Stanis�aw Starikowicz Dlaczego bia�y pudel ma czarny nos Prze�o�y� Henryk Garbarczyk Ilustrowa� Zygmunt Gornowicz Nasza Ksi�garnia � Warszawa 1987 Tytu� orygina�u rosyjskiego POCZEMU U BIE�OGO PUDELJA CZERNYJ NOS? 1 Izdatielstwo �Dietskaja literatura", Moskwa 1976 � Copyright for the .Polish edition by \ .W. �Nasza Ksi�garnia" Warszawa 1987 MIEJSKA BIBLIOTEKA PUBLICZNA JAK KOMARY ZNAJDUJ� POKARM? Car s�uchaj�c trwa� w podziwie, za to komar, z�y straszliwie, ��d�o swoje wbi� g��boko ciotce prosto w prawe oko. A. S. PUSZKIN (przek�ad J. Brzechwa) Komary dokuczaj� nie tylko ludziom. Dwuskrzydli krwiopijcy zmuszaj� nied�wiedzie do tarzania si� z rykiem po ziemi i rozdzierania pyska do krwi pazurami. Uk�szenia komar�w czasem doprowadzaj� do �mierci ciel�ta, �rebi�ta czy �oszaki, a psy z powodu tych uk�sze� �a�o�nie skoml� po nocach. Ale w tych wszystkich �przest�pstwach" udzia� bior� tylko komary--samice. Ksi��� Gwidon, chc�c rozprawi� si� ze swoj� krewn�, powinien zmieni� si� nie w komara, ale w komarzyce, poniewa� samce komar�w s� pokojowo usposobionymi stworzeniami: krwi nie pij�, od�ywiaj� si� wy��cznie sokami ro�linnymi. Samice natomiast musz� koniecznie napi� si� krwi, w przeciwnym wypadku nie z�o�� jajeczek i komarzy r�d wyginie. Zdarza si� nawet, �e g�odne komarzyce niekt�rych gatunk�w, aby m�c z�o�y� jajeczka i da� �ycie potomstwu, zjadaj� same siebie � �przetrawiaj�" mi�nie poruszaj�ce skrzyd�ami. Samice komar�w sk�adaj� jaja gdzie popadnie � do bagna, ka�u�y, do beczki czy puszki z wod�. Je�li jednak mog� wybiera�, wybieraj� miejsca o zapachu siarkowodoru lub dro�d�y. A zapach metanu, z punktu widzenia komar�w, .nie ma sobie r�wnego. Niczym pszczo�y do miodu zlatuj� si� one do otwor�w wiertniczych, z kt�rych wydobywa si� metan. Niekiedy zbiera si� ich tak wiele, �e w promieniach s�o�ca wygl�da to tak, jakby nad szybem p�on�� blady p�omie� gazu. Najbardziej natr�tne przenikaj� nawet w g��b otworu. Dlaczego metan tak �oczarowa�" komary, nie wiadomo. Mo�e polubi�y go, gdy by�y jeszcze iarwami? Metan nazywany jest przecie� gazem b�otnym, a komary l�gn� si� r�wnie� w bagnach. Ale poniewa� metanem naje�� si� nie mog�, komarzyce przyci�ga te� zapach kwasu mlekowego, wydzielany przez sk�r� zwierz�t. Je�li pomi�dzy wsi� a zbiornikiem wodnym � wyl�garni� komar�w -- stoi obora lub stajnia, wi�kszo�� krwiopijc�w zatrzymuje si� w�a�nie tam, nie leci do wsi � krew koni i kr�w bardziej im smakuje. Chocia� na przyk�ad w Azji �rodkowej wyst�puje taki podgatunek widliszka, kt�ry nad wszystko inne przek�ada ludzk� krew. Komary k�uj� niemal wszystkich ludzi, cho� mog� si� zdarza� wyj�tki. W Stanach Zjednoczonych przeprowadzono pewien eksperyment: na 838 os�b komarzyce nie tkn�y jednej. Jak si� okaza�o, osoba ta mia�a ca�kiem such� sk�r�. Ale wystarczy�o tylko zmoczy� jej r�k�, a natychmiast skrzydlate rozb�jnice rzuci�y si� na ni�. W poszukiwaniu pokarmu komarzyce przelatuj� zwy^e oko�o 3 km, a re-kordzistki nawet do pi��dziesi�ciu! Aby wyja�nij $k�i komary wiedz�, gdzie lecie� w poszukiwaniu pokarmu, wpuszc?o;>o'je domaienk'eJ komory aerodynamicznej. Przeprowadzone do�wiadczenia wykaza�y, �e komary, aby zorientowa� si� w wyborze kierunku lotu, pos�uguj� si� wzrokiem. Ale jak znajduj� drog� do pokarmu noc� i nad g�adk� powierzchni� wody? Widz� przecie� do�� kiepsko. Prawdopodobnie w takich przypadkach komarzyce �zamykaj� oczy" � kieruj� si� zapachami. Komarzyce przyci�ga nie tylko kwas mlekowy, ale i wilgotne, nasycone dwutlenkiem w�gla powietrze, wydychane przez zwierz�ta, a tak�e ciep�o ich cia�a. Ciep�� sk�r� wyczuwaj� za pomoc� male�kich w�sik�w � czu�k�w. Komarzyce tak d�ugo zmieniaj� kierunek lotu, a� oba czu�ki zaczn� odbiera� jednakowe ilo�ci ciep�a. Wtedy s� ju� pewne, �e �obiad" znajduje si� dok�adnie na kursie ich lotu. Czu�o�� komarzego �termolokatora" jest wr�cz niewiarygodna. D�ugo�� czu�k�w widliszka wynosi zaledwie trzy milimetry. No c�, niekt�rzy twierdz�, �e �ma�e jest pi�kne", a jak z powy�szego wynika, r�wnie� niezwykle sprawne. Je�li w czasie nocy sp�dzonej w namiocie dokuczaj� wam komary, a gaz� na zas�onk� lub odstraszaj�ce �rodki chemiczne pozostawili�cie w domu, mo�na zmusi� komary do �gryzienia" blachy. Komary, co prawda, nie interesuj� si� pustymi puszkami po konserwach, ale z tych puszek mo�na zrobi� pu�apk� w kszta�cie ^tzyba. W w�szej puszce � n�ce grzyba � zapalcie �wieczk�, a do puszki-*u�peiusza, kt�r� podgrzewa �wieca, nalejcie wody. To proste urz�dzenie oszuka komarzyce. Blacha jak gdyby oddycha, �wieca wydziela dwutlenek w�gla, a woda troch� nawilgaca powietrze. Oczywi�cie pu�apk� nale�y posmarowa� czym� lepkim. Niekiedy udaje si� odegna� komary od wej�cia do namiotu za pomoc� ga��zek pio�unu lub rumianku, komary bowiem nie lubi� ich zapachu. Opuszczaj�c ka�u�e i bagna miliardy nowo narodzonych owad�w, nie zdaj�c sobie z tego sprawy, unosz� tony pierwiastk�w chemicznych. Czeg� nie ma w ich male�kich cia�kach: tlen, azot, fosfor, wap�, �elazo, mangan, molibden, bor. Przypuszcza si�, �e komary s� niekiedy jedynymi biologicznymi przenosicielami niekt�rych mikroelement�w (na przyk�ad molibdenu) w strefie tajgi. A bez mikroelement�w gin� zar�wno zio�a, jak i pot�ne drzewa. St�d wniosek, �e do prawid�owego rozwoju �ycia drzew potrzebne s� komary. Ale to nie wszystko. Je�li wyt�pimy komary, zaczn� g�odowa� ptaki owado�erne, kiepsko te� b�dzie z rybami od�ywiaj�cymi si� larwami komar�w. Wyt�pienie wszystkich komar�w przynios�oby niekorzystne nast�pstwa, jakich nie jeste�my sobie w stanie wyobrazi�: nie spos�b nie docenia� udzia�u komar�w w kr��eniu materii w przyrodzie. W jednym litrze ka�u�y mo�e �y� jednocze�nie a� cztery tysi�ce ich larw. A ile� ka�u� na �wiecte! , Nawiasem m�wi�c, nie wszyscy bliscy krewni komar�w l�gn� si� w wodzie. Wyrzucaj�c �robaczywe" grzyby, zabijamy bedliszki � n�ki i kapelusze tych grzyb�w zaj�te s� zwykle przez ich bia�e z czarnymi g�owami larwy. W jaki spos�b samice odnajduj� grzyba, je�li tylko co wynurzy� kapelusik nad powierzchni� ziemi? Grzyb jest przecie� ch�odny i nie pachnie ani metanem, ani kwasem mlekowym. Tak, nie pachnie, ale tym komaro-podobnym owadom zapachy takie nie s� potrzebne, maj� one swoje w�asne sposoby. NIEZWYK�E WYPOSA�ENIE ZWYCZAJNEJ MUCHY I CHRAB�SZCZA MAJOWEGO �Mucha po polu chodzi�a, na pieni��ek natrafi�a". Wesz�a na niego i zaraz zorientowa�a si�, z czego zosta� wykonany: ze srebra czy z miedzi. Stopy muchy pokryte s� g�st� szczoteczk� cieniutkich w�osk�w � receptor�w. Szczoteczka ta informuje j� o sk�adzie chemicznym przedmiotu, na kt�ry nast�pi�a. Mucha bada przedmiot szybko i dok�adnie � w zale�no�ci od jego w�a�ciwo�ci zmieniaj� si� sygna�y elektryczne wysy�ane przez w�oski znajduj�ce si� na stopach. Mucha domowa (w naszych mieszkaniach �yje r�wnie� mucha pokojowa, zwana tak�e zgni��wk� pokojow� i ma nogi ��te, a nie czarne) dawno porzuci�a �ono przyrody i poza miastami i wsiami ju� nie wyst�puje. Natomiast czuje si� znakomicie zar�wno w drapaczu chmur, jak i w polinezyjskiej chacie! Wsz�dzie pod jej ruchliwe nogi i ryjki trafia nasze po�ywienie i wsz�dzie to kosmate stworzenie (popatrzcie na ni� przez mikroskop) roznosi zarazki. Uczeni s�dz�, �e w ciele muchy znajduje si� przeci�tnie oko�o 30 milion�w mikroorganizm�w. Nie ma rady: mucha �azi zar�wno po �mietnikach, jak i po obrusie. Gdy nogi �powiadomi�" much�, �e usiad�a na substancji jadalnej, zaczyna bada� jej smak. U�ywa do tego czego� w rodzaju j�zyka � porowatej poduszeczki zwanej tarcz� oraln�, umieszczonej na koniuszku ryjka. Ryjek wciska w pokarm i wci�ga w niego male�kie cz�steczki. Aby si� nie ud�awi�, mucha je, a dok�adniej pije, tylko dobrze rozpuszczone substancje. Cz�owiek nie od razu uchwyci r�nic�, czy herbata os�odzona jest cukrem, czy sacharyn�. Mucha za� natychmiast odrzuci sacharyn�, a nad kawa�eczkiem cukru b�dzie musia�a si� pom�czy�; rozpu�ci� ca�ego kawa�ka nie da rady � nie starczy jej �liny. Dlatego te� skrobie cukier z�bkami, umiejscowionymi u wylotu otworu oralnego. Tylko to, co uda jej si� zeskroba�, mo�e zosta� przez ni� poch�oni�te. Nasza bohaterka ma tylko dwa skrzyd�a, ale za to jakie! Optymalny w sensie aerodynamicznym profil skrzyd�a, lekko�� konstrukcji, 330 uderze� na sekund�... Za pomoc� takich skrzyde� mo�na bezpiecznie odbywa� dalekie podr�e. I faktycznie, siedemdziesi�t iat temu chmara much przylecia�a na statek p�yn�cy po Morzu �r�dziemnym o sto mil od brzegu! 8 Mucha mo�e bez odpoczynku lecie� przez kilka godzin pod rz�d z szybko�ci� 20 kilometr�w na godzin�. Bior�c pod uwag� jej rozmiary, jest to szybko�� zdumiewaj�ca. Na og�l jednak mucha domowa jest domatork� i dalej ni� na 500 metr�w od ludzkich domostw zwykle nie odlatuje. Wysokimi lotami te� nie mo�e si� pochwali�: powy�ej 50 metr�w jej nie spotykano. Lot stanowi dla muchy du�y wysi�ek. Kilka minut aktywnej pracy mi�ni i ju� temperatura jej cia�a podwy�sza si� o 15-20 stopni Celsjusza. W czasie upa��w mo�na od takiego wysi�ku nawet �wyci�gn�� nogi"; ale prawdziwy upa� zaczyna si� dla muchy dopiero od 45 stopni Celsjusza. Jak s�usznie zauwa�y� w swym wierszu K. Czukowski, mucha ma brzuszek �poz�ocony" � ��tawy. Natomiast reszta jej cia�a ma barw� stalow�. Takie metaliczne ubarwienie obni�a ciep�ot� cia�a, odbija promienie s�oneczne. W cieniutkim, przezroczystym skrzydle muchy ci�gn� si� tchawki i nerwy, w kt�rych p�ynie musza krew � hemolimfa: od tu�owia wzd�u� przedniego skraju skrzyd�a, a z powrotem wzd�u� tylnego. Skrzyd�a muchy wyposa�one s� w skomplikowane przyrz�dy nawigacyjne: drobniutkie szczecinki i kolb-kowate twory, kt�re u�atwiaj� jej orientacj� i informuj� o szybko�ci lotu. S�u�� do tego tak�e trzy malutkie oczka, zwane przyoczkami, tworz�ce tr�jk�t pomi�dzy dwoma ogromnymi oczami z�o�onymi. Ale, pomimo pi�ciu oczu, mucha jest �lepawa i wyra�nie widzi tylko na odleg�o�� 40-70 cm. Znacznieiepszy wzrok ma na przyk�ad wa�ka � ostro widzi na 1,5 do 2 m. W ci�gu tygodnia mucha mo�e da� �ycie prawie tysi�cowi potomk�w....
szalonaryba