43. neoklasycyzm.doc

43. Neoklasycyzm

Kategoria klasycyzmu jest jedną z najbardziej skomplikowanych i wieloznacznych kategorii estetyczno-artystycznych. W odniesieniu do literatury XX wieku pojęcie to oznacza kierunek we współczesnej poezji( dla odróżnienia klasycyzmu epok dawnych określa się go również jako neoklasycyzm). Historia tego kierunku obejmuje prawie całe stulecie.

Najogólniejsze zagadnienia klasycyzmu to:

- otwarty i pozytywny stosunek do dziedzictwa kulturowego,

- koncepcja formy i stylu poezji(respektowanie form regularnych, użycie repertuaru dawnych gatunków lirycznych,  szacunek dla kunsztu poetyckiego),

- określona tematyka(tendencja do podejmowania tematów uniwersalnych).

- system wartości humanistycznych,

- postawa światopoglądowa(obiektywizm, racjonalizm).

Polscy przedstawiciele klasycyzmu odwołują się do różnych obcych wzorów poetyckich i koncepcji teoretycznych nowoczesnego klasycyzmu, jak również niektórych teorii psychologiczno-filozoficznych. Dla ukształtowania się klasycyzmu młodopolskiego istotne znaczenie miał francuski parnasizm i odrodzenie klasyczne końca XIX wieku, dla klasycyzmu w poezji międzywojennej – twórczość takich poetów jak Paul Valery i Stefan George, wreszcie dla klasycyzmu lat 60 – koncepcja archetypów Carla Gustawa Junga i liryka Thomasa Stearnsa Eliota.

Pierwszy etap XX-wiecznego klasycyzmu przypada na schyłek modernizmu. W literaturze Młodej Polski tendencje te reprezentował Ludwik Hieronim Morstin i przede wszystkim Leopold Staff. Właśnie w tym okresie(1908-1914) kształtował się klasycyzm liryki Leopolda Staffa(tomy Gałąź kwitnąca, Uśmiechy godzin, W cieniu miecza, Łabędź i lira).

Poeta pozostał wierny temu programowi(modyfikując go w następnych okresach) w całej międzywojennej i powojennej – do 1957 roku twórczości poetyckiej. Dlatego może być uznany za najbardziej konsekwentnego przedstawiciela kierunku w XX wieku(patronującego skłonnościom młodszych poetów np. skamandrytów).

Leopold Staff(1878-1957)

Staffa uważa się za jednego z najwybitniejszych poetów-klasyków XX wieku. Tworzył w trzech epokach literackich: Młodej Polsce, dwudziestoleciu międzywojennym i we współczesności, dlatego nazywa się go także poetą trzech pokoleń.

W Młodej Polsce poeta przechodził fazę nietzscheanizmu, dekadentyzmu, postawę franciszkańską i umiłowanie wsi aż po tendencje klasyczne. W dwudziestoleciu międzywojennym miał już ustalona opinię poety dużego formatu(uznawali go za swojego patrona skamandryci). Tworzy w tym okresie Staff poezję codzienności, pragnie wydobyć piękno z motywów powszednich i rodzimych. Przyjmuje jako jeden z motywów szarą codzienność miasta, lecz skupia swoją uwagę na temacie wsi, sławi wiejski pejzaż, prace w polu – znamienny jest w tym względzie tom Ścieżki polne. Wiersz Kartoflisko ukazuje właśnie rolników pracujących przy wykopkach – kartofle uderzające o wiadro brzmią jak „werble na odmarsz jesieni”. Poeta do tematów codziennych i prostych używa formy klasycznej, uzyskując w ten sposób efekt piękna i poetyckości. Znana jest także z tego okresu żartobliwa „pochwała wieprza i gnoju” Leopolda Staffa, lecz także klasyczny motyw poety i poezji. Wiersz i tom pt. Wysokie drzewa to już wysoki klasycyzm.

Wiersz Do Muzy: podmiotem lirycznym jest poeta-klasyk, który podobnie jak starożytni zwraca się do Muzy o natchnienie. Tytuł Do muzy sugeruje, że wiersz jest inwokacją. Podmiot liryczny zwraca się do muzy i zapewnia ją o swojej wierności. Wiersz ma charakter nieco żartobliwy, podmiot liryczny prosi muzę, aby kiedyś mu się pojawiła, gdyż nigdy osobiście jej nie widział. Muza jest dla poety nie tylko natchnieniem, wyobraża ją sobie jako kobietę. Wiersz kończy się ponownym potwierdzeniem wierności poety natchnieniu i żartobliwa pointą. Zwracając się do Muzy, opiekunki sztuk, Staff jeszcze raz potwierdza swoją przynależność do klasycznego nurtu poezji(tu w sposób żartobliwy).

Wysokie drzewa: podmiotem lirycznym utworu jest poeta-klasyk, wyrażający zachwyt pięknem krajobrazu. Przedmiotem zachwytu poety są wysokie drzewa w promieniach zachodzącego słońca. Utwór zamknięty jest klamrą kompozycyjną. Podmiot liryczny kontempluje piękno przyrody. Kolorystyka zastosowana w wierszu, gry światła i cienia przywodzą na myśl teksty młodopolskie, ale z drugiej strony – Staff porównuje naturę do budowli i dzieła sztuki. Kontemplacja natury napełnia duszę poety spokojem i poczuciem wolności.

Klasycyzm liryki Staffa:

- jest to pewna postawa światopoglądowa i artystyczna,

- poszukiwanie równowagi duchowej i harmonii w świecie zewnętrznym,

- optymistyczna afirmacja życia i świata,

- wykorzystanie tradycyjnej formy – wyraz ładu rzeczywistości( regularna konstrukcja wiersza, umiar stylistyczny, klasyczne gatunki liryczne, dążenie do jasności i przejrzystości wypowiedzi),

- żywy związek z tradycją literacką i przeszłości kulturową(aluzje, nawiązania).

Taki rodzaj klasycyzmu pełny wyraz osiągnął w międzywojennych tomach poety: pochodzących z lat 30. zbiorach Wysokie drzewa i Barwa miodu(wiersze opisowe, których przedmiotem jest polski krajobraz przyrodniczy).

Dwudziestolecie międzywojenne:

Klasycyzm nie ukształtował się jako programowy i osobny prąd poetycki(jego program próbowało formułować wydawane przez Stefana Napierskiego u schyłku okresu pismo Ateneum). Rozproszone tendencje klasyczne można odnaleźć w liryce określonych grup oraz w indywidualnych realizacjach poszczególnych poetów(lata 30.). W tym okresie zarysowała się opozycja między klasycyzmem i awangardowym, nowatorskim, eksperymentalnym nurtem poezji(różnice w koncepcjach formy poetyckiej i w postawie wobec tradycji literackiej).

Obecność klasycyzmu zaznaczała się w liryce skamandrytów i szeroko rozumianej Drugiej Awangardy.

Skamander:

We wczesnej poezji skłonności klasycyzujące są mniej widoczne, chociaż ujawnia je kult doskonałości formy poetyckiej np. parnasizujące Sonety Antoniego Słonimskiego, kunsztowne wiersze Jana Lechonia z tomu Srebrne i czarne.

Klasycyzujący okres Skamandra przypada na przełom lat 20. i 30. Z tego okresu pochodzą takie zbiory poetyckie jak Rzecz czarnoleska Juliana Tuwima(tradycja polskiego renesansu), Powrót do Europy Jarosława Iwaszkiewicza(klasycznie retoryczny i patetyczny styl poetycki). Tom ten, podobnie jak późniejsze zbiory poety np. Inne życie, i tomy powojenne, wypełniają liczne aluzje i odwołania do europejskiej tradycji oraz współczesności literacko-kulturowej. Erudycyjne otwarcie na kulturę europejską jest istotą klasycyzmu reprezentowanego przez Jarosława Iwaszkiewicza także w okresie powojennym. Pod jego wpływem pozostawała w latach 30. klasycyzująca liryka młodszych poetów: Romana Kołonieckiego, Pawła Hertza i Stefana Napierskiego.

Druga Awangarda:

·         Tendencje klasycyzujące: regularność formy, retoryczny styl, skłonność do obiektywizacji emocji.

Czesław Miłosz: ówczesna poezja, zbiory Poemat o czasie zastygłym i Trzy zimy.

W kręgu klasycyzmu jest sytuowana, ze względu na regularną formę poetycką i erudycyjne związki z tradycją, liryka Mieczysława Jastruna (np. tom Spotkanie w czasie), który typ kunsztownej poezji kulturowej kontynuował także po wojnie.

Wśród poetów Kwadrygi bliski kierunkowi był przede wszystkim Lucjan Szenwald, który klasycyzującą poetykę łączył z tematyka rewolucyjną np. poemat Scena przy strumieniu. Nawiązania do tradycji kulturowej pojawiają się w twórczości niektórych kwadrygantów: Konstanty Ildefons Gałczyński, Marian Piechal.

Czesław Miłosz:

Był propagatorem odrodzenia klasycznego w polskiej poezji w latach bezpośrednio po wojnie. W swoich artykułach (np. List półprywatny o poezji) postulował takie wartości liryki jak dyscyplina intelektualna, uniwersalizm tematów, dyskursywność stylu i odnowienie tradycyjnych gatunków poetyckich. Realizacją tego programu były dłuższe poematy poety opublikowana na przełomie lat 40. i 50.: Traktat moralny; Traktat poetycki; Świat - Poema naiwne. Pewien niezamierzony i właściwie sprzeczny z zasadniczymi założeniami związek z klasycyzmem można odnaleźć w poezji socrealistycznej np. retoryka stylu, powrót do dawnych gatunków poetyckich m.in. ody, hymnu, pieśni, poematu.

Również jeden z dalszych etapów twórczości Miłosza można nazwać klasycznym. Przypada na lata emigracji. Zaczyna się wraz z napisaniem Doliny Issy, książki, która jest powrotem do mitologii dzieciństwa, do litewskich przestrzeni. Jest poszukiwaniem ładu i sensu istnienia. Potem Czesław Miłosz wydaje kolejne tomy poezji m.in. Traktat poetycki, Król Popiel i inne wiersze, Gucio zaczarowany, Miasto bez imienia, Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada. Jego poezja ze względu na swoją różnorodność, wielość tematów i wątków staje się coraz trudniejsza do sklasyfikowania. Opatrzyć ją można na pewno terminem „klasycyzm”, bo poddana surowej dyscyplinie, przesiąknięta intelektualnym dystansem, prowadzi dialog z tradycją, wspierając się na racjonalizmie i stoicyzmie jako największych wartościach, którym warto zaufać.

Przejaw klasycyzmu poety(wiersze):

Dar: wiersz-impresja wyrażający afirmację świata, a więc zanurzony w klasycyzmie. Piękno poranka wyzwala w podmiocie lirycznym uczucie spokoju, wyciszenia wewnętrznego, radość dnia codziennego. Uroda otaczającej natury łagodzi napięcia, złe emocje, przykre wspomnienia, ból i cierpienie. Przynosi jasność umysłu i pozwala zaakceptować świat w danym człowiekowi kształcie.

Świat(Poema naiwne): to cykl wierszy, w których poeta powraca w mitologię dzieciństwa. Buduje wizję świata pełnego ładu i bezpieczeństwa. Świat ten ukazany z perspektywy dziecka ma wyraźne arkadyjskie rysy. Jest piękny, celowy, przewidywalny. Nie brakuje w nim miejsca na zachwyt dla kwitnących piwonii, lecących po niebie ptaków, wyprawę do lasu – klasycyzm tego wiersza to tęsknota za pięknem i harmonią świata.

Campo di Fiori: klasycyzm tego tekstu to przede wszystkim dyscyplina formalna. Tekst jest przykładem dostojeństwa mowy ujętej w rygorystyczną, klasycyzującą formę: osiem ośmiowersowych strof pisanych ośmiozgłoskowcem. Materia poetycka również uporządkowana według klasycznej zasady: najpierw opis, potem refleksja. W pierwszej części wiesza sąsiadują ze sobą dwa obrazy zestawione na zasadzie analogii: spalenie Giordana Bruno i zagłada getta żydowskiego, stanowią one podstawę do zawartej w drugiej części tekstu refleksji.

Twórczości poetyckiej towarzyszy w tym czasie bogata estetyka. W esejach Prywatne obowiązki, Rodzinna Europa, Rok myśliwego, Ziemia Urlo, Szukanie ojczyzny Miłosz podejmuje przeróżne tematy dotyczące tradycji, etyki, a także polskości.

W 2002 r. przed śmiercią otrzymuje jeszcze Nagrodę Literacką Nike za zbiór pod tytułem Piesek przydrożny.

Klasycyzm po 1956roku:

Jako prąd posiadający świadomość teoretyczną i własny program ukształtował się po roku 1956. Jego najwyższy rozwój przypada na lata 60. Jako przedstawicieli tego kierunku wymienia się Jerzego S. Sitę (m.in. zbiór programowych szkiców W pierwszej i trzeciej osobie) oraz Zbigniewa Herberta i Jarosława Marka Rymkiewicza.

Zbigniew Herbert(1924-1998)

Tomy: Struna światła(1956), Studium przedmiotu(1961), Pan Cogito(1974), Rovigo(1992).

Poezja Zbigniewa Herberta jest łączona z klasycyzmem ze względu na takie właściwości jak emocjonalna powściągliwość, obiektywizacja wzruszeń, myślowa dyscyplina, intelektualizm wyrażający się w częstym użyciu ironii, uniwersalizm podejmowanych zagadnień(np. moralnych, historiozoficznych), uogólnianie współczesnych tematów w perspektywie historii oraz erudycyjność ujawniająca się w wielorakich(aluzyjnych i bezpośrednich) nawiązaniach do tradycji kulturowej – szczególnie antyku. To przywiązanie do tradycji jest widoczne także w zbiorach esejów Barbarzyńca w ogrodzie(1962) i Martwa natura z wędzidłem(1933).

Charakterystyczne cechy poezji Herberta:

- styl: na ogół lapidarny, elegancki, czasami ascetyczny;

- Herbert uznawany jest za naczelnego polskiego klasycystę. W jego utworach znajdziemy jednak także chwyty typowe dla poezji awangardowej: między innymi dążenie do maksymalnej skrótowości;

- często nawiązuje do tradycji kultury: wiersz Pan Cogito opowiada o kuszeniu Spinozy, Historia Minotaura, Ofiarowanie Ifigenii, Męczeństwo Pana Naszego malowane przez Anonima z kręgu mistrzów nadreńskich;

- odwołuje się do tradycji za pomocą nawiązań pośrednich i bezpośrednich – wykorzystuje więc cytaty, kryptocytaty, aluzje, motywy – szczególnie starożytność;

- formalny umiar i dyscyplina myślowa;

- liryka ma charakter intelektualny i filozoficzny,

- podejmuje tematy uniwersalne, często związane z tzw. kondycją człowieka: etyczne, historiozoficzne, egzystencjalne, ontologiczne i estetyczne;

- bywa moralistą i nie stroni od ironii(charakterystyczny dla niego ironiczny dystans);

- współczesne postawy i fakty ocenia na ogół poprzez ich konfrontację z przeszłością – niekiedy bardzo odległą.

Apollo i Marsjasz – inspiracją do powstania tego wiersza był obraz Tycjana pod tym samym tytułem. Historia pojedynku Apollina i Marsjasza została nieco inaczej opowiedziana. Ta opowieść może wydawać się jedną z najkrwawszych, najokrutniejszych i najbardziej paradoksalnych greckich opowieści. Oto łagodny, świetlisty, promienny i piękny Apollo dokonuje krwawej rzezi na niewinnym właściwie człowieku. Jest to czyn, który kłóci się z obrazem Apollona kreowanym na kartach mitologii. W tym utworze poeta daje wyraz swemu przerażeniu tymi, którzy posiadają moc zadawania bólu i zadają go. Może właśnie dlatego utwór przypomina trochę rzewna piosenkę, do której znakomitym akompaniamentem mogłaby być melodia grana na cytrze. Uwaga poety i czytelników skupiona jest na pokonanym rywalu(opis – opis piękna krzyku bólu).

Tren Fortynbrasa – gdy w końcowych scenach dramatu Szekspira(Hamlet) ginie większość kluczowych bohaterów, Fortynbras pojawia się jako pretendent do tronu. Do niego należeć będzie władza w Danii. Herbert natomiast, traktując Szekspirowski epizod jako punkt wyjścia do interpretacji, „rozwija: postać przyszłego władcy. Jest to swoista przemowa Fortynbrasa do martwego Hamleta. Herbertowski Fortynbras to urodzony dowódca – żołnierz, do tego pragmatyczny profesjonalista, któremu obce są głębsza refleksja i moralne dylematy. Indywidualny dramat Hamleta zostaje przeciwstawiony „państwotwórczej” pracowitości nowego władcy.

Jarosław Marek Rymkiewicz(ur. 1935)

Główny teoretyk i propagator ówczesnego klasycyzmu. Jego program sformułował w tomie szkiców Czym jest klasycyzm(1967) oraz pośrednio w eseistycznej książce Myśli różne o ogrodach(1968). Podstawę tego programu stanowi przekonanie o zasadniczej ciągłości i jedności całej kultury, która istnieje niejako równocześnie we wspólnym czasie. Główną dyspozycją twórczą pisarza jest otwarta na kulturowe dziedzictwo przeszłości pamięć. Współczesna twórczość stanowi nieustanne i nieuniknione obcowanie z tym dziedzictwem oraz ponawianie utrwalonych w nim wzorów: form, stylów i gatunków, mitów, toposów i archetypów. Jarosław Marek Rymkiewicz zaleca współczesnym poetom(polemizując z tendencjami awangardowymi) świadomą kontynuację i aktualizację dawnych motywów jako jedyną metodę wpisania własnej twórczości w ponadczasowe uniwersum kultury.  Świadectwem tej postawy jest poezja pisarza: np. tomy Konwencje, Metafizyka, Anatomia, Moje dzieło pośmiertne, podejmująca dialog z tradycją literacka i kulturową – zwłaszcza barokową. Dialogowi temu służą różnego rodzaju, erudycyjne i będące materiałem wierszy, odwołania: stylizacja, imitacje, aluzje, cytaty.

J.M. Rymkiewicz – wiersz Ostrzeżenie

Ząb mrówki, tysiącleci pałac budujący,

Jedwab twej skóry zmieni się w łuskę suchej kory,

Przetnie trefione włosy i powieki drżące

I sięgnie źródła pulsu pod bransolet wzorem[…]

Ty liryczne- mówiące w wierszu zwraca się do pięknej kobiety, której pożąda. Jest to specyficzny erotyk. Wiersz jest przewortną argumentacją, która ma nakłonić kobietę do miłości. Kontrasty: obraz pięknego ciała kontrastuje z makabrycznymi opisami jego rozpadu; tematyka miłosna sąsiaduje z tematyką śmierci. Dominuje tu tematyka rozpadu. Występuje naturalistyczne obrazowanie, zamiłowanie do brzydoty i makabry.

Rymkiewicz nawiązuje do konwencji barokowej: koncept, pointa na końcu utworu, poetyka kontrastów – piękne ciało i jego rozpad, jedwab skóry i ciało toczone przez mrówki, naturalizm. Tematyka przemijania, fascynacja rozkładem ciała, makabra(wiersze księdza Baki i Morsztyna), łączenie tematyki miłosnej ze śmiercią(Morsztyn).

Lekka archaizacja języka i nawiązanie do realiów dawnych epok. Obecna jest także w utworze typowa dla baroku kosmiczna perspektywa(„podziemia natury”, „zielona planeta”) oraz dynamika, eksponowanie przemian. Kunsztowna forma utworu również odnosi się do poetyki epoki(szyk przestawny, epitety, układ wersów i rymów).

Gatunek literacki: sonet.

Rymkiewicz napisał mnóstwo wierszy nawiązujących wprost do konkretnych tekstów barokowych np. Dafnis w drzewo bobkowe przemieniła się. Motyw przemian eksploatował w swej twórczości Bolesław Leśmian, któremu Rymkiewicz, zafascynowany jego poezją, poświęcił jedną ze swych książek.

→ Krytykiem towarzyszącym klasycyzmowi i propagującym jego program był w latach 60. i 70. Ryszard Przybylski, autor m.in. tomów szkiców Et in Arcadia ego i To jest klasycyzm. Wśród bliskich mu poetów wymienia się ponadto m.in. Artura Międzyrzeckiego, Julię Hartwig, Bohdana Zadurę. Skłonności klasycyzujące rozumiane jako otwarcie na przeszłość literacką reprezentują także poeci spoza tego kierunku np. Stanisław Gro...