Polska Akademia Nauk Instytut Psychologii Bogdan Wojciszke PROCESY OCENIANIA LUDZI WYDAWNICTWO Nakom � Pozna� 1991 Praca finansowana przez CPBP 08.02: �Spo�eczno-psychologiczne mechanizmy^ o funkcjonowania i zmian osobowo�ci w spo�ecze�stwie wsp�czesnym". ^ Korekta Bo�ena Osada-Wasietewska Projekt ok�adki Grzegorz Marsza�ek ISBN 83-85060-32-4 Ptinled in Poland Wydawnictwo NAKOM, Pozna�, ul. Klasztorna 19. Nak�ad: 800 egz. Obj�to�� ark. wyd. 27,2; ark. druk. 1< Drukarnia TRD, Pozna�, ul. G�rczynska 14. rk. druk. 16,5. SPIS TRE�CI Rozdzia� I. Istota i funkcje procesu warto�ciowania............ 7 1.1. Wszechobecno�� warto�ciowania.................... 7 1.2. Oceny, emocje i nastroje....................... 9 1.3. Warto�ciowanie a poznanie: jeden czy dwa systemy?.......... 12 1.3.1. Wt�rno�� zjawisk afektywnych wobec poznania.......... 13 1.3.2. Niezale�no�� afektu i poznania................ 14 1.3.3. Pierwotno�� afektu...................... 17 1.3.4. Jeden czy dwa systemy?.................... 23 1.4. Proces formu�owania ocen interpersonalnych.............. 26 1.4.1. Aposterioryczne i aprioryczne komponenty procesu oceniania ... 26 1.4.2. Deskryptywne i afektywne znaczenia informacji o osobie ocenianej . . 32 1.4.3. Kryterium ocen.....................� . . . 41 Rozdzia� II. Afektywna tre�� informacji o osobie ocenianej........ 46 2.1. Ilo�ciowe modele integracji danych.................. 46 2.1.1. Ocena jako rezultat warunkowania - teoria Byrne'a....... "47 2.1.2. Ocena jako u�yteczno�� oczekiwana - teoria Fishbeina...... 48 2.1.3. Ocena jako rezultat algebry poznawczej - teoria Andersona ... 50 2.2. Posta� algebraicznej regu�y integracji znacze� afektywnych: sumowanie czy u�rednianie?...................... 55 2.2.1. Efekt wielko�ci zestawu informacji............... 55 2.2.2. Integracja informacji o zr�nicowanej intensywno�ci znaczenia afektywnego..................... 56 2.3. Sta�o�� i zmienno�� afektywnego znaczenia informacji......... 60 2.3.1. Efekty kontekstu........................ 62 2.3.2. Efekty kolejno�ci........................ 66 2.4. Podsumowanie: warto�� poznawcza ilo�ciowych regu� integracji..... 71 Rozdzia� gil. Deskryptywna tre�� informacji o osobie ocenianej....... 77 3.1. Hierarchia deskryptywnych znacze� obserwowanego dzia�ania....... 77 3.2. Nadawanie pcrsonalistycznego znaczenia informacji o zachowaniu..... 81 3.2.1. Zr�nicowanie dost�pno�ci kategorii interpretacyjnych ......... 84 3.2.2. W�asno�ci przetwarzanej informacji............... 90 3.2.3. Kiedy w og�le dochodzi do atrybucji cech?............ 93 3.3. Deskryptywne i afektywne znaczenie zachowa�............... 98 3.3.1. Posta� zwi�zku mi�dzy deskryptywnym i afektywnym znaczeniem zachowa� wyra�aj�cych cechy.................... 98 3.3.2. Efekt Arystotelesa........................ 102 3.4. Zr�nicowanie znaczenia dzia�a� na moralne i sprawno�ciowe....... 109 3.4.1. Moralne i sprawno�ciowe znaczenie dzia�a�............. 110 3.4.2. Integracja sprzecznych informacji................. 121 3.5. Rola kategorialnych struktur wiedzy................... 127 3.5.1. Oddzia�ywanie stopnia zgodno�ci ze schematem........... 131 3.5.2. Pasywny rezonans afektywny.................... 134 3.5.3. Aktywne generowanie oceny ze schematu ............... 138 3.6. Podsumowanie............................... 141 Rozdzia� IV. Stany afektywne oceniaj�cego podmiotu.............. 144 4.1. Konsekwencje nastroju pozytywnego.................... 145 4.1.1. Oceny i zachowania interpersonalne................ 145 4.1.2. Przetwarzanie informacji..................... 148 4.2. Konsekwencje nastroju negatywnego.................... 151 4.2.1. Oceny i zachowania interpersonalne................ 151 4.2.2. Przetwarzanie informacji..................... 152 4.2.3. S�dy os�b depresyjnych ...................... 154 4.3. Mechanizmy oddzia�ywania nastroju.................... 160 4.3.1. Nastr�j jako czynnik aktywizuj�cy tre�� pami�ci.......... 161 4.3.2. Nastr�j jako �r�d�o informacji.................. 162 4.3.3. Nastr�j jako �r�d�o oznakowania afektywnego........... 16S Rozdzia� V. Ocenianie ludzi jako proces sprawdzania hipotez........ 171 5.1. Generowanie hipotez......................... 17j 5.1.1. Rola pocz�tkowej informacji o osobie ocenianej......... 17; 5.1.2. Rola postaw wobec osoby ocenianej............... 171 5.1.3. Rola stereotyp�w i teorii osoby oceniaj�cej.......... 18< 5.2. Wp�yw hipotez na poszukiwanie informacji............... 18 5.2.1. Strategie zbierania danych................... 18 5.2.2. Przebieg procesu zbierania danych............... 19 5.3. Wp�yw hipotez na analiz� danych i analizy danych na hipotezy...... 19 5.3.1. Zr�nicowanie przetwarzania danych zgodnych i sprzecznych z hipotez�............ 19 5.3.2. Wp�yw hipotez na interpretacj� danych wieloznacznych...... 2C 5.3.3. Mechanizmy odrzucania danych sprzecznych z hipotez�...... 2( 5.3.4. Mechanizmy pseudoakceptacji danych sprzecznych z hipotez� ... 2( 5.3.5. Rewizja i trwanie hipotez................... 21 5.4. Wp�yw hipotez na wytwarzanie danych................. 2 5.4.1. Samospc�niaj�ce si� proroctwa................. 2 5.4.2. Przebieg procesu wytwarzania danych na przyk�adzie ocen szkolnych .. 2, 5.5. Samoocenianie i hipotezy na temat w�asnej osoby........... 2 5.5.1. Weryfikowanie hipotezy o pozytywno�ci w�asnej osoby...... 2 5.5.2. Wp�yw d��enia do pozytywnej samooceny na ocenianie innych ... 2 Rozdzia� VI. Podsumowanie - prawa rz�dz�ce ocenami............ 2 Bibliografia............................... 2 109 110 121 127 131 134 138 141 144 145 145 148 tsi " 151 152 154 160 161 162 169 171 171 175 178 180 183 , 184 . 192 199 199 200 205 209 213 218 218 220 225 225 230 239 243 Rozdzia� I ISTOTA I FUNKCJE PROCESU WARTO�CIOWANIA 1.1. WSZECHOBECNO�� WARTO�CIOWANIA Ludzie potrafi� warto�ciowa� niemal�e wszystko - ka�dy napotkany obiekt i zdarzenie, ka�dego cz�owieka, jego cech�, post�pek czy decyzj�. Ludzie sk�onni te� s� to czyni� i to do�� niezale�nie od tego, czy dysponuj� du�� czy ma�� wiedz� o przedmiocie warto�ciowa- nia, czy orientacja w tym obiekcie ma charakter �wiadomy, czy te� automatyczny, wreszcie - czy ustosunkowanie do obiektu istotnie jest do czego� potrzebne, czy te� zb�dne, a nawet szkodliwe z punktu widzenia ich aktualnie realizowanych zada�. Prawdopodobnie cz�ciej �wiat warto�ciujemy, ni� o nim my�limy, jak to zauwa�y� przed stu laty Wilhelm Wundt twierdz�c, �e cho� my�lenie nie zawsze towarzyszy uczuciom, uczucia zawsze towarzysz� my�leniu. Zapewne trudno wyobrazi� sobie istot� bardziej przera�aj�c� od cz�owieka, kt�ry pozbawiony by�by zdolno�ci i sk�onno�ci do warto�ciowania tego, co go otacza. Z drugiej jednak strony, trudno oprze� si� wra�eniu, �e ludziom cz�sto �y�oby si� �atwiej i przyjemniej, a dzia�a�o skuteczniej, gdyby nieco rzadziej ustosunkowywali si� do wszystkiego, co pojawia si� na ich drodze, a przede wszystkim do swoich bli�nich. Najwa�niejszym zr�nicowaniem informacji spo�ecznych posiadanych i u�ywanych przez cz�owieka jest ich zr�nicowanie na dane pozytywne i negatywne, zar�wno wtedy, kiedy dotycz� one innych ludzi, jak i siebie samego, sytuacji spo�ecznych, czy nawet oderwanych cech ludzkich. Najwa�niejszym rodzajem podobie�stwa dw�ch os�b jest podobie�stwo naszego w�asnego do nich stosunku (to w�a�nie podobie�stwo decyduje o zbli�onym charakterze naszych s�d�w o tych osobach i naszych zachowa� na nich kierowanych). Analogicznie, najwa�niejsze podobie�stwa i r�nice mi�dzy cechami osobowo�ci dotycz� ich warto�ciowo�ci (Rosenberg i Sedlak, 1972), co decyduje o tym, �e najcz�stsz� podstaw� wnioskowania o cechach cz�owieka na podstawie innych, ju� znanych jego cech, jest podobie�stwo ich warto�ciowo�ci (Schneider, 1973). O podobie�stwie codziennych, rutynowych epizod�w interpersonalnych decyduj� trzy wymiaryy to czy s� one przyjemne, czy nieprzyjemne, czy oznaczaj� s�abe, czy silne zaanga�owanie osobiste oraz czy podmiot wie, czy nie wie, jak si� w nich zachowa� (Forgas, 1982). Wreszcie sytuacje spo�eczne klasyfikowane s� jako podobne b�d� r�ne g��wnie w zale�no�ci od tego, jak s� odbierane z uwagi na swoj� afektywn� atmosfer�, co stwierdzono w odniesieniu zar�wno do, / 1 lr\ I '<L powiedzmy, szwedzkich student�w (Magnusson i Ekehammar, 1973), jak i angielskich gospody� domowych (Forgas, 1982), czy ameryka�skich pacjent�w psychiatrycznych (Moos, 1968). Oczywi�cie, w �adnym z tych przypadk�w afektywne zr�nicowanie os�b, ich atrybut�w, zdarze� czy sytuacji nie jest jedynym zr�nicowaniem, na kt�re ludzie reaguj�, niemniej jednak nadawanie obiektom warto�ciowo�ci jest jednym z pierwszych i naj- cz�stszych zabieg�w, jakie cz�owiek na nich wykonuje (por. Reykowski, 1989), a r�nica walencji jest najwa�niejszym pojedynczym zr�nicowaniem sens�w dowolnego rodzaju informacji spo�ecznej. Istotnym powodem owej wszechobecno�ci warto�ciowania s� niew�tpliwie jego donios�e funkcje w regulacji ludzkiego zachowania. Zdobywaj�c orientacj� w swoim �wiecie, ludzie nie tylko pragn� pozna� i zrozumie� rzeczywist�, obiektywn� jego natur�, ale r�wnie� usi�uj� zorientowa� si� w warto�ci poszczeg�lnych o...
otitte