Żarnowska A.,Sierakowska K. - Stare i nowe wzorce i obyczaje rodziny inteligenckiej w Polsce i Eu.pdf - feminizm - hobbit1980

Anna Żarnowska, Katarzyna Sierakowska

Stare i nowe wzorce i obyczaje rodziny inteligenckiej w Polsce i Europie

Środkowo-Wschodniej. Rodzina inteligencka

Refleksja nad ewolucją modelu rodziny inteligenckiej w Polsce w drugiej połowie XIX

i pierwszej połowie XX w. wydaje się ważnym wątkiem studiów tak nad przeobrażeniami

struktury rodziny oraz obyczajowych i prawnych norm regulujących jej funkcjonowanie, jak

również szerzej – nad ewolucją kultury życia rodzinnego w Polsce, także w szerszym

europejskim kontekście. Nie ulega wątpliwości, że zjawiska te były istotnym elementem

szeroko rozumianego procesu społeczno-kulturowej modernizacji Europy środkowo-

wschodniej.

Przesunięcia społeczne towarzyszące formowaniu się inteligencji, jak i samo jej

wyodrębnianie się w nową warstwę społeczną były przecież częścią tego procesu, a jej rola

kulturotwórcza czynnikiem w znacznym stopniu decydującym o tempie i specyfice

unowocześniania się społeczeństwa na ziemiach polskich. Zasadne więc wydaje się

postawienie pytania: jaką role odegrało to środowisko w przekształceniach dominującego

jeszcze w połowie XIX w. na ziemiach polskich – mimo pewnych odmienności (zarówno

w środowisku szlachty ziemiańskiej, jak i w środowisku chłopskim) – tradycyjnego patriar-

chalnego modelu rodziny? W jakim stopniu wzorotwórcza aktywność inteligencji obejmo-

wała także tę, związaną z prywatnością, przestrzeń życia modernizującego się społeczeństwa?

Jaka była rola rodziny inteligenckiej w procesie przekształcania się tradycyjnego modelu

małżeństwa i relacji między rodzicami i dziećmi, norm życia rodzinnego, zakresu

sprawowanych przez rodzinę funkcji itd. inteligencja odgrywała rolę wzorotwórczą.

Słabe zaawansowanie prowadzonych w Polsce prac nad historią rodziny, szczególnie

w epoce przełomu industrializacyjnego (przemian II połowy XIX i pierwszej XX w.)

powoduje, że nasz referat może przedstawiać przede wszystkim wynikające z badań

cząstkowych refleksje wstępne pytania badawcze, a nie wyniki systematycznych badań.

Nie ulega wątpliwości, że w wieku XIX inteligencję jako środowisko społeczne charakte-

ryzowało wiele cech, które je predestynowały do roli wzorotwórczej. Należały do nich przede

wszystkim wykształcenie (którego brakowało dominującej większości mieszkańców ziem

polskich) oraz kultywowane przekonanie przynależności do elity przewodniej w społe-

czeństwie, któremu nie rzadko towarzyszyło poczucie misji cywilizacyjnej wobec tzw.

warstw niższych i demonstracyjne akceptowanie wierności demokratycznym hasłom

rewolucji francuskiej, ale także strach przed pracą fizyczną . Wzorotwórczemu oddziaływaniu

inteligencji na inne warstwy społeczne sprzyjała niewątpliwie względnie duża jej ruchliwość

terytorialna oraz doświadczenia życia w mieście i kontakty z jego cywilizacją.

Trzeba jednak pamiętać, że nawet w XIX wieku była inteligencja wewnętrznie bardzo

zróżnicowana zarówno ze względu na stale pogłębiające się różnice w poziomie zamożności

i materialnych warunków egzystencji. Różnice te po części uzależnione były od jej pocho-

dzenia społecznego, od stopnia wyobcowania ze środowiska macierzystego, od stanu mająt-

kowego najbliższej rodziny, siły więzi krewniaczych itd. Już w drugiej połowie XIX wieku

wywodziła się inteligencja z różnych środowisk społecznych, co – mimo siły i trwałości jej

związków ze szlachtą ziemiańską – sprzyjało pielęgnowaniu przez część rodzin inteligenckich

także innych tradycji kulturowych, a także – przyswajaniu sobie wzorów związanych przede

wszystkim z kręgiem kultury mieszczańskiej, głównie – niemieckiej. Ponadto jeszcze na

przełomie wieków XIX/XX utrzymują się rozległe dystanse miedzy inteligencją wielko-

miejską i prowincjonalną, uderzają odmienności w stylu życia codziennego, w zakresie

obowiązujących norm obyczajowych, siły przywiązania do konwenansów, a przede

wszystkim – w sferze aspiracji.

Powstaje pytanie: czy w kręgu wyodrębniającej się w drugiej połowie XIX w. warstwie

inteligencji dają się zauważyć sygnały kształtowania się specyficznych cech struktury

rodziny? Można przypuszczać, że na przełomie wieków XIX/XX takie elementy przemian

strukturalnych najwcześniej mogły się ujawniać w rodzinach inteligencji zawodowej, przede

wszystkim tej – względnie niezamożnej, tzn. pozbawionej możliwości regularnego czerpania

środków na utrzymanie z majątku rodzinnego (nieruchomego/ruchomego, majątku ziem-

skiego – czy miejskiego przedsiębiorstwa, kapitałów itp.). Dla okresu przełomu XIX/XX w.

za główny wyznacznik przynależności do warstwy inteligencji przyjmujemy bowiem – za

Jerzym Jedlickim – nie tylko uprawianie określonego zawodu, ale przede wszystkim utrzy-

mywanie się z dochodów z wykonywanej pracy umysłowej, wymagającej wykształcenia.

Obserwacja wielu jednostkowych przykładów rodzin opisanych w źródłach biogra-

ficznych i wspomnieniowych nasuwa refleksję, że rodziny inteligencji zawodowej, zmuszonej

do poszukiwania środków egzystencji w mieście – w większości obejmowały tylko dwa

pokolenia: rodziców i dzieci, szczególnie, gdy obserwowana rodzina należała już do drugiej

generacji inteligencji związanej z dużym miastem. W tym kręgu zawarcie małżeństwa było na

ogół równoznaczne z materialnym usamodzielnieniem się młodych małżonków od rodziców,

którzy najczęściej mogli być dla nich oparciem materialnym tylko okazjonalnie 1 . Przypadki

czasowego wspólnego zamieszkiwania rodzin obejmujących trzy pokolenia – częściej

zdarzały się w rodzinach inteligenckich wywodzących się ze zubożałego ziemiaństwa,

należących do pierwszej generacji stałych mieszkańców miast. Dotyczyło to szczególnie

rodzin niepełnych, osieroconych. Liczne przykłady wskazują na utrzymujący się zwyczaj,

zgodnie z którym córki rodzin ziemiańskich mieszkające w mieście po zawarciu małżeństwa

z lekarzem, urzędnikiem czy przedstawicielem innego zawodu inteligenckiego, w przypadku

utraty męża często – przynajmniej okresowo – zamieszkiwały ze swymi dziećmi i rodzicami

w posiadłościach ziemskich tych ostatnich, bądź w ich miejskich mieszkaniach 2 .

Jak się wydaje, w kręgach inteligencji zawodowej jeszcze na początku wieku XX nie

można zaobserwować osłabienia atrakcyjności tradycyjnego mieszczańskiego modelu podzia-

łu ról w rodzinie na zarobkującego ojca–głównego żywiciela, oczywistą „głowę rodziny” i nie

zarobkującą matkę, pełniącą rolę „pani domu” i kierującą zabiegami opiekuńczymi i wycho-

wywaniem dzieci, nie rzadko przy pomocy niańki czy bony. Niezbędnym elementem

1 Tezę tę potwierdzają dziesiątki wspomnień i zapisów autobiograficznych. „Od osiemnastego roku życia

zarabiałam – wspominała Maria Dąbrowska – byłam już człowiekiem niemal samodzielnym, w wyjątkowych

tylko okolicznościach, jak np. ślub, wspomaganym przez rodziców”(M. Dąbrowska, Warszawa mojej młodości,

(w:) ”Warszawa naszej młodosci” Warszawa 1955 s. 54)

Przypomnijmy typową, jak się wydaje, opisaną w opublikowanej korespondencji, historię małżeństwa

Kazimierza Kelles-Krauza, naukowca i działacza politycznego z Marią Goldsteyn, borykających się z trudnoś-

ciami materialnymi a utrzymujących się z publicystyki i tłumaczeń; oboje należeli do pokolenia urodzonego na

początku lat 70. XIX w. (Kazimierz Kelles-Krauz, Listy tom I: 1890–1897, pod red. F. Tycha, Wrocław–

Warszawa–Kraków 1984 s. 28–311). Inny przykład historii małżeństwa rodziców Zofii Nałkowskiej, urodzo-

nych na początku lat 60. XIX w. : Wacława, nauczyciela i naukowca-geografa, syna zubożałej rodziny szla-

checkiej na Podlasiu i Anny, córki urzędnika kolejowego, z wykształcenia – nauczycielki (Z. Nałkowska, Dzien-

niki tom I: 1899–1905, Warszawa 1975 s. 33 przyp. 4 i s. 61 przyp. 1 – oprac. Hanna Kirchner). Usamo-

dzielnianie się młodych małżeństw inteligenckich już na starcie wspólnego życia jako swoista normę

potwierdzają także przykłady odnoszące się do młodszej generacji, urodzonej u schyłku XIX w. lub

w pierwszych latach XX w. , do niej należało np. małżeństwo Krzywickich: Ireny, publicystki i literatki, córki

nauczycielki i Jerzego, adwokata, syna naukowca i profesora Ludwika Krzywickiego (Irena Krzywicka, Wy-

znania gorszycielki, Warszawa 1992 s. 150 i nast. ).

2 Tak było m. in. w przypadku Zofii z Grabskich Kirkorowej, stale wspomaganej przez swoich rodziców

w okresie jej kilkuletniego małżeństwa z początkującym lekarzem Dymitrem Kirkorem, a następnie w latach

wdowieństwa – po jego przedwczesnej śmierci (zob. Zofia Kirkor-Kiedroniowa, Wspomnienia tom I Warszawa

1986 s. 273 i nast. )

uzupełniającym ten układ pozostaje służba; służące były stałym elementem obsługi gospo-

darstwa domowego mieszkając na miejscu. W rodzinach lepiej sytuowanych (adwokackich,

lekarskich) zdarzały się także bony.

Model ten nie zawsze mógł być w pełni realizowany. Zależało to przede wszystkim od

poziomu zamożności rodziny – i od stopnia jej materialnej stabilizacji, szczególnie na starcie

– ściśle uzależnionych od zawodu ojca rodziny, jego wykształcenia i zawodowych

umiejętności (stopniowo coraz bardziej rygorystycznie wymaganych w postaci wymiernych

kwalifikacji), od stabilizacji jego miejsca pracy ojca itd., a także – od siły i znaczenia

powiązań krewniaczych i koleżeńskich. Rola tych ostatnich była szczególnie istotna

w związku z niedorozwojem nowoczesnego rynku kwalifikowanej pracy umysłowej

w Królestwie Polskim i charakterystycznym dla ziem pod zaborem rosyjskim u schyłku XIX

w. zjawiskiem ”nadprodukcji inteligencji”, ze szczególną siłą dotykającej inteligencję

techniczną (stąd liczne przypadki karier polskich specjalistów w głębi cesarstwa rosyjskiego

i zachodniej Europy 3 (jednym z najbardziej znanych przykładów jest kariera Gabriela

Narutowicza w Szwajcarii).

Te trudności na rynku pracy osłabiały w wielu rodzinach inteligenckich poczucie

stabilizacji zmuszając je do częstych zmian miejsca zamieszkania w ślad za poszukującym

posady ojcem 4 , a nierzadko – do rozdzielenia się i dłuższej rozłąki członków rodziny, czasami

doprowadzając nawet do jej destabilizacji. Tak było w przypadku rodziny Romany

Pachuckiej, w której doszło do separacji rodziców na tle – jeśli wierzyć aluzjom w pamięt-

niku córki – nie radzenia sobie ojca, urzędnika kolei Warszawsko-Wiedeńskiej – z rolą głów-

nego żywiciela rodziny. Rolę tę po uzyskaniu separacji z mężem przejęła matka zakładając

pracownię krawiecką. Niezależnie od tego jakie rzeczywiste przyczyny zadecydowały w tym

przypadku o rozdzieleniu rodzinnego gospodarstwa domowego, nie ulega wątpliwości fakt, że

zmiana w uświęconym tradycją podziale ról w rodzinie i przejęcie roli głównego żywiciela

rodziny przez zamężną kobietę musiało być uzasadnione ”niewydolnością” mężczyzny (jego

3 Zob. J. Jedlicki, Kwestia nadprodukcji inteligencji w Królestwie Polskim po powstaniu styczniowym,

(w:) ”Inteligencja polska pod zaborami”. Studia pod red. R. Czepulis-Rastenis, tom I Warszawa 1978 s. 217–

260.

4 Zob. np. losy rodzin inżyniera górnictwa Kazimierza Tołwińskiego – (ur. 1862) (St. Tołwiński, Wspom-

nienia: 1895 – 1939, Warszawa 1970 s. 10–30) lub pomologa – nauczyciela i wykładowcy Edmunda Jankow-

skiego – (ur. 1849) czy „chemika-technika”, dyrektora kolejnych cukrowni i browarów Stanisława Sikorskiego –

(ur. 1842), ojca Jadwigi z Sikorskich Klemensiewiczowej (Jadwiga z Skorskich Klemensiewiczowa, Przebojem

ku wiedzy, Wrocław–Warszawa–Kraków 1961 s. 39–47) .

chorobą, kalectwem itp.). Tak w Królestwie Polskim, jak i w Galicji – kobieta zamężna

pozostająca we wspólnocie małżeńskiej podejmując dochodową inicjatywę gospodarczą

miała związane ręce – zgodnie z obowiązującymi normami prawnymi, a także –

zwyczajowymi (aby je zachwiać trzeba było aż wojny światowej) nie mogła działać

samodzielnie bez zgody i opieki męża.

Nie tu miejsce na zastanawianie się nad warunkami determinującymi zadziwiającą siłę

trwania tych norm, tego modelu struktury rodziny podważanego w społecznej praktyce – ale

nie w społecznej świadomości – wytrwale pielęgnowanemu wbrew oczywistym wymogom

szybko zmieniających się warunków egzystencji większości rodzin, gdy załamywały się ich

dotychczasowe źródła utrzymania związane z tradycyjnym rolnictwem folwarcznym, jak

również – drobnochłopskim. Z pewnością jednak nie można lekceważyć hamującej roli tego

obyczajowego „gorsetu” w procesie przemian struktury rodziny. Głównym czynnikiem

sprawczym tych przemian był w praktyce coraz szerszy udział kobiet zamężnych

w dostarczaniu rodzinie środków utrzymania. Wśród ludności proletariackiej zarobki żony

stanowiły nierzadko, przynajmniej okresowo, podstawę egzystencji rodziny. Z reguły jednak

nie podnosiło to pozycji kobiety w hierarchii prestiżu ani w rodzinie, ani w szerszej spo-

łeczności robotniczej.

W środowisku inteligenckim – jak się wydaje – w gruncie rzeczy dominował model

zbliżony; liczba wyjątków od niego rosła bardzo powoli. Od schyłku XIX w. w kręgach

radykalnej inteligencji, przede wszystkim – socjalistycznej, podejmowano próby definiowania

nowego modelu „nowoczesnej” rodziny i małżeństwa opierającego się na zasadzie partner-

stwa współmałżonków 5 . „…Małżeństwo rozumiem [jako] współżycie całkowite z połącze-

niem zachodów życia materialnego, duchowego, zwyczajowego itd.” – napisała Maria

Dąbrowska jesienią 1915 r. 6 Jednak w praktyce w zetknięciu z realiami życia inteligencji na

przełomie wieków plany te najczęściej pozostawały w sferze „życzeniowej”, szczególnie jeśli

chodzi o podział ról/pracy między małżonkami w pełnieniu wielu funkcji rodziny (przede

wszystkim – w sferze zadań pielęgnacyjnych i ubezpieczających, a szczególnie – wcho-

dzących w zakres gospodarstwa domowego). Nawet w środowisku postępowej inteligencji co

najmniej do wybuchu wojny światowej nie ulega, jak się wydaje, wyraźniejszemu osłabieniu

5 Zob. cyt. wyżej listy Kazimierza Kelles-Krauza do narzeczonej Marii Goldsteyn, pisane w końcu lat 80.

tych XIX w. (zob. także: A. Żarnowska, Schyłek wieku XIX – kształtowanie się modelu małżeństwa partner-

skiego, w: „Kobieta i małżeństwo. Społeczno kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX, zbiór studiów

pod red. Anny Żarnowskiej i Andrzeja Szwarca, Warszawa Wyd. DiG (w druku).

6 M. Dąbrowska , Dzienniki tom I , Warszawa 1998 s. 75.

Żarnowska A.,Sierakowska K. - Stare i nowe wzorce i obyczaje rodziny inteligenckiej w Polsce i Eu.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: