„Czym jest pamięć. Pamięć jest wspaniałym i godnym podziwu darem natury, dzięki któremu przypominamy sobie rzeczy przeszłe, ujmujemy teraźniejsze i rozważamy przyszłe, opierając się na ich podobieństwie do przeszłych.” (Boncompagno da Signa, cyt. za Yates, 1977). Z psychologicznego punktu widzenia pamięć można rozumieć albo jako właściwość, umiejętność, która pozwala na gromadzenie i wykorzystywanie informacji docierających do niego ze świata zewnętrznego, albo jako proces powstawania, utrzymywania i odnajdywania śladów pamięciowych w układzie nerwowym. Pamięć jest więc zdolnością człowieka do zapamiętywania, przechowywania i przypominania (Czerniawska, Ledzińska 1994).
W ostatnich latach daje się zauważyć ogromny wzrost zainteresowania problematyką pamięci, zarówno wśród psychologów, jak i laików. Z jednej strony jest to spowodowane nowymi teoriami zakresie psychologii uczenia się, związanymi szczególnie z odkryciem specjalizacji funkcjonalnej półkul mózgowych oraz z rozwojem psychologii poznawczej, z drugiej strony zaś wzrostem zapotrzebowania we współczesnym społeczeństwie na metody, które pozwoliłyby uczyć się dużo szybciej i skuteczniej. Te dwa czynniki zaowocowały pojawieniem się dużej liczby różnych programów, metod i „szkół pamięci”, które oferują metody mające zapewnić niezwykłe efekty pamięciowe. Na rynku wydawniczym można również znaleźć wiele publikacji pod hasłem „superpamięć”. Jednak bardzo wiele spośród oferowanych metod nie opiera się na żadnych podstawach naukowych, bądź są to podstawy bardzo wątpliwe. Ponadto najczęściej brak danych empirycznych co do skuteczności proponowanej metody oraz naukowego opracowania zasad jej stosowania. Dlatego też wyraźnie widoczna stała się potrzeba stworzenia programu doskonalenia strategii pamięciowych opierającego się na solidnych naukowych podstawach, którego oddziaływanie zostałoby zweryfikowane empirycznie i który zostałby opracowany z uwzględnieniem wymagań psychologicznych i pedagogicznych. Takie zadanie postawiła sobie autorka prezentowanego programu, mając nadzieję, że trening ten będzie przydatny we wspomaganiu nauki szkolnej dzieci i młodzieży.
PODSTAWOWE POJĘCIA
MODEL ASOCJACJONISTYCZNY PAMIĘCI ANDERSONA I BOWERA
Koncepcja pamięci jako systemu elementów powiązanych skojarzeniami wywodzi się od Arystotelesa, współcześnie zaś rozwinięta została najpełniej w modelu Andersona i Bowera (1973). Główne założenia tej teorii są następujące:
1. Zapamiętywanie jest procesem kojarzenia elementów życia psychicznego zgodnie z prawami styczności lub wzmocnienia.
2. Przechowywanie jest procesem statycznym, a jego trwałość zależy od siły skojarzeń i liczby powtórzeń.
3. Przypominanie to mechaniczne uzewnętrznianie przyswojonych informacji w reakcji na sytuację bodźcową.
4. Zapominanie odbywa się poprzez zacieranie śladów pamięciowych w wyniku interferencji proaktywnej bądź retroaktywnej.
Model asocjacjonistyczny przedstawia pamięć jako system elementów (informacji) powiązanych siecią skojarzeń. Każda informacja może łączyć się z jednym lub wieloma innymi elementami.
TEORIA PODWÓJNEGO KODOWANIA A.PAIVIO
Teorię swoją, wraz z obszerną dokumentacją empiryczną przedstawił A. Paivio w 1971 roku. Wstępna wersja ulegała modyfikacjom zgodnie z nowymi badaniami, aż do wersji z 1986 roku (Paivio, 1986).
Według koncepcji A. Paivio, zwanej teorią podwójnego kodowania, treści obrazowe i słowne są reprezentowane w dwóch odrębnych systemach specyficznie modalnych: obrazowym i słownym. Reprezentacje umysłowe mają swoje rozwojowe źródło w doświadczeniu percepcyjnym, motorycznym i uczuciowym i dlatego muszą być specyficznie modalne, tzn. zachowywać w swej strukturze i procesach cechy wyprowadzone z tych doświadczeń.. Analogicznie należy rozróżnić dwa systemy symboliczne funkcjonujące w procesach poznawczych - system werbalny i niewerbalny (wyobrażeniowy). Systemy te są funkcjonalnie niezależne: każdy z nich jest wzbudzany przez specyficzny dla siebie rodzaj bodźców i przetwarza informacje zgodnie z własnymi procesami, dzięki czemu ich działania powinny być addytywne. Niezależność funkcjonalna nie wyklucza powiązania między systemami: czynności wykonywane w jednym systemie mogą zainicjować czynności w drugim systemie.
Najważniejszą dla badań nad skutecznością strategii pamięciowych częścią teorii Paivio jest hipoteza redundancji kodowania (coding redundancy hipothesis). Zgodnie z tą hipotezą wyniki pamięciowe wzrastają wraz z liczbą alternatywnych kodów pamięciowych dostępnych dla danego bodźca. Tę zależność tłumaczy się tym, że w przypadku zakodowania w dwóch systemach informacja pamiętana jest nawet wtedy, gdy jeden kod został zapomniany. Łatwiejszy jest również dostęp do niej.
Teoria Paivio znalazła potwierdzenie w licznych badaniach zarówno samego autora i jego współpracowników, jak i innych badaczy.
MNEMOTECHNIKI
Czym są mnemotechniki? W terminologii psychologicznej panuje pewien zamęt: można spotkać określenia takie jak: mnemotechniki, mnemoniki, systemy mnemotechniczne bądź mnemoniczne, sztuczna pamięć, sztuka pamięci. Czerniawska (1985) proponuje następującą definicję: "Mnemotechniki można określić jako złożone działania strategiczne mające na celu usprawnienie zapamiętywania, przechowywania i odtwarzania poprzez wiązanie materiału, będącego przedmiotem uczenia się, z ustalonym kodem."
Efektywność mnemotechnik oceniać można z jednej strony na podstawie przekazów historycznych, od strony psychologicznej zaś od niedawna prowadzone są badania mające stwierdzić, czy stosowanie sztucznej pamięci podwyższa wskaźniki efektywności pamięciowej i w jakim zakresie.
Metoda "haka" jest jedną z najlepiej poznanych mnemotechnik. Liczne dane eksperymentalne wskazują, że osoby stosujące tę metodę przy uczeniu się niepowiązanego materiału słownego uzyskiwały wyniki dwukrotnie wyższe niż osoby z grupy kontrolnej (m.in. Morris i Reid, za: Morris, 1979).
Również metoda "ogniwa" okazała się wysoce skuteczna - odtworzenia grup eksperymentalnych były dwu-, a nawet dwu i półkrotnie wyższe od wyników w grupach kontrolnych (Morris, 1979).
Niektórzy badacze stawiali wobec mnemotechnik zarzuty, jakoby były to sposoby sztuczne, nie pomagające w zrozumieniu treści, mało skuteczne i nie stosowane współcześnie. Można tu odpowiedzieć, powołując się na wypowiedzi Higbee (1978) i Czerniawskiej (1985), że w przypadku materiału nie powiązanego, gdzie stosuje się mnemotechniki, to właśnie one nadają sens i organizację elementom. Sztuczność ich polega na przyswojeniu z zewnątrz, ale same techniki bazują na naturalnych właściwościach ludzkiego umysłu, m.in. na redundancji kodowania i efekcie wyższości mnemicznej obrazów. Zarzut małej skuteczności nie potwierdził się w badaniach, a stosowalność tych strategii można obecnie obserwować coraz bardziej powszechnie.
STRATEGIA MAP MYŚLI (MINDMAPPING)
Mindmapping to metoda sporządzania interaktywnych notatek opracowana przez Tony'ego Buzana, polegająca na odnajdywaniu w tekście słów-kluczy i tworzeniu hierarchicznej struktury treści (Buzan, 1996). Ponieważ do tej pory nie opublikowano żadnych wyników badań dotyczących tej metody, ograniczę się tu do przedstawienia jej założeń teoretycznych i praktycznych.
Podstawowym założeniem, na jakim bazuje mindmapping, jest model asocjacjonistyczny pamięci. Według Buzana model ów odzwierciedla system połączeń, jakie tworzą neurony w trakcie zapisywania kolejnych informacji. Podobnie - według asocjacjonistów każda informacja docierająca do mózgu łączy się z wieloma innymi za pomocą skojarzeń, co w sumie daje całą sieć powiązanych ze sobą różnymi ścieżkami informacji.
Drugą ważną teorią dla tej metody jest koncepcja funkcjonalnego zróżnicowania półkul mózgowych. Na podstawie badań zapoczątkowanych przez R. Sperry'ego (Budohoska, Grabowska, 1984) stwierdzono, że każdej półkuli mózgu przyporządkowane są inne funkcje poznawcze: prawa półkula odpowiada za kodowanie obrazu jako całości, relacji przestrzennych, barw, analogii, zajmuje się wyobraźnią i marzeniami; lewa półkula zazwyczaj zawiera ośrodek mowy, dlatego opracowuje informacje werbalnie, hierarchicznie, linearnie i sekwencyjnie, odpowiada za myślenie logiczne, poczucie czasu, analizę elementów. Badania wykazały, że nie można jednoznacznie dokonywać takiego podziału u każdego człowieka, jednak sam fakt zróżnicowania wymienionych funkcji nasuwa pewne wnioski co do praktycznych zastosowań w uczeniu się i zapamiętywaniu. Również koncepcja Paivio odwołuje się do tych danych.
Buzan korzysta również z psychologii postaci (Gestalt) twierdząc, że mapy myśli pozwalają na wykorzystanie tendencji ludzkiego umysłu do uzupełniania niedokończonego
amelka67