IPN-PRL 1970-1972 - Księżycowa gospodarka.pdf - Biuletyn IPN dodatki - mnjok

Najnowsza

Instytut

Pamięci

Narodowej

Polaków

Oblicza PRL

Nr9

1970 – 1972

gospodarka

Fragment

plakatu

„Partia”

epoki Gierka

Biało–czerwony plakat partyjny, spreparowany w dużej mierze dialog „Pomożecie? Pomożemy!”,

hasło budowy „drugiej Polski” – takie propagandowe manipulacje oddziaływały na początku

lat 70. na sporą część społeczeństwa, które wiązało z ekipą Gierka autentyczne nadzieje

na poprawę bytu. I w pierwszych latach dekady jego rządów nadzieje te były w dużej mierze

spełniane. O zadłużeniu i powszechnym marnotrawstwie Polacy dowiedzieli się później.

Pierwsze lata gierkowskie nie były aż tak spokojne, jak zwykło się uważać. Trwały strajki

robotników, demonstrowano przeciw zakłamywaniu wydarzeń grudniowych, zapadły wyroki

w sprawie uczestników niepodległościowej organizacji Ruch

historia

8 STYCZNIA 2008

Księżycowa

> Oblicza PRL

Zdobywcy świetlanej epoki Gierka

redaktor

cyklu

dziennikarz

„Rzeczpospo-

litej”

m.rosa-

lak@rp.pl

– Związek Sowiecki wszystkich lubi, tylko nikt nie lubi Związku Sowieckiego

–oświadczyła towarzyszka obsługująca bar wpociągu Leningrad –Kijów. Wcześniej orżnęła mnie

narubla przysprzedaży piwa. Transakcji towarzyszyła rozmowa: –Awy Bułgarzy, czy kto? –Polacy.

–Polacy, aja myślałam, że małpy! Potej subtelnej aluzji domoich długich włosów zagadnąłem

rosyjskiego przewodnika naszej wycieczki, poczciwego Wołodię, czym się naraziłem barmance.

–Widzisz –usłyszałem –niektórzy nasi obywatele są przekonani, że lepiej by się im powodziło,

gdyby nie musieli pomagać innym krajom...

To tłumaczenie mogło jeszcze bardziej wstrząsnąć odpoprzedniej zaczepki. Był rok1972. Miliony

Polaków latami żywiły głębokie przeświadczenie, iż żyją wubóstwie, bo co się da, zabiera umiłowany

Kraj Rad. Dziś myślę, że władze wszystkich krajów socobozu nieoficjalnie rozpuszczały pogłoski

onieekwiwalentnej wymianie produktów, aby ukryć własne niedołęstwo iwady systemu księżycowej

gospodarki.

Otym, jak ów system działał zaGierka, pisze dziś Grzegorz Łyś. ARobert Przybylski porównuje średnią

płacę (nominalnie identyczną zdzisiejszą) zcenami niektórych towarów. Policzmy: mięso wieprzowe

kosztuje dziś3 razy mniej, banany10 razy, atelewizory kolorowe25 razy mniej. Tamte się wiecznie

psuły iciągle ich brakowało. Zarabiamy833 dolary USA, awtedy –31. Dolary możnabyło dostać tylko

naczarnym rynku. Młody czytelniku, zapytaj rodziców, którzy chwalą epokę Gierka irzekomy

ówczesny dobrobyt, co to jest czarny rynek, kiedy dorobili się pralki automatycznej oraz ile zadali

sobie trudu, by ją zdobyć.Idlaczego wtedy zdobywało się towar, adziś poprostu –kupuje.

—Maciej Rosalak

„Szanghaj”, Budapeszt, Warszawa

MAREK NOWAKOWSKI

pisarz

Kelnerzy traktowali ich

znadzwyczajną, jak naPRL,

starannością i czuwali dys-

kretnie w pobliżu biesiad-

nych stołów, gotowi spełniać

wszelkie zachcianki hojnych

gości. Osobnicy ci między to-

astami ikonsumpcją przeli-

czali coś nabibułkowych ser-

wetach, mnożyli idzielili, do-

dawali iodejmowali. Wwyni-

ku tych działań arytmetycz-

nych na stole pojawiały się

pliki zielonych banknotów,

które sprawdzano nader

sprawnie, śliniąc wskazujący

palec dla lepszej kontroli ja-

kości „zieleniny”, jak nazywa-

no potocznie dolary. Pod

wieczór zaś oddawano się

bardziej przyjemnościom

niż interesom. Wówczas po-

jawiały się efektowne, ładne

dziewczyny ione ozdabiały

męskie towarzystwo. Zaba-

wa przedłużała się nieraz

ichociaż „Szanghaj” był for-

malnie czynny do północy,

wobec tych szczególnych go-

ści stosowano taryfę ulgową.

Byli oni bowiem wybrań-

cami fortuny i całe miasto

śledziło z podziwem most

powietrzny między Warsza-

wą aBudapesztem. Wowym

czasie istniała znacznaróżni-

ca wzakupie dolara naczar-

nym rynku wPolsce inaWę-

grzech. Węgry miały tańsze-

go dolara iprosty, azarazem

zyskowny pomysł polegał

namasowym skupie dolców

unaszych przyjaciół Węgrów

i przywozie ich do Polski.

Most powietrzny działał wa-

hadłowo icałe rzesze kurie-

rów poruszały się zapomocą

aeroplanów między pięk-

nym miastem czardasza izu-

py rybnej nad Dunajem

iWarszawą. Różnica wcenie

dolarów tam itu przynosiła

krociowe zyski iszefowie te-

go sprawnie zorganizowane-

go interesu stali się w krót-

kim czasie krezusami. WBu-

dapeszcie przebywali mie-

siącami ludzie z Warszawy,

nawiązując odpowiednie

stosunki izajmując się maso-

wym skupem forintów,

za które nabywano dolary,

inawet tak trudny przecież

język węgierski siłą rzeczy

stawał się dla nich coraz bliż-

szy i mogli się nim bardzo

swobodnie porozumiewać.

Szczególnie dźwięczne

słowo „rendorszag” (oznacza

–milicję) było im bardzo bli-

skie jako sygnał ostrzegaw-

czy. Chociaż w węgierskich

organach ścigania też mieli

swoich ludzi; mocno już wte-

dy korumpował się aparat

władzy wKDL-ach.

Warszawski „Szanghaj” sta-

nowił miejsce spotkań praco-

witej rzeszy kurierów iszefów.

Interesom przewodzili trzej

mężczyźni w sile wieku, do-

świadczeni wtrudnym życiu

pod niebem socjalizmu, za-

hartowani miesiącami ilatami

odsiadek wturmach, kiedy to

żelazną regułą gry było grobo-

we milczenie wśledztwie iod-

porność na rozmaite presje

przesłuchujących oficerów

milicji ibezpieki.

Właściwie to przyjemnie

było patrzeć nato rozbawio-

ne towarzystwo, które rzą-

dziło się swoimi własnymi

prawami ipotrafiło tak sku-

tecznie rozsadzać dogma-

tyczne okowy ekonomii so-

cjalizmu. Idylla trwała bez

mała rok, aż nastąpiła duża

wsypa w wyniku połączo-

nych działań służb operacyj-

nych dwóch bratnich demo-

kracji ludowych. Wpadło kil-

kunastu kurierów. Trzem bo-

som udało się zbiec doWied-

nia, gdzie od czasów c.k.

monarchii Polacy również

czują się nieźle. „Szanghaj”

jednak istnieje nadal, lecz nie

zaglądają już do niego tacy

goście, jacy bywali podczas

trwania niezapomnianego

mostu powietrznego między

Budapesztem a Warszawą.

ył to „Szanghaj”

lat70. Świetności je-

go szczyt. Jedy-

nachińska restaura-

cja wmieście była wtedy lo-

kalem, wktórym tętniło buj-

ne, pełne rozmachu ifantazji

życie. Napiętrze wdyskret-

nym świetle lampionów, mię-

dzy parawanikami na bam-

busowych prętach, ozdobio-

nymi rysunkami pagód, kuli-

sów ipól ryżowych panował

tłok iprzystołach zastawio-

nych chińskimi potrawami,

butelkami znaszą czystą wy-

borową i specjałem z Pań-

stwa Środka –ryżową wódką

maotaj –przeważało męskie,

hałaśliwe towarzystwo. Bie-

siadnicy byli młodymi męż-

czyznami, którzy ubierali się

znieco przesadną elegancją;

zwracała uwagę ich duża

skłonność dozłotych ozdób

w postaci sygnetów, wisio-

rów, bransolet, łańcuchów.

Najnowsza historia Polaków

Epoka gierkowska ze strumieniem pożyczonych pieniędzy z Zachodu stwarzała niepowtarzalne

Plan rozwoju iluzji

obraźnią planistów i decyden-

tów. Dostrzeżono w nim szansę

nazmniejszenie napięć wgospo-

darce żywnościowej iwzbogace-

nie rynku o nowy rodzaj wyso-

kowartościowych produktów

białkowych. Plany przewidywa-

ły wysłanie na Antarktydę floty

składającej się z30 statków, która

miała napoczątek przywieźć50

tys. t kryla, oraz rozbudowę

przemysłu spożywczego onowe

moce produkcyjne, służące spe-

cjalnie doprzetwarzania organi-

zmów morskich. Zakładano, że

wraz zrybami będzie się ich po-

ławiać w latach 90. ponad 900

tys. t rocznie. Ale smaku kryla,

mimo daleko zaawansowanych

przygotowań, obywatele PRL nie

poznali. Komisja Planowania

przy Radzie Ministrów musiała

spojrzeć prawdzie w oczy

i uznać, że „samodzielne zago-

spodarowanie zasobów kryla

przekracza obecne możliwości

materialne i finansowe gospo-

darki”. Postulowano, by nieunik-

nione rozczarowanie konsu-

mentów (oantarktycznych pro-

jektach było już głośno) złago-

dzić obietnicą jego sukcesywnej

realizacji w dalszej przyszłości

iwe współpracy zZSRR. W1990

r. polska flota rybacka złowiła

tylko 430 tys. t „organizmów

morskich”. Plany rybackiej eks-

pansji na antypodach w owym

czasie okrywały się już kurzem

warchiwach jak wiele innych po-

dobnych dokumentów.

Jeden but na głowę

Historia PRL to również histo-

ria planów gospodarczych ida-

remnych zwykle prób ich reali-

zacji. Dziś, zdani nażywioł wol-

nego rynku, nie zdajemy sobie

już sprawy, jak mrówczej pracy

wymagało utrzymywanie w ru-

chu gospodarki planowej, zwa-

nej też, co bliższe jej natury, na-

kazowo-rozdzielczą. Nad spo-

rządzaniem planów strategicz-

nych pięciolatek, perspekty-

wicznych wizji, branżowych,

regionalnych, zakładowych

iwielu, wielu innych trudziły się

tysiące ludzi, odpralni miejskiej

czy spółdzielni zabawkarskiej

pozjednoczenia iministerstwa.

Wszystkie nici planistyczne

zbiegały się we wszechwładnej

Komisji Planowania przy RM,

doktórej należało oprócz same-

go sporządzania planów anali-

zowanie sytuacji gospodarczej,

koordynacja zamierzeń innych

urzędów ijednostek gospodarki

uspołecznionej oraz rozdział

deficytowych dóbr isurowców.

yśl socjalistycznych

planistów w epoce

Gierka sięgała dale-

ko poza granice

PRL –aż naAntark-

tydę. Żyjący spokojnie wantark-

tycznych wodach niepozorny

skorupiak, kryl, nie mógł się na-

wet spodziewać, jaki los mu szy-

kowano. Oto zakłady Spomasz

we Wronkach otrzymały zada-

nie wdrożenia doprodukcji spe-

cjalnych warników dojego prze-

twarzania oraz suszarek bębno-

wych dosuszenia pancerzyków.

Fabryka urządzeń młynarskich

wToruniu miała zkolei zająć się

wytwarzaniem linii do łuszcze-

nia kryla.

Antarktyczny raczek zawład-

nął wdrugiej połowie lat70. wy-

Tam, gdzie próbowano

regulować narzędziami

planu istniejącą już

złożoną rzeczywistość

gospodarczą, piętrzyły

się trudności niemal

nie do pokonania

Planowanie stanowiło

wowych czasach główne zajęcie

absolwentów studiów ekono-

micznych. Była to ekonomia spe-

cyficzna. Próżno szukać w pla-

nach z tamtej epoki takich

wskaźników jak zysk czy rentow-

ność. Również koszty, z wyjąt-

kiem dewizowych, traktowano

ze zrozumieniem. Wszystko ob-

Biskup Ignacy Tokarczuk i wierni diecezji przemyskiej wznieśli kilkaset kościołów, kaplic, punktów k

Kościół zbudowany w jedną noc

października1972 ro-

ku mieszkańcy wsi

Piątkowa (obecnie

w powiecie rzeszow-

skim), nie oglądając

się nazezwolenia władz, rozpo-

częli budowę kościoła. Jeszcze

tego samego dnia na miejsce

przybyli funkcjonariusze SB

zRzeszowa. Zastraszali ispisy-

wali zebranych, niektóre osoby

zostały wezwane na przesłu-

chania. Reakcją wiernych nate

szykany było przyspieszenie

prac budowlanych, obiekt

w stanie surowym oddano już

wlistopadzie tego samego roku.

Dwa lata później mieszkańcy

Dąbrówki Starzeńskiej (dzisiaj

wpowiecie rzeszowskim) zde-

cydowali się na rozbudowę

niewielkiej kaplicy podwor-

skiej. Władze administracyjne

uznały całą akcję zasprzeczną

z przepisami prawa budowla-

nego, skutkiem czego niemalże

natychmiast został zwolniony

sołtys. Ludność jednak nie

ustąpiła, odpowiedziała zato-

pieniem promu na Sanie, co

urzędnikom imilicji utrudniło

dostanie się na miejsce budo-

wy.

Parafialne dysproporcje

Wydarzenia te stanowią je-

dynie fragment niezwykłego

zjawiska społecznego – zaan-

gażowania wiernych diecezji

przemyskiej wakcję wznosze-

nia placówek duszpasterskich

(kościołów, kaplic, punktów

katechetycznych) bez wcze-

śniejszego uzyskania zgody

władz komunistycznych. Pro-

pozycje rozwoju sieci parafial-

nych były systematycznie od-

rzucane przez władze woje-

wódzkie, nie wydawano zgody

na budowę nowych świątyń,

nie pozwalano na przeprowa-

dzanie prac remontowych.

W porównaniu z okresem

przedwojennym obszar diece-

zji przemyskiej zmniejszył się

o jedną trzecią. W programie

biskupa Ignacego Tokarczuka,

pełniącego swoją posługę

duszpasterską w diecezji

od 1966 roku, budownictwo

sakralne zajęło poczesne miej-

sce.

Na łamach „Przewodnika

Katolickiego” w 1969 roku pi-

sał: „Wielkie parafie odbijają

się fatalnie także nakoncepcji

samego duszpasterstwa, które

możnapojmować różnie: albo

jako czystą administrację, po-

łączoną ztakimi funkcjami jak

pogrzeb, ślub, chrzest, albo ja-

ko rozwijanie uwiernych pełni

życia bożego, wyrażającego się

życiem wstanie łaski uświęca-

jącej. Przy wielkich parafiach,

praktycznie rzecz biorąc, to

drugie jest niemożliwe, a więc

pozostaje pierwsze”.

GRZEGORZ ŁYŚ

dziennikarz „Rzeczpospolitej”

KATARZYNA KYC

IPN Oddział w Rzeszowie

> Reportaż z przeszłości

możliwości kreowania sztucznej rzeczywistości gospodarczej

racało się wokół deficytowych

mocy produkcyjnych i wyko-

nawczych oraz możliwości za-

opatrzeniowych, czyli dzielenia

ustawicznego niedoboru. W so-

cjalistycznej gospodarce, jak wy-

nika z dokumentów planistycz-

nych, nie mieliśmy nawet trącą-

cego kapitalizmem popytu, lecz

„zgłoszone zapotrzebowanie”.

Nad owym zapotrzebowa-

niem starano się, za pomocą in-

strumentów planistycznych, za-

panować, a przynajmniej do-

kładnie je kontrolować. Komisja

Planowania wydawała nawet

w swoim czasie poufny biuletyn

„Zeszyty Planowania Konsump-

cji”. Była to dziedzina bardzo

złożona. Planiści łódzcy narze-

kali np. na niezrozumiałe, nega-

tywnie rzutujące na ciągłość za-

opatrzenia, zachowania konsu-

mentów, którzy przyjeżdżali

do Łodzi po materiały na ubra-

nia, choć takie same były do-

stępne w ich miejscach zamiesz-

kania. Ale dla chcącego nic trud-

nego. W 1960 r. planowano np.

wzrost spożycia nabiału w cią-

gu 15 lat z dokładnością do jed-

nego jajka i jednego litra mleka

(odpowiednio ze 145 do 188

sztuk i z 350 do 505 l rocznie). Nie

zawsze plany były tak śmia-

łe.I tak przewidywano, że zaku-

py butów przez ludność wiejską

na Lubelszczyźnie wzrosną

do 1975 r. tylko z 0,52 do 0,6 pary

na osobę rocznie. Nawet te

skromne zamierzenia nie zosta-

ły jednak wykonane.

Bilans ostatniej gomułkow-

skiej pięciolatki to planistycz-

na klapa oznaczająca krach go-

spodarczy i polityczny. Jak wyni-

ka z notatki sporządzonej w Ko-

misji Planowania w lutym 1970 r.,

przychody pieniężne ludności

były w okresie poprzednich pię-

ciu lat o 20,1 mld zł wyższe

od planowanych. Jednocześnie

nie wykonano planowych do-

staw towarów za 12,1 mld zł

i usług za 4,8 mld. Niemającą po-

krycia nadwyżkę pieniędzy

u konsumentów, łącznie 39 mld

zł, starano się zmniejszyć pod-

wyżkami cen i podwyższaniem

podatków, głównie podatku

od wynagrodzeń. Znaczną część

pieniędzy, których nie było moż-

na przeznaczyć na towary trwa-

łego użytku (nie wykonano pla-

nu dostaw w 34 na 48 grup towa-

rowych), obywatele w owym

okresie po prostu przepili i wy-

dali na papierosy. Zakupy alko-

holu i wyrobów tytoniowych

wzrosły w tym czasie o 33 proc.

w cenach stałych. Parę miesięcy

po powstaniu cytowanej tu no-

tatki władza postanowiła prze-

ciąć ten ekonomiczny węzeł

≤ Budowa hydroelektrowni w Porąbce

i wprowadziła drastyczną pod-

wyżkę cen podstawowych arty-

kułów konsumpcyjnych. Ta kata-

strofalna porażka socjalistycznej

gospodarki planowej, która

skończyła się wydarzeniami gru-

dniowymi na Wybrzeżu, tylko

na chwilę zbiła z tropu rzesze

planistów. Za czasów Gierka

znów nabrali wiatru w żagle.

Woda rządowa

Właśnie epoka gierkowska,

znana jako dekada dynamiczne-

go rozwoju z gospodarką zasila-

ną strumieniem pożyczonych

pieniędzy z Zachodu, stwarzała

niepowtarzalne możliwości kre-

owania i podtrzymywania cał-

kowicie sztucznej rzeczywisto-

ści gospodarczej. Centralni pla-

w katechetycznych bez uzyskania zgody władz komunistycznych

Potrzeba żywego Kościoła

W zaistniałych warunkach bi-

skup, zniechęcony do jakichkol-

wiek prób dialogu z władzami,

zdecydował się zejść z drogi le-

galnej, lekceważąc wymogi for-

malne. Wspierał i zachęcał ka-

płanów oraz wiernych do budo-

wy obiektów sakralnych bez

oglądania się na zgodę władz.

Wcześniej bardzo wnikliwie za-

poznał się z sytuacją istniejącą

w diecezji – przez pierwsze pół-

tora roku rządów osobiście od-

wiedził wszystkie parafie.

Prawda miała zwyciężyć po-

przez Kościół żywy. Plan ten

oparty został na zasadzie mó-

wiącej, że sprawny ośrodek

duszpasterski w mieście nie po-

winien przekraczać liczby 10 ty-

sięcy wiernych, a na wsi odle-

głość do kościoła lub kaplicy nie

powinna być większa niż 3

– 3,5 km w jedną stronę. Pro-

blem ten istniał zwłaszcza w roz-

wijających się ośrodkach miej-

skich i robotniczych oraz na te-

renach podgórskich i w Biesz-

czadach.

W okresie sprawowania rzą-

dów w diecezji przez biskupa

Ignacego Tokarczuka plany in-

westycyjne objęły około 450

obiektów sakralnych. Biorąc

pod uwagę tak szeroki zakres

działań, akcja stawiania nielegal-

nych budowli sakralnych, bazu-

jąca na tworzeniu faktów doko-

nanych, miała charakter bezpre-

cedensowy. Najwięcej nielegal-

nych budowli wznoszono w la-

tach 70. Był to czas zdobywania

doświadczeń, głównie w zakre-

sie wypracowania taktyki wobec

wrogo nastawionych władz.

Fundament w kukurydzy

Nowe placówki duszpaster-

skie wznoszono od podstaw lub

przystosowywano istniejące już

obiekty. Często budowa bazo-

wała na kaplicach (np. przydroż-

nych, podworskich), czasem po-

< Kapliczka

wybudo-

wana

w Bziance

w 1974

roku ,

przy której

ksiądz

odprawiał

msze święte

dejmowano decyzję o odnowie-

niu starego kościółka bądź do-

stosowywano na potrzeby ob-

rządku łacińskiego cerkwie po-

unickie. Przejmowano i adapto-

wano również budynki świeckie,

których pierwotne przeznacze-

nie nierzadko całkowicie odbie-

gało od sakralnego charakteru

planowanej placówki duszpa-

sterskiej. Były to nie tylko opusz-

czone magazyny, stare szkoły, ale

nawet sale taneczne, stajnie czy

stodoły. Nieraz w ciągu kilku go-

dzin, niejednokrotnie pod osło-

ną nocy, budowano prowizo-

ryczne jeszcze obiekty i niemal

natychmiast odprawiano w nich

mszę świętą.

Do rangi symbolu urosła nie-

legalna budowa w Nowosiół-

kach, obecnie w powiecie le-

skim. Kościół postawiono w no-

cy z 2 na 3 sierpnia 1975 roku,

na fundamencie wybudowa-

nym i ukrytym w zasianych

uprzednio łanach kukurydzy.

Zdarzało się, że w pierwszym

IPN-PRL 1970-1972 - Księżycowa gospodarka.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: