Kultury neolityczne.pdf

NEOLIT NA ZIEMIACH POLSKICH

Podstawowym kryterium pozwalającym na wyróżnienie epoki neolitu jest nowy typ gospodarki- uprawa roślin

(pszenica, jęczmień, owies, proso, groch, soczewica i len) i hodowla zwierząt (koza, owca, świnia i pies). Te

nowe zdobycze cywilizacyjne najwcześniej uwidoczniły się na terenach Bliskiego Wschodu (XI tysiąclecie

p.n.e.), Anatolii (VIII tys. p.n.e.) i na Bałkanach (VII tys. p.n.e.). Stąd gospodarka neolityczna rozprzestrzeniła

się na tereny basenu środkowego Dunaju (Węgry, Słowację i Morawy) - (VI-V tys. p.n.e.) skąd w V tys. p.n.e.

z ludnością kultury ceramiki wstęgowej rytej dotarła na ziemie polskie.

Kultury basenu środkowego Dunaju (kultury naddunajskie) miały podstawowe znaczenie dla rozwoju kultur

neolitycznych na ziemiach polskich. Stąd napłynęli na terenu Niżu Polskiego osadnicy posiadający oprócz

umiejętności uprawy roli i hodowli zwierząt także umiejętność wyrobu ceramiki. Kultury o podłozu lokalnym to

kultura pucharów lejkowatych, która wykształciła się na podłożu kultur mezolitycznych na terenach Danii i

północnych Niemiec w IV tys. p.n.e., oraz krag kultur ceramiki dołkowo-grzebykowej obejmujący swym

zasięgiem pn.-wsch. Europę . W połowie III tys. p.n.e. pojawili się na ziemiach polskich przedstawiciele

jeszcze dwóch kultur neolitycznych - kultury amfor kulistych i kręgu kultur z ceramiką sznurową.

KRĄG KULTUR NADDUNAJSKICH

Kultury z kręgu naddunajskiego pojawiały się sukcesywnie na ziemiach polskich przez cały okres neolitu

przenikając z południa poprzez Bramę Morawską i przełęcze Karpat i Sudetów. Pierwsza fala nowego typu

osadnictwa nastąpiła w połowie V tys. p.n.e. Reprezentowana była przez kulturę ceramiki wstęgowej rytej.

Kultura ta odegrała podstawowe znaczenie we wprowadzeniu na naszych ziemiach oraz terenach całej

Środkowej Europy uprawy roli, hodowli zwierząt domowych oraz ceramiki. Okres jej trwania (około 5300-

3900 lat p.n.e.), w zależności od regionu, rozciągał się między 700 a 1000 lat. Kultura ceramiki wstęgowej

rytej wywarła decydujący wpływ na inne kultury neolityczne Środkowej Europy. Przede wszystkim na krąg

kultur lendzielskich i krąg kultur nadcisańskich.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA

Wszystkie kultury z kręgu naddunajskiego pozostawały pod silnym wpływem kultur przenikających na tereny

środkowego dorzecza Dunaju z basenu Morza Śródziemnego. W kilku falach kultury naddunajskie

rozprzestrzeniały się na tereny Środkowej Europy, z których dwie miały największy zasięg. Są to już

wcześniej wspomniane fale związane z ekspansją kultury ceramiki wstęgowej rytej oraz kultur lendzielskiej i

nadcisańskiej . Wpływy ich trwały prawie dwa tysiące lat poczynając od około 5300 p.n.e. Dlatego nie można

mówić o ich dużej jednorodności. Wyjątkiem jest obrządek pogrzebowy, który jest prawie całkowicie

szkieletowy. Najważniejszym wkładem kultur kręgu naddunajskiego było wprowadzenie, a następnie rozwój

rolnictwa, hodowli zwierząt domowych oraz ceramiki. Grupy ludności k. naddunajskich zasiedlały niewielkie

obszary o bardzo dobrych glebach. Spotyka się osady różnego typu poczynając od otwartych,

krótkotrwałych, do osad obronnych długotrwałych. W początkowej fazie budowano pojedyncze niewielkie

domy drewniane, które z czasem zaczęły zastępować wielkie budynki dochodzące do kilkudziesięciu metrów

długości, składajace się z kilku izb prawdopodobnie zamieszkiwanych przez różne rodziny. Na terenach

południowych stwierdzono ślady malowania domów

GOSPODARKA

Późniejsze kultury kręgu naddunajskiego wprowadziły tylko niewielki zmiany do technik rolnictwa

zapoczątkowanych przez kultury ceramiki wstęgowej rytej. Uważa się, że stosowano wysiew ozimy i jary. Do

hodowli wprowadzono nowe typy roślin: bób, wykę, winorośl i orzech włoski. W hodowli zwierząt domowych

nie nastąpiły istotne zmiany. Rozwijające się początkowo odrębnie grupy nawiązywały z czasem bardziej

ożywione kontakty. Zwiększyła się wymiana pomiędzy nimi. Szczególnie widoczne jest to na przykładzie

wyrobów kamiennych (różnego typu skały krystaliczne, służące do wyrobu toporów, cioseł i siekier,

rozprzestrzeniały się na bardzo duże odległości), a w końcowej fazie miedzi. Ludność kultur naddunajskich

eksploatowała odkrywkowo złoża krzemienia czekoladowego z rejonu Gór Świętokrzyskich, krzemienia

jurajskiego z okolic Krakowa oraz świeciechowskiego znad Wisły (okolice Zawichostu i Świeciechowa).

Miedź rozprzestrzeniała się z kręgu nadcisańskiego gdzie występowały jej samorodki oraz rudy. W

początkowej fazie miedzi używano tylko do wyrobu ozdób. Jednak z czasem pojawiają się także toporki i

siekierki miedziane. Podobna sytuacja ma się ze złotem, z którego wyrabiano niewielkie ozdoby. Jednak

trafiają się także fragmenty kolii o wadze 70-120 g oraz ozdoby przekraczające 400 g! Istnieją dowody

wydobywania soli (Barycz k. Krakowa).

OBRZĄDEK POGRZEBOWY

W całym kręgu k. naddunajskich przeważają groby szkieletowe. W fazie początkowej przeważały pochówki

w pozycji skurczonej na boku. W fazie późniejszej nastąpiła zmiana orientacji przestrzennej w stosunku do

kultury ceramiki wstęgowej rytej : zmarłych zaczęto chować z głową na południe. W niektórych regionach

(np. Kujaw) mężczyzn układano na prawym boku, a kobiety na lewym. Wyposażenie grobów męskich jest

na niektórych stanowiskach bogatsze niż kobiecych. Zdarzają się także przypadki pochówków dwóch lub

trzech osób w jednym grobie. Pochówki ciałopalne, które zdarzały się już u ludności kultury ceramiki

wstęgowej rytej, w czasach późniejszych ulegają zwiększeniu. W obrządku tym spalone kości wkładano

bezpośrednio do grobów lub jam odpadkowych. Groby ciałopalne występują (poza jednym przypadkiem -

Praga, Czechy) osobno. Z czasem powoli wzrasta wyposażenie grobów. W zależności od regionu do grobu

wkładano od jednego do kilku (np. na Węgrzech nieraz kilkunastu) naczyń. Zmarłych grzebano w pełnym

stroju. W grobach zachowały się kolie, wisiorki, zawieszki czasami pierścionki kościane i miedziane. W

grobach męskich spotyka się grociki strzał, siekiery, topory, dłuta z kamienia i rogu, kamienne głowice

maczug oraz kły dzika. Znajdowane są również różne przedmioty kultowe. Należą do nich przede wszystkim

gliniane figurki ludzi i zwierząt, ołtarzyki z gliny, modele domków.

KULTURA CERAMIKI WSTĘGOWEJ RYTEJ

Nazwa pochodzi od ornamentów na kulistych naczyniach glinianych tworzonych techniką rycia wstęg

spiralnych i wzorów Waza k. ceramiki wstęgowej rytej, Boskovstejn, Morawy. geometrycznych. Kultura

ceramiki wstęgowej rytej (KCWR) ta rozwinęła się na terenie Moraw i zachodniej Słowacji skąd

rozprzestrzeniła się między innymi na ziemie południowej Polski w wysoko już rozwiniętej formie. Na

ziemiach polskich stanowiska tej kultury spotykane są przede wszystkim na urodzajnych glebach lessowych

w dolinach rzek. W drugiej połowie V tysiąclecia Miska k. ceramiki wstęgowej rytej, Prstice k. Brna, Morawy.

kultura dociera w dorzecza Wisły, Warty i Odry (małe skupiska - Targowisko k. Krakowa; Samborzec, Złota k.

Tarnobrzega; Kraczowa, Boguchwała k. Rzeszowa) oraz na Kujawy i na Ziemię Pyrzycką (większe skupiska

- Brześć Kujawski, Biskupin). Przeważają osady otwarte sytuowane zazwyczaj blisko rzek i jezior, składające

się z pojedynczych wolno stojących domostw. Dopiero w fazie późniejszej spotyka się osady otoczone

fosami i palisadami. Większość osad miała charakter krótkotrwały. Budowano niewielkie budynki naziemne

na planie prostokąta lub zbliżonym, półziemianki słupowe lub zwykłe ziemianki (Samborzec) W późniejszej

fazie występują duże osady składające się z wielkich domów na podstawie prostokąta dochodzących do 30-

40 m długości i 4-6 m szerokości, takie domy odkryto w Olszanicy i Nowej Hucie pod Krakowem oraz

Plszanicy pod Przemyślem.

OSADNICTWO

Ludność k. ceramiki wstęgowej rytej jako pierwsza wprowadziła na tereny Środkowej Europy rolnictwo i

hodowlę zwierząt domowych. Prowadziła pierwotną gospodarkę rolną tzw. rolnictwo ,,dolinowe''. Nie znano

nawożenia, dlatego pola nadawały się do uprawy tylko kilka sezonów. Uprawiano głównie pszenicę,

jęczmień i żyto. Wiązało się to z częstym przemieszczaniem się ludności i czasowym użytkowaniem osad.

Bardzo duże znaczenie miała hodowla zwierząt domowych, z których na pierwszym miejscu znajduje się

krowa (około 60%). Hodowano także kozy i owce, a na północy i wschodzie zasięgu tej kultury świnie.

Niewielki procent znajdowanych kości zwierząt stanowią szcątki psa. Konie nie były jeszcze udomowione,

aczkolwiek stanowiły zwierzynę łowną. Łowiectwo odgrywało rolę uzupełniającą. Zazwyczaj do kilkanastu

procent żywności zdobywano w ten sposób. Polowano na tury, jelenie, konie, dziki, zające i inną drobną

zwierzynę.

OBRZĄDEK POGRZEBOWY

W obrządku pogrzebowym przeważają pochówki szkieletowe w obrębie osad. Ceramiaka z grobu z

Samborca. w jamach, często odpadkowych. Ciało układano prawie zawsze w pozycji skurczonej, na lewym

boku, najczęściej z głową na wschód. Wyposażenie grobu to na ogół 1-2 naczynia, czasami narzędzia i

ozdoby. Spotyka się także naczynia z ochrą. Rzeczą godną uwagi jest sporadyczne występowanie obrządku

ciałopalnego (np. Targowisko pod Krakowem, Gródek nad Bugiem k. Hrubieszowa). Groby przede wszystkim

płaskie raczej jednorodne - brak grobów wyróżniających się bogatszym wyposażeniem.

CERAMIKA

Ceramika ręcznie formowana. Powierzchnię wyrównywano i gładzono. Większe formy gładzono wiechciem

słomy (widoczne ślady na naczyniach). Naczynia zdobiono głównie ornamentem liniowym kreślonym

prawdopodobnie patykiem. Główne formy ceramiki to czary, naczynia baniaste z guzami lub uchami,

niekiedy małe pucharki na pustej nóżce. Wykonywano naczynia dwóch typów, delikatne (ryc.2a-d) oraz

grube "kuchenne" (ryc. 2e-g). Charakterystyczne formy to czarki w kształcie odcinka kuli, miski, naczynia

amforowate. Naczynia "kuchenne" to przede wszystkim duże grube czary z guzami, czasem tylko zdobione,

często z guzami i lejkowatą szyjką.

WYROBY KAMIENNE

Obróbka krzemienia była jedną z najważniejszych dziedzin wytwórczości. Już we wczesnej fazie

eksploatowano (przede wszystkim metodą odkrywkową) jego złoża. Można wyraźnie odróżnić dwa obszary

ze względu na używany surowiec. W dorzeczu Odry używano przede wszystkim słabej jakości narzutowego

krzemienia bałtyckiego. Natomiast nad górną Wisłą używano dobrej jakości krzemienia jurajskiego

miejscowego pochodzenia. Charakteryzującego się dobrą łupliwością i występowaniem w dużych

konkrecjach. Używano także krzemienia czekoladowego (z pn.-wsch. obszaru Gór Świętokrzyskich) oraz

szarego biało nakrapianego krzemienia świeciechowskiego (z okolic Świeciechowa, Annopola). Brak

natomiast dowodów eksploatowania krzemienia pasiastego (Krzemionki Opatowskie). Z krzemienia

wytwarzano drapacze, rylce, zgrzebła, przekłuwacze, wkładki do sierpów, grociki strzał itp. Innymi

materiałami kamiennymi były: obsydian, kwarcyt, rogowce karpackie. Do wyrobu ostrzy siekier i toporów z

dużym upodobaniem wykorzystywano amfibolit, rodzaj ciemnego łupku pochodzący ze stoków Ślęży.

KULTURY LENDZIELSKIE

W pierwszej połowie IV tysiąclecia p.n.e. nabiera znaczenia nowa fala oddziaływań kultur naddunajskich tzw.

krąg kultur lendzielskich (Lengyel na pd. od Balatonu, Węgry) formujących się na terenach zach. Węgier.

Odegrała ona ważną rolę na terenach górnego Dunaju, pn. Czech (ryc. 1 a-c,g), w pd-wsch. Niemczech. Na

tereny Polski dotarła na Śląsk, pn. Wielkopolskę, Kujawy, Ziemię Chełmińską i Małopolskę .

OSADNICTWO

Charakterystyczne są obszerne osady z dużymi domami i owalnymi ziemiankami.

CERAMIKA

Cechą wyróżniającą ją są naczynia osadzane na wysokich pustych nóżkach oraz opatrywanie ich w dolnej

części drobnymi guzkami i uszkami. Ceramika jest dosyć obficie zdobiona ornamentem spiralnym, liniami

prostymi, kreseczkami, szachownicami często malowana na czerwono, żółto, biało i czarno. W drugiej

połowie IV tysiąclecia zanika malowanie ceramiki. Zaczyna dominować tzw. niemalowana ceramika

lendzielska, która do połowy III tysiąclecia tworzy kilka grup lokalnych. Grupa modlnicka (Modlnica, Kraków)

w Małopolsce (ryc. 1d), grupa ocicka (Racibórz-Ocice) na Śląsku (ryc.1f) i grupa brzeskokujawska(Brześć

Kujawski) na Kujawach. We wszystkich tych grupach występują naczynia na pustej nóżce (ryc. 1c,d), misy i

amfory zdobione tylko guzkami. Spotykane są modele domów (ryc. 1b) oraz figurki ludzkie (ryc. 1g)

OBRZĄDEK POGRZEBOWY

Groby szkieletowe w pozycji skurczonej z ceramiką i narzędziami kamiennymi usytułowane są na

cmentarzyskach blisko osad. Pojawiły się też pierwsze wyroby miedziane (ozdoby) z miedzi importowanej.

KULTURY NADCISAŃSKIE (POLGARSKIE)

W pierwszej połowie III tysiąclecia p.n.e. uwidaczniają się, a z czasem zaczynają dominować na ziemiach

polskich, wpływy z terenu wsch. Węgier gdzie rozwijały się kultury nadcisańskie (polgarskie) (Tiszapolgar,

Węgry). Ten zespół kulturowy miał mniejszy zasięg wpływów w Europie niż kultury lendzielskie. Głównym

kierunkiem ekspansji, poprzez przełęcze karpackie były tereny Małopolski i Wyżyny Lubelsko-Wołyńskiej .

Pod ich wpływem w południowej Polsce rozwijają się kultura wołyńsko-lubelska ceramiki malowanej, grupa

jordanowska(Jordanów k. Dzierżoniowa), grupa wyciążsko-złotnicka (Wyciąże i Złotniki k. Krakowa), kultura

malicka oraz grupa brzesko-kujawska (o najsilniejszych wpływach lendzielskich).

CERAMIKA

Oddziaływania nadcisańskie widoczne są w charakterystycznych kształtach ceramiki: naczynia amforowate

ze zwężającą się ku górze szyjką i dwoma uszkami przy otworze (ryc.2b) często ze zdobieniami

geometrycznymi. W starszej fazie charakterystyczne są głębokie czary i amfory dwustożkowate na pustych

rurkowatych nóżkach, często z otworami (ryc. 1 i ryc. 2a,c).

OBRZĄDEK POGRZEBOWY

Pochówki szkieletowe z bogatym wyposażeniem w ceramikę, broń (także miedzianą)- sztylety i topory

(rysunek z lewej) oraz ozdoby. Była to kultura, w której po raz pierwszy na terenach Środkowej Europy

pojawiły się wyroby z miedzi (już około lat 4700-4200 p.n.e.)

KULTURA CERAMIKI WSTĘGOWEJ KŁUTEJ

Kultura ceramiki wstęgowej kłutej (KCWK) powstała w wyniku rozpadu kultury ceramiki wstęgowej rytej. Jej

nazwa pochodzi od zdobień naczyń prostolinijnymi kątowymi wstęgami wykonywanymi w technice nakłuć -

bardzo często podwójnych. Na terenach Polski widoczny jest wyraźny podział na dwie części:

* zachodnią (dorzecze Odry) - wywodzącą się bezpośrednio z kultury ceramiki wstęgowej z zastąpieniem

techniki rytej kłutą (Glinica, Sienice, Bryłówek, Pyrzyca, Wąwolnica, Wołowa k. Wrocławia, Dobre,

Ciechocinek k. Włocławka, Sądowo, k. Bydgoszczy).

południowo-wschodnią (Małopolska i dorzecze Wisły) - oddziaływania lendzielskie, występuje ceramika

malowana na biało i czerwono. Przykładem jest ceramika grupy samborzeckiej(Samborzec k. Sandomierza)

z charakterystycznymi naczyniami o kształcie gruszkowatym z ornamentem kłutym. Pojawia się ceramika

importowana z dorzecza Cisy. Wyraźny wpływ kultur z dorzecza Cisy widoczny jest u tzw, grupy malickiej

(Malice k. Sandomierza). Naczynia na nóżkach, misy i amfory zdobione guzkami (wyraźny wpływ ceramiki

nadcisańskiej).

KULTURA CERAMIKI PROMIENISTEJ

W drugiej połowie III tysiąclecia pojawia się ostatnia kultura związana z kręgiem naddunajskim kultura

ceramiki promienistej. Wykształciła się ona na lokalnym podłożu późnolendzielskim i kultury pucharów

lejkowatych na terenach Moraw, Słowacji i północnych Węgier. Prawdopodobnie jednym z ośrodków

krystalizacji był też Górny Ślask. Kultura ta znana jest z wielkich osad ziemiankowych liczących nieraz

kilkaset domów. Charakterystyczna jest ceramika tej kultury z ornamentem z pionowych lub ukośnych

żłobień na powierzchni naczyń glinianych. Na ziemiach polskich jej zasięg był niewielki obejmujący jedynie

Górny Śląsk i okolice Krakowa. Kultura ta zanika wraz z pojawieniem się grup kultury ceramiki sznurowej.

KULTURA PUCHARÓW LEKJOWATYCH

W drugiej połowie IV tysiąclecia p.n.e. pojawia się na Niżu Środkowoeuropejskim, kultura pucharów lejkowatych

(KPL). Nazwa pochodzi od kształtu naczyń glinianych, głównie średniej wielkości z brzuścem baniastym i szeroko

rozchylonym kołnierzem ukształtowanym na podobieństwo lejka. Uważa się, że istniały conajmniej trzy ośrodki

krystalizacji tej kultury: nad środkowo-dolną Łabą, dolną Odrą i obszarze kujawsko-północnowielkopolskim. Jej

genezy należy szukać w długowiekowym wpływie kultur naddunajskich na ludność kultur mezolitycznych. Jednak

proces jej formowania należy do jednego z najbardziej spornych zagadnień neolitu. KPL w dosyć krótkim czasie objęła

swoim zasięgiem prawie cały obszar Środkowej Europy. Dlatego używa się też terminu horyzont europejski kultur

pucharów lejkowatych. Dzieli się na pięć głównych grup terytorialnych :

* północną - obszary Danii oraz południowe części Szwecji i niemieckie wybrzeże Bałtyku

* zachodnią - obszary Holandii i dolnej Saksonii

* południową - Śląsk z Morawami oraz międzyrzecze Łaby i Solawy

* wschodnią - Pojezierza Pomorskie i Mazurskie, Kujawy, Wielkopolskę, północne Mazowsze i Nizinę Śląską

* południowo-wschodnią - Małopolska z zach. Wołyniem i pd. Mazowsze.

Podział ten w zasadzie utrzymuje się w całym okresie trwania KPL. Początkowo dosyć jednolity krąg KPL ulega

zróżnicowaniu czasowemu. Wyodrębniają się grupy lokalne często z dużymi wpływami kultur sąsiednich.

Okres jej trwania to w przybliżeniu lata 4460-2900 p.n.e.

FAZA NAJSTARSZA

Na ziemiach polskich w fazie najstarszej (początkowej) KPL jest dosyć jednolita. Okres ten nazywamy fazą sarnowską

(Sarnowo k. Włocławka). W ceramice typowymi dla całego obszaru zajmowanego przez ludność KPL są puchary typu

A, amfory z kulistym brzuścem i lekko rozchyloną szyjką, dzbany i misy silnie rozchylone z płaskim dnem (ryc. 1).

Naczynia tej fazy charakteryzują się bardzo ubogim zdobieniem lub jego całkowitym brakiem. Osadnictwo

reprezentowane jest przez niewielki osiedla stałe oraz małe osady sezonowe. Stwierdzono na nich zakładanie

ocembrowanych studni. O obrządku pogrzebowym wiadomo niewiele przypuszcza sie jednak, że część gr. wschodniej

weszła w krąg wierzeń megalitycznych. Wyroby krzemienne to przede wszystkim narzędzia z importowanego

krzemienia czekoladowego: drapacze, wióry, przekłuwacze, zbrojniki. Z Sarnowa pochodzi najstarsza data

radiowęglowa KPL na całym jej obszarze występowania 4460 lat p.n.e.

FAZY MŁODSZE: PIKUTOWSKA, WIÓRECKA, LUBOŃSKA:

CERAMIKA

W dotychczas dosyć jednorodnej ceramice zaczynają się w sposób bardzo wyraźny ukazywać różnice pomiędzy

grupami terytorialnymi. Najogólniejsze zmiany to: wzrost ilości zdobień i ich typów, pojawianie się nowych typów i

form naczyń, np. flasz z kryzą, znikanie talerzy, wzrastanie ilości dużych naczyń zasobowych. Dotychczasowe formy

przechodzą w fomy bardziej wygładzone. Dalej napopularniejszymi naczyniami są puchary lejkowate oraz amfory 2-

lub 4-uche.

OSADNICTWO

Osadnictwo faz młodszych KPL nie jest jednolite. Przeważają nisko położone niewielkie osady otwarte. Natomaist na

terenach południowych występują często osady wyżynne - na cyplach płaskowyży i łagodnych wzniesień. Osady są

rozmieszczone dosyć regularnie na całym obszarze występowania tej kultury z wyraźnym zagęszczeniem osad

większych i bogatszych na urodzajnych terenach. Zdarzają się także osady obronne zakładane w naturalnie dogodnych

miejscach szczególnie na południu i na wschód od górnego Bugu. Budowano przeważnie niewielkie domy słupowe z

drewna, półziemianki i ziemianki. Domy budowane były na planie prostokąta o powierzchni około 10-20 m^2. Jednak

zdarzają się duże domy o wymiarach kikunastu na kilka metrów (np. Niedźwiedź koło Miechowa).

OBRZĄDEK POGRZEBOWY, WIERZENIA

Bardzo często znajdowane szczególnie w gr. zachodniej i północnej ofiary bagienne świadczyć mają, wg niektórych

badaczy, o silnie rozwiniętym kulcie, trudnych dzisiaj do idetyfikacji, bóstw zwiazanych z wodami i bagnami. Ofiary

bagienne składano w przybrzeżnych partiach jezior lub bagnach, często na pomostach drewnianych o długości do 50 m

i szerokości do 10 m (praktyki takie stwierdzono np. w Danii). Były to przeważnie naczynia gliniane, siekiery kamienne

i krzemienne, wyroby z drewna (łodzie-dłubanki, łyżki, wiosła), ofiary ze zwierząt (bydła, świń, ryb, ptaków). Spotyka

się także ofiary z ludzi - całe szkielety, czaszki lub pojedyncze kości. Ofiary bagienne występują od południowej

Skandynawi i poprzez obszary północnych Niemiec docierają aż do północnej Polski oraz do grupy pd.-wsch. (głównie

składy długich wiórów).

W obrządku pogrzebowym początkowo panują zwyczaje odrębne od kręgu kultur wywodzących się z obszarów

naddunajskich. Zmarłych układano w pozycji wyprostowanej, a nie jak wcześniej, u ludów ,,naddunajskich'' w pozycji

skurczonej na boku. Zwyczaj ten jednak w późniejszych stadiach rozwoju KPL zanika. W czasie gdy KPL dobrze się

utrwaliła na zajmowanych przez siebie terenach, w pasie rozciągającym się od Bretanii poprzez kraje Beneluksu, Danię,

północne tereny Niemiec, Pomorze, Kujawy poprzez Lubelszczyznę aż do Małopolski Zachodniej, następuje dosyć

szybka zmiana obrządku pogrzebowego. Pojawiają się potężne budowle grobowe nazywane megalitami. Zmiany w

obrządku pogrzebowym nie są w zasadzie zauważalne w innych obszarach działalności ludności KPL (np. w formach i

typach ceramiki, wyrobów kamiennych itp.) Nasuwa to przypuszczenie (za V. G. Childem), że przez wielki obszary

Europy rozprzestrzenił się wówczas nowy typ wierzeń (nowa ,,religia'') prowadzący do zapewnienia zmarłym jak

najtrwalszych, wyróżniających się, miejsc spoczynku. Zaczęto budować komory grobowe z ważących wiele ton głazów.

Początkowo dla jednego zmarłego (groby komorowe), później coraz większe, z dojściami (korytarzami) dla większej

liczby zmarłych (groby korytarzowe). Z czasem zaczęto nad tymi grobami usypywać potężne kopce mające w Europie

Środkowej objętość ponad 1000 m^3, długość ponad 100 m i szerokość ponad 3 m. Najczęściej o rzucie prostokatnym,

trójkątnym lub trapezowatym. Zdarzają się również nasypy owalne lub okrągłe. Na terenie Polski noszą one nazwę

,,GROBÓW KUJAWSKICH'' (z nasypem trapezowatym lub trójkatnym). W Polsce najwięcej grobów megalitycznych

występuje na Pomorzu i na Kujawach. Echa idei megalitycznej docierają poprzez Lubelszczyznę aż na Wołyń. Tutaj

jednak z powodu braku potężnych głazów narzutowych budowle megalityczne mają nieco inny charakter. Zamiast

komory lub obstawy z wielkich głazów budowano wydłużone grobowce wznosząc obstawy z mniejszych kamieni

narzutowych (np. Karmanowice, Las Stocki, woj. lubelskie), opoki lub palisady drewnianej.

WYROBY KAMIENNE

W szerokim horyzoncie europejskim widać duże zróżnicowanie wyrobów kamiennych. Na terenach zajmowanych

przez północne i zachodnie grupy KPL wyraźny jest wpływ tradycji mezolitycznych. Natomiast na terenach Polski i na

wschód od niej wyroby kamienne podobnie jak ceramika nawiązują do szeroko rozumianych tradycji naddunajskich

(wstęgowych a głównie lendzielskich). Zdecydowanie przeważają narzędzia rąbiące wykonane z różnych typów

krzemienia a nie ze skał krystalicznych. Powszechnie też stosowano zwyczaj ich gładzenia conajmniej w części tnącej.

Ze skał krystalicznych wykonywano charakterystyczne topory bojowe.

NAJWAŻNIEJSZE GRUPY TERYTORIALNE

GRUPA WSCHODNIA

(Niż Polski - Biskupin, Warzyn, Kruszwica, Szymborze, Złotowo k. Bydgoszczy; Heliodorowo, Ujma Wielka k. Piły;

Radziejów, Wichrowice k. Włocławka) .

Osadnictwo i gospodarka:

Osady w dolinach rzek z lekkim budownictwem naziemnych lub ziemiankami. Przewaga gospodarki hodowlanej z

łowiectwem i rybołówstwem.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: