Irena Namysłowska – Terapia rodzin, rozdział 1,2,3
I. Teorie funkcjonowania rodziny
Rodzina jest grupą osób połączonych więzami krwi, małżeństwa lub adopcji.
Hill i Hansen wyróżnili pięć kierunków teorii funkcjonowania rodziny:
· strukturalno – funkcjonalny
· symboliczno – interakcyjny
· sytuacyjny
· instytucjonalny
· rozwojowy
Kierunek strukturalno – funkcjonalny
Podstawowe pojęcia to struktura i funkcja. Struktura to organizacja społeczna, systemy społeczne, normy i wartości, zakłada daleko idącą interakcję różnych elementów, a jego implikacją jest to, że grupy, systemy, zachowania nie są przypadkowe, pozbawione regularności, nieprzewidywalne i indywidualistyczne. Społeczna struktura rodziny odnosi się do sposobów, w jaki członkowie rodziny pozostają w interakcji i jaki jest wzór ich organizacji. Często pojęcie struktury i funkcji rozpatruje się łącznie. Funkcja może być rezultatem lub konsekwencją danej struktury społecznej. Podejście to zajmuje się relacjami pomiędzy częściami lub komponentami struktury społecznej zarówno wewnątrz badanego systemu, jak i jego relacji z systemami wobec niego zewnętrznymi. Strukturalny funkcjonalizm zajmuje się analizą makrosystemów jak i mikrosystemów. Murdock twierdził, że rodzina pełni cztery podstawowe funkcje:
- socjalizacyjną
- ekonomiczną
- reprodukcyjną
- seksualną
Ogburn dodał jeszcze:
- edukacyjną
- rekreacyjną
- religijną
- społeczno – psychologiczną
Parsons i Bales sugerowali, że właściwie dla współczesnej rodziny typowe są tylko dwa zadania: podstawowa socjalizacja dzieci, tak by stały się członkami społeczeństwa, w którym się urodziły oraz formowanie osobowości członków rodziny
Tyszka i współpracownicy wymieniają:
- materialno – ekonomiczną
- opiekuńczo – zabezpieczającą
- prokreacyjną
- legalizacyjno – kontrolną
- klasową
- rekreacyjno – towarzyską
- emocjonalno – ekspresyjną
Prawidłowe funkcjonowanie rodziny zależy dużej mierze od integracji funkcji instrumentalnej (kontakty z systemami zewnętrznymi wobec rodziny – najczęściej związana z rolą męską) i ekspresyjnej(redukcja napięcia w systemie – najczęściej związana z rolą kobiecą)
Funkcjonalne prerekwizyty systemu rodzinnego:
· adaptacja – dopasowanie się do społecznego i fizycznego środowiska, w którym żyje
· osiągnięcie celu – zrozumienie i ogólna zgoda na podstawowe cele rodziny
· integracja – dotyczy wyłącznie spraw wewnątrz systemu rodzinnego, relacje pomiędzy
· zachowanie wzorców – sprawy wewnątrzrodzinne, rodzinne systemy wartości
Kierunek symboliczno – interakcyjny
Uwzględnia trzy przesłanki:
1. Zakłada, że istoty ludzkie reagują na rzeczy biorąc pod uwagę przypisywane im znaczenie
2. Znaczenia są związane lub pochodzą ze społecznych interakcji jednostki z innymi
3. Znaczenia są modyfikowane poprzez proces interpretacyjny jednostki w trakcie radzenia sobie ze zjawiskami, które spotyka
Zasadniczymi pojęciami są status i rola. Status oznacza pozycje w strukturach społecznych, podczas gdy rola oznacza oczekiwania związane z danym statusem. Role powstają w interakcji, podejście to kładzie nacisk zwłaszcza na proces
Kierunek instytucjonalny
Traktuje się rodzinę jako podstawową instytucję społeczną. Podstawowym pojęciem jest instytucja – system norm regulujących ludzkie zachowania i organizujących je w stabilnie, powtarzające się wzorce aktywności. Tu rodzina traktowana jest jako pierwotna grupa społeczna charakteryzująca się stosunkowo małą wielkością oraz dużą częstotliwością i intymnością kontaktów. Wyróżnia się rodzaje rodzin:
- prokreacyjna – zakładamy biorąc ślub
- „nuklearna” – składa się z rodziców i dzieci
Tyszka - małżeństwo to „legalny względnie trwały związek kobiety i mężczyzny, powołany w celu wspólnego pożycia, współpracy dla dobra rodziny, a więc głównie wychowywania dzieci oraz wzajemnego wsparcia emocjonalnego”
Kierunek rozwojowy
Rodzina jako zamknięty system pozostający w interakcji osobowości jest zorganizowana w taki sposób, aby wypełniać pewne funkcjonalne prerekwizyty poprzez wykonywanie specyficznych zadań rozwojowych.
Stadia rozwoju rodziny E. Duvall - wyróżnia 8 faz cyklu życia rodziny:
1.małżeństwo bez dzieci – zadaniem jest stworzenie rodziny, oboje partnerzy wnoszą do wspólnej, nowej rodziny systemy wartości, przekonania, przyzwyczajania z własnych rodzin pochodzenia, dochodzi tu do renegocjacji, kompromisów, trudnością w tej fazie jest ustalenie relacji z rodzinami pochodzenia
2.rodzina wychowująca małe dzieci głównym zadaniem jest przystosowanie systemu
3.rodzina z dzieckiem w wieku przedszkolnym rodzinnego do przyjęcia nowego członka oraz podział
4.rodzina z dzieckiem w wieku szkolnym obowiązków dotyczących ich wychowania, zmianie
ulegają relacje z rodzinami pochodzenia, przełomowym
momentem jest pójście dz do szkoły – rozluźnienie więzi z matką, rozpoczęcie na nowo pracy, dla męża jest to okres wymagający zmian wzorca przystosowania
5.rodzina z dorastającym dzieckiem – najważniejszym zadaniem jest ostateczna separacja dorastającego dziecka, rodzice często wycofują się z pozycji autorytetu, system rodzinny musi stać się elastyczniejszy, wszyscy członkowie są na równi, ta faza niesie duże ryzyko najczęściej dla nastolatka, dochodzi opieka nad starzejącymi się dziadkami
6.rodzina opuszczona
7.rodzina w stadium "pustego gniazda" - – ponownie mamy do czynienia z diadą małżeńską, ponowna konsolidacja i bliskość, konieczne jest znalezienie celów i wartości na resztę życia, przygotowanie do roli dziadków, najdłuższa faza, trwa ok.15 lat
8.stadium starzejących się rodziców – przystosowanie się do końca kariery zawodowej, starzenia się i śmierci
Carter – rozwód stanowi przerwanie lub przemieszczanie w cyklu życia rodziny, które powodują czasowy brak równowagi w rodzinie towarzyszący zmianom, zyskom i stratom w przynależności do systemu rodzinnego. Rodzina potrzebuje jednej lub więcej dodatkowych faz, aby z powrotem znaleźć się na drodze rozwojowej i odzyskać stabilizację
Carter i McGoldrick przyjmują, że w cyklu życia działają na rodzinę stresory o charakterze poziomym i pionowym:
Poziome- wiążą się z przechodzeniem z jednej fazy do drugiej, występują w postaci niekorzystnych, nieoczekiwanych zdarzeń np. wypadki, śmierć, choroba
Pionowe – przekazywane z pokolenia na pokolenie w postaci mitów, wzorców i delegacji rodzinnych
II. System rodzinny
System
wg Tomaszewskiego – zbiór elementów, powiązanych ze sobą w taki sposób, że stanowią one całość zdolną do funkcjonowania w określony sposób
wg Buckley – jest kompleksem elementów lub komponent bezpośrednio lub pośrednio pozostających w związku przynajmniej z jedną inną częścią systemu, w bardziej lub mniej trwały sposób w określonym czasie
wg L. von Bertalanffy`ego – systemy to struktury, które składają się z powiązanych elementów
System charakteryzują: podział na podsystemy, granice, eksport i import materii lub inaczej wymiana informacji z otoczeniem, a także tendencja do zachowania struktury(morfostaza) oraz do zmiany (morfogeneza). Te dwa ostatnie realizowane są poprzez dwa procesy regulacyjne: mechanizm sprężenia zwrotnego ujemnego i dodatniego.
Podział systemów:
· otwarte – zachodzi stale wymiana materii lub energii czy informacji z otoczeniem, należą do niej wszystkie systemy żywe, wzrasta w nich uporządkowanie, czyli tzw. entropia ujemna (negentropia)
· zamknięte – systemy bez wymiany energii z otoczeniem, w których wzrasta entropia stanowiąca wyznacznik stopnia dezorganizacji
Organizacja systemu to relacje elementów, które tworzą całość dającą się przyporządkować do pewnej klasy
Struktura oznacza przestrzenne, specyficzne wyposażenie w komponenty. Niezmienność organizacji systemu jest warunkiem jego tożsamości. Organizacja nie może być radykalnie zmieniona, może być jedynie rozwiązana, co jest równoznaczne z rozpadem – śmiercią systemu
Wg Maturany i Varelli istoty żywe to takie, które posiadają organizację autopotetyczną, systemy żywe są autonomiczne, a więc samoregulacyjne, nie poddają się sterowaniu z zewnątrz, mogą natomiast reagować na zakłócenia
Wg Koestlera każda funkcjonalna jednostka na jakimkolwiek poziomie hierarchii funkcjonuje w dwojaki sposób: jako całość w stosunku do jednostek jej podrzędnych i jako część w stosunku do nadrzędnych. Cały świat złożony jest z systemów pozostających w interakcji i hierarchicznie uporządkowanych od komórki do makrosystemu
System rodzinny jest złożony z pojedynczych członków rodziny pozostających w interakcji podczas wspólnego życia, charakteryzują go granice:
· wewnętrzne – pomiędzy członkami rodziny lub poszczególnymi podsystemami, wyznaczają one stopień przepływu informacji
· zewnętrzne – odgradzają rodzinę od innych szerszych systemów i jednocześnie umożliwiają komunikację pomiędzy rodziną a innymi systemami społecznymi, z którymi współpracuje, wypełniając swoje rozliczne funkcje
Stopień otwarcia systemu na wymianę informacji z otoczeniem jest zależny od granic systemu, od ich przepuszczalności
Minuchin uważa, że granice systemu rodzinnego są bardzo ważne dla jego prawidłowego funkcjonowania i proponuje pewne kontinuum wyznaczające stopień przepływu informacji; od granic sztywnych, poprzez granice prawidłowe, elastyczne, do granic zatartych.
Cannon sądził, że tendencja do zachowania stałości jest warunkiem życia organizmów żywych. Uznał, organizm ludzki za samoregulujący się system, który utrzymuje stałość niezależnie od zmian w otoczeniu zewnętrznym. Automatyczna tendencja do zachowania równowagi została nazwana homeostazy.
Wg Jacksona interakcje w rodzinie można opisać jako zamknięty system informacji, w którym różnice w zachowaniu służą jako informacja zwrotna, za pomocą której dokonuje się korekcja odpowiedzi systemu. Rodzina zachowuje się zgodnie ze strategią homeostazy rodzinnej. Zachowania te można opisać w sposób następujący:
1. Członkowie systemu rodzinnego starają się zachować równowagę i stałość we wzajemnych relacjach
2. Biorą oni udział w zachowaniu równowagi zarówno wprost, jak i nie wprost
3. HR obserwować można poprzez powtarzające się, dające się przewidzieć wzorce zachowań wszystkich członków rodziny
4. Kiedy równowadze rodzinnej zagraża destabilizacja, wszyscy członkowie rodziny zgodnie podejmują działania, aby ją utrzymać
5. Kiedy jeden z członków rodziny sygnalizuje chęć zmiany w relacji z innym, ten będzie zachowywał się tak, aby zmniejszyć lub zmodyfikować tę tendencję
Maruyama wierzy, że przetrwanie każdego systemu żywego zależy od dwu istotnych procesów: „morfostazy” i „morfogenezy”. Morfostaza oznacza mechanizmy regulujące systemu nastawione na utrzymywanie przez niego stałości. To odpowiednik pojęcia homeostazy. Utrzymywanie stałości w systemie jest możliwe dzięki procesowi znanemu pod nazwą ujemnego sprężenia zwrotnego. Morfogeneza oznacza proces zmiany systemie. Proces ten jest realizowany poprzez mechanizm dodatniego sprężenia zwrotnego, inaczej mechanizm nasilania zmiany, zwiększający zróżnicowanie w systemie.
Pojęcie tzw. pętli – w systemie mechanizmy sprzężeń zwrotnych dodatnich i ujemnych nie stanowią kontinuum o charakterze linearnym, ale tworzą pętle tj. serie wzajemnych uwarunkowanych zdarzeń
W ocenie mechanizmów regulujących funkcjonowanie systemu rodzinnego czas odgrywa szczególnie ważną rolę. Terapeutyczne próby oddziaływania na system rodzinny kiedy nie jest on w kryzysie często kończą się niepowodzeniem. W takich wypadkach stosuje się liczne manewry terapeutyczne zmierzające do wywołania w rodzinie systemu napięcia lub destabilizacji systemu rodzinnego. Najbardziej oczywiste dla terapeuty rodzinnego jest fakt, że choroba jednego z członków rodziny, który sam w sobie jest systemem, nie może być analizowana bez zrozumienia jej znaczenia dla rodziny jako całości, a więc szerszego systemu. Również na objawy należy patrzeć z dwu punktów widzenia: ich znaczenia dla jednostki i ich skutków dla rodziny. Objawy te czynią identyfikowania pacjenta słabym i często bezbronnym na poziomie jednostkowym, a równocześnie mogą mu dać olbrzymią kontrolę na poziomie rodzinnym.
Dell proponuje zastąpienie pojęcia homeostazy pojęciem koherencji, uważa, że każde zachowanie nie jest zależną jednostką ludzkiego funkcjonowania, ale jest włączone w systemową koherencję. „System nie może zachowywać się, działać, nie zmieniając się równocześnie”, każdy akt zachowania bierze udział w ciągłej, powtarzającej się ewolucji systemowej koherencji, dla terapeutów ważne jest to, że istnieje proces ko ewolucji koherencji jednostki, rodziny a także szerszych systemów społecznych, ko ewolucja koherencji jest centralnym zjawiskiem w terapii, a terapeuta staje się częścią tego procesu. Wszystkim terapeutom znane jest uczucie „wciągnięcia” przez system rodzinny i terapeutycznej impotencji. Istnieją różne strategie zmniejszące to ryzyko: konsultacje systemu rodzinnego w miejsce terapii, kotorapia, posługiwanie się lustrem jednostronnym, praca w zespole terapeutycznym a także superwizja oraz dłuższe odstępy między sesjami rodzinnymi
Dla rozumienia procesów w systemie rodzinnym ważne jest także zrozumienie, co powstrzymuje system przed szukaniem nowych rozwiązań w sytuacji wymagającej zmiany.
Bateson uważa, że te przeszkody mogą być rozumiane jako czynniki determinujące nierówność prawdopodobieństwa.
White sądzi, że przeszkody przyjmują różne formy, tworząc między innymi rodziną mapę świata i ustanawiając prawa dotyczące selekcji informacji dopływających do rodziny. System rodziny organizuje się wokół problemu, terapia polega na dostarczeniu rodzinie alternatywnych informacji lub raczej na umożliwieniu jej korzystania z nich.
Minuchin – nieskuteczne próby rozwiązania problemu, sprowadzające rodzinę do szukania pomocy, zawęziły jej pole doświadczeń życiowych. Rodziny w takich sytuacjach zdradzają tendencję do nadmiernego koncentrowania się na obszarze sprawiającym kłopoty
III. Terapia rodzin w perfektywnie historycznej
Podział terapii rodzin na poszczególne szkoły:
1. Psychoanalityczna terapia rodzin ora kierunki wywodzące się z teorii związku z obiektem
2. Behawioralna terapia rodzin
3. Podejścia transgerencyjne w terapii rodzin
a) kontekstualna tr
b) symboliczna tr C. Whitakera
c) teoria systemów rodzinnych i terapia M. Bowena
4. Tr oparta o teorię systemów:
a) interakcyjno – komunikacyjna tr
b) terapia strategiczna
c) terapia strukturalna
d) systemowe tr: klasyczna mediolańska szkoła tr, postmediolańska tr, obserwująca system terapia systemowa
e) ewolucja terapii systemowej: zespół reflektujący, konsultacja systemowa, systemowa praca z jedną osobą
5. Inne kierunki tr
N. Ackerman, Bell, Satir są uznawani za twórców tr. Jako prekursora możemy uznać Freuda, który jako pierwszy napisał o relacjach w rodzinie
1921 – Flugel „Psychoanalityczne stadium rodziny”
1937 – artykuł Ackermana „Jedność rodzinna”
Richardson „Pacjenci mają rodziny”
1949 – Bowlby artykuł „Studium i redukcja grupowego napięcia w rodzinie
1962 – wydanie pierwszego numeru czasopisma „Family Process”, które do chwili obecnej utrzymuje najwyższy standard w zakresie teorii i praktyki klinicznej tr
1975 – Bell „Grupowa terapia rodzin” uważana za jeden z pierwszych podręczników tr
1960 – założenie Instytutu Terapii Rodzin przez Ackermana
Ackerman uważał, że niepowodzenie komplementarności, charakterystycznych dla ról granych przez różnych członków rodziny, z których jeden zdradza objawy zaburzeń, powoduje, że zmiana i rozwój rodziny zostają zahamowane, role stają się sztywne lub ulegają częstym zmianom przyczyniającym się do jej dezorganizacji. W analizie brał po uwagę to, co miało miejsce w poprzednich pokoleniach
1958 – Dynamika rodziny a odwracalność formowania urojeń
Virginia Stair kładzie duży nacisk na pojęcie dojrzałości, uważając je za podstawowe dla terapii, wg niej człowiek dojrzały to człowiek, który posiada pełną kontrolę nad samym sobą oraz jest w stanie dokonywać wyborów i podejmować decyzję w oparciu o prawidłową percepcję siebie, innych i kontekstu sytuacji. Dysfunkcjonalność to niezdolność do jasnej i prawidłowej komunikacji, której uczymy się w rodzinie, terapia to próba poprawy sposobów komunikowania się członków rodziny ze sobą i uczenie się prawidłowej komunikacji
Anna-Helena1