Francji odtworzyć ok. 200-tys. armię i z nią wrócił do Saksonii, a nawet odniósł w maju dwa zwycięstwa pod Lűtzen i Budziszynem nad wojskami pruskimi i rosyjskimi, po których zawarto rozejm do 10 sierpnia. Po tym terminie, wobec zerwania pertraktacji pokojowych w Pradze przez Napoleona, Austria wypowiedziała Francji wojnę i walki zostały wznowione. W dniach 16-19 października doszło pod Lipskiem do wielkiej “Bitwy Narodów”, w jakiej starło się 320 tys. Rosjan, Niemców i Szwedów przeciwko 160 tys. Francuzów, Polaków i Sasów, przy czym ci ostatni w trakcie bitwy przeszli na stronę wroga. Zakończyła się ona wielką klęską Napoleona. Do Francji wraz z Napoleonem wróciło tylko ok. 60 tys. żołnierzy.
Senat francuski ogłosił detronizację cesarza Napoleona I Bonapartego, który 11 kwietnia abdykował, po czym internowany został na wyspie Elbie u wybrzeży Italii. Opuściła go wtedy również jego żona Maria Luiza, która wróciła do swej cesarskiej rodziny we Wiedniu. We Francji zostało restaurowane królestwo i władzę przejął król Ludwik XVIII, młodszy brat Ludwika XVI, panującego do Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Koalicja zawarła z nim pokój, zaś we wrześniu rozpoczął się Kongres Pokojowy we Wiedniu, na którym zwycięzcy zamierzali ustalić mapę Europy po wojnach napoleońskich.
W trakcie trwania Kongresu Wiedeńskiego, w marcu 1815 r., Napoleon Bonaparte uciekł z Elby, po czym powrócił do Francji i Paryża, witany entuzjastycznie przez rodaków. Chciał wskrzesić swą władzę, choćby tylko na zasadach monarchii konstytucyjnej. Z trudem udało mu się jednak zebrać 130 tys. nowego wojska i z tą armią pomaszerował do Belgii, gdzie stacjonowały wojska angielskie marsz. Wellingtona i pruskie marsz. Blűchera. Zamierzał je pobić oddzielnie, lecz plan ten się nie powiódł i walna bitwa, rozegrana 18 czerwca pod Waterloo, niedaleko Brukseli, skończyła się wielką klęską Francuzów, a Napoleon został zmuszony do kapitulacji. Został oponownie aresztowany i tym razem zesłany na daleką wyspę Św. Heleny na południowym Atlantyku. Tam w samotności pisał wspomnienia ze swych kampanii wojennych, w czasie których stoczył 60 bitew. Zmarł w 1821 r. w wieku 52 lat.
Francja. Sprawując od grudnia 1799 r. dyktatorską władzę we Francji, Napoleon Bonaparte działał bardzo energicznie. Starając się o uzyskanie poparcia arystokracji, ogłosił amnestię dla rojalistycznych emigrantów. Mogli oni wracać do kraju, ale zarekwirowanych w trakcie rewolucji majątków im nie zwrócono. Podobnie, normując stosunki z Kościołem katolickim przez zawarcie nowego konkordatu, Napoleon zastrzegł w nim nienaruszalność dokonanych rekwizycji i sprzedaży dóbr kościelnych. Konkordat poza tym był korzystny dla Kościoła: ustalał pensje dla biskupów, wprowadzał religię do szkół państwowych, ułatwiał budowę nowych kościołów, szkół kościelnych itp. Amnestią objęci zostali także szuani w Wandei, pod warunkiem złożenia przez nich broni.
By zdobyć przychylność kadry oficerskiej, Napoleon hojnie obdarzał zasłużonych oficerów tytułami hrabiów, baronów, a nawet książąt, co nie podobało się oczywiście starej arystokracji. W 1800 r. dokonany został przez spisek rojalistów zamach bombowy na życie Bonapartego. Zginęło wtedy dziesiątki osób, ale Napoleon wyszedł z zamachu bez szwanku. Spisek został szybko rozbity przez sprawną policję wieloletniego ministra Fouche, z którego usług Bonaparte szeroko korzystał. Wielu rojalistów zostało wtedy aresztowanych i zesłanych do Gujany w Ameryce Południowej. Z jeszcze większą konsekwencją i mocą rozprawił się z republikańskimi jakobinami. Sam nie był rewolucjonistą, a republikańskie ideały jak: wolność, równość, demokracja były mu całkowicie obce. Działał jako absolutny jedynowładca, dyktator, w oparciu o wielką burżuazję rodzącego się ustroju kapitalistycznego.
Napoleon wprowadził szereg reform usprawniających funkcjonowanie państwa. Przyjęcie zasady nominacji sędziów i zaostrzenie walki z rozbojami, fałszerstwami itp. zaowocowało ograniczeniem korupcji i szybkim wzrostem bezpieczeństwa publicznego. Reforma administracji państwowej, w tym ustanowienie prefektów w departamentach, a merów w gminach, utrzymała się do dziś. Tak samo trwały okazał się Kodeks Cywilny Napoleona z 1804 r. Ustalał on podstawy ustroju: wolność osobista, równość wobec prawa, laicyzacja, niewzruszalność własności prywatnej. Kodeks przyjęty potem został w wielu państwach.
Zreformowanie urzędów skarbowych i wprowadzenie podatków pośrednich od soli, tytoniu i napoi przyczyniło się do szybkiej poprawy finansów państwa, umożliwiając np. wypłatę rent. Poważnym zastrzykiem dla skarbu państwa była sprzedaż w 1803 r. Stanom Zjednoczonym A. P. terytorium Luizjany w środkowej części Ameryki Płn. za 15 milionów dolarów. Była to w ogóle największa transakcja nieruchomościami w dziejach, dzięki której Stany Zjednoczone powiększyły swe terytorium o przeszło dwa miliony kilometrów kwadratowych. Przy czym zaznaczyć należy, że Francja uzyskała te tereny od Burbonów hiszpańskich w zamian za nie swoje Królestwo Etrurii po zwycięstwach francuskich w Italii w 1801 r.
Napoleon poprzez subwencje, cła i kredyty aktywnie wspierał rozwój rolnictwa i przemysłu oraz eksport zagraniczny. Spowodowało to ożywienie koniunktury gospodarczej i stabilizację pieniądza. Nastąpiła rozbudowa Paryża, gdzie restaurowano całe dzielnice. Zapanował nowy styl Empire, oparty na wzorach greckich i rzymskich, który rozpowszechnił się w architekturze, meblarstwie, rzemiośle artystycznym, sztuce i modzie.
Celem wzmocnienia swej władzy Napoleon koronował się 2 grudnia 1804 r. na cesarza Francji. Koronacja, z wielkim przepychem, odbyła się w Katedrze Notre Dame w Paryżu, koronatem był papież Pius VII, a koronę na głowę włożył sobie sam Napoleon, koronując następnie swą żonę Józefinę.
Wszystkie te cywilne sprawy i problemy miały jednakże w okresie rządów Napoleona I Bonapartego znaczenie marginalne i zdominowane zostały przez tzw. wojny napoleońskie, jakie Francja prowadziła prawie bez przerwy do 1815 r. Było ich kilkanaście i brały w nich udział, w zmiennych koalicjach, wszystkie państwa europejskie. Fronty wojny rozciągały się od Portugalii do Moskwy i od Anglii i Szwecji do Italii. Obejmowały także Egipt, wyspę Santo Domingo na Karaibach i inne terytoria Ameryki Płn.
W grudniu 1809 r. Napoleon rozwiódł się ze swą pierwszą żoną, Józefiną i poprosił cesarza Rosji Aleksandra I o rękę jego młodszej siostry Anny. Dostał jednak kosza pod pretekstem zbyt młodego wieku wybranki. Nie przejął się tym i ożenił wkrótce z córką cesarza austriackiego, Marią Luizą. Lecz całkiem niewykluczone, że historia Europy potoczyłaby się inaczej, gdyby nie było wspomnianego kosza.
W 1810 r. Francja prowadziła wojnę już tylko z Wielką Brytanią, jeśli pominąć guerillę hiszpańską. Lecz wyspiarska Brytania była nieosiągalna dla wojsk francuskich, wobec absolutnego panowania jej wojennej floty na morzach. To też Napoleon Bonaparte upatrywał możliwość jej pokonania tylko w drodze ścisłej blokady handlowej. Było to jednak działanie obosieczne. Europa pozbawiona została towarów kolonialnych, jak kawa, kakao, cukier, pieprz i surowców dla przemysłu jak bawełna, indygo. Kwitł więc przemyt i kontrabanda tymi towarami w miastach portowych. By temu przeciwdziałać Napoleon przyłączył do Francji niemieckie porty Hamburg, Bremę, Lubekę Lubekę i szereg innych terytoriów niemieckich aż po Holsztyn, oraz Królestwo Holandii, które zlikwidował i podzielił na 9 departamentów. Następnie w ogóle handel towarami kolonialnymi został zabroniony, a rekwirowany towar był palony na stosach. Konsekwencją był ostry kryzys handlowo-przemysłowy w całej Europie. Bankrutowały fabryki, rosło bezrobocie. By temu przeciwdziałać rząd francuski udzielał przedsiębiorstwom znaczne subsydia finansowe i zamówienia na potrzeby armii i dworu.
W wyniku podbojów i aneksji Francja w 1812 r. powiększyła swe terytorium do 750 tys. kilometrów kwadratowych, mając 44 mln. mieszkańców. Przyłączone zostały do niej: Belgia, Holandia, prowincje niemieckie nad Morzem Północnym, prowincja Iliryjska na Bałkanach, hiszpańska Katalonia oraz znaczna część terenów włoskich wzdłuż zachodnich wybrzeży Morza Śródziemnego, po Rzym włącznie. Ponad to w bezpośredniej zależności od Francji znajdowały się królestwa Hiszpanii i Włoch, niemiecki Związek Reński, szwajcarska Republika Helwecka i Księstwo Warszawskie.
...
Patrycja_00