Zajęcia pozalekcyjne są to zajęcia dzieci i młodzieży szkolnej, organizowane przy czynnym udziale uczestników, przez szkołę, instytucje wewnątrzszkolne, wybrane przez nich dla spędzenia czasu wolnego, przynoszącego wypoczynek i rozrywkę, kształcące i doskonalące wewnętrznie, dające okazję do społecznego działania, a równocześnie uczące samodzielnego gospodarowania czasem pozostającym po wypełnieniu obowiązków związanych z lekcjami i innych.[1]
Zygmunt Dąbrowski w swej książce pt.: „Czas wolny” wskazuje na 4 funkcje wolnego czasu:
1. regenerację sił fizycznych i psychicznych,
2. rozrywkę,
3. rozwój zainteresowań i uzdolnień indywidualnych,
4. szukanie swego miejsca w społeczeństwie, co wiąże się z kształtowaniem postaw moralno – społecznych.
Zajęcia pozalekcyjne i praca organizacji młodzieżowych odbywają się właśnie w czasie wolnym, powinny więc wychodzić naprzeciw tym czterem funkcjom.
KLASYFIKACJA FORM POZALEKCYJNYCH
Do form pozalekcyjnej aktywności uczniów zalicza się: pracę w organizacjach szkolnych, w kołach zainteresowań, udział w imprezach i uroczystościach szkolnych.
W szkole mają szansę rozwijać się następujące organizacje uczniowskie:
– szkolne koła PCK,
– szkolne koła PTTK,
– szkolne koła i kluby Szkolnego Związku Sportowego, – szkolne koła Ligi Ochrony Przyrody,
– spółdzielnie uczniowskie
oraz organizacje tworzone przez szkołę i działające pod kierunkiem nauczycieli takie jak:
– świetlice szkolne,
– koła zainteresowań: przedmiotowe, techniczne, autystyczne i inne,
– zespoły realizujące poza lekcjami, tzw. Programowe, zajęcia nadobowiązkowe, np. chór, zespoły muzyczne,
– inne formy organizacyjne doraźnie tworzone przez szkoły (np. zespoły redakcyjne, „komitety organizacyjne”,imprezy, zespoły olimpiad itp.).
Powyższe organizacje realizują wychowanie pozalekcyjne.
Odgrywa najważniejszą rolę. Liczebność organizacji jest zróżnicowana i zależy głównie od atrakcyjności form pracy. Przemęczenie uczniów nauką szkolną nie pozwala większości aktywnie w nich pracować i przynależą biernie do organizacji lub uczestniczą tylko w niektórych zebraniach i zajęciach. Przynależność do organizacji szkolnych daje młodzieży możliwość kształcenia osobowości i przygotowuje ją do pełnienia ról społecznych.
Dzięki różnorodnym formom pracy kół zainteresowań przedmiotowych i specjalistycznych młodzież zdobywa pełniejszą wiedzę o otaczającym ją świecie, rozwija samodzielność
w myśleniu i działaniu. Kształtuje w sobie poczucie odpowiedzialności, zdyscyplinowanie, wytrwałość w dążeniu do celu i wiele innych społecznych pożądanych cech osobowości. Istnienie kół zainteresowań podnosi prestiż szkoły w środowisku. Wielu uczniów należy do nich z chęci uzyskania sukcesu w olimpiadach, konkursach, zawodach. Największą popularnością cieszą się szkolne koła sportowe, przedmiotowe i zespoły artystyczne.
Jednym z wielu zadań kół zainteresowań jest praca z uczniem zdolnym, a miarą tej pracy bywa między innymi udział uczestników koła w olimpiadach, konkursach, imprezach i zawodach oraz efekty tam osiągane.
W ramach zajęć pozalekcyjnych w szkole może istnieć:
– Koło Żywego Słowa z sekcjami: recytatorską, plastyczną, teatralna (teatrzyk lalek), młodych pisarzy, literacką itp.
– Szkolne Koło Sportowe z sekcjami: piłki nożnej, piłki koszykowej, piłki siatkowej, gimnastyki sportowej, gimnastyki artystycznej, tenisa stołowego, tenisa ziemnego, dżudo, karate, pływania, żeglarską, strzelecką, szachową, lekkoatletyczną (skoki, rzuty, biegi), a w zimie najintensywniej może rozwijać się sekcja łyżwiarska i narciarska
– Koło artystyczne z sekcjami: chór, koło muzyczne, zespół taneczny, wokalny, tańca towarzyskiego, tańca ludowego, rękodzieła artystycznego, miłośników filmu i teatru
– Koła przedmiotowe (polonistyczne, języków obcych, historyczne, geograficzne, biologiczne, fizyczne, matematyczne, przedmiotów zawodowych) i specjalistyczne (kronikarska, anatomiczna, ornitologiczna itp.).
Istnienie któregokolwiek koła i sekcji uzależnione jest od warunków lokalnych; możliwości finansowych, zainteresowania uczniów (potrzeb środowiskowych), zaangażowania
i inwencji twórczej samych nauczycieli (opiekunów sekcji i kół) oraz od postawy dyrektora danej placówki.
Zajęcia sportowe najczęściej organizowane są w szkołach przy współpracy klubów sportowych działających w środowisku. Przejawem tej współpracy jest wzajemna wymiana boisk i sal sportowo – gimnastycznych, finansowanie imprez, zakup sprzętu sportowego dla młodzieży oraz wspólne zawody sportowe, igrzyska itp.
Podczas zajęć pozalekcyjnych w szkole wykonuje się także prace społeczne na rzecz szkoły i środowiska lokalnego.
Dla integracji szkoły ze środowiskiem, w którym ona funkcjonuje jest przygotowywanie imprez i uroczystości szkolnych otwartych i zamkniętych. Organizowanie tej formy pracy pozalekcyjnej wynika z dążenia do uatrakcyjnienia pracy szkoły i integrowanie wokół spraw całego miejscowego środowiska.
Ta forma pracy wzbogaca wiedzę uczniów o życiu społeczno – politycznym, kształtuje postawy patriotyczne i internacjonalistyczne, integruje szkołę ze środowiskiem, zacieśnia więzi uczniów ze szkołą, uczy świeckiej obrzędowości, pozwala wykorzystać predyspozycje wychowanków oraz daje możność pokazania się rodzicom, nauczycielom i rówieśnikom.
ZASADY ORGANIZACJI FORM ZAJĘĆ POZALEKCYJNYCH
Franciszek Kowalewski w artykule pt.: „Założenia organizacyjne pracy ośrodków zajęć pozalekcyjnych w szkole[2] podaje kilka zasad organizacji form zajęć pozalekcyjnych, z których najważniejsze (kluczowe) są dwie:
1. zasada dobrowolności uczestnictwa w formach zajęć pozalekcyjnych. Ucznia nie można zmusić do uczestnictwa w zajęciach pozalekcyjnych, bo brak chęci z jego strony nie przyniesie w pracy żądanych rezultatów. W pozyskiwaniu uczestników nie wystarczy odwołać się do zdolności czy rozbudzonych już zainteresowań, lecz warto sięgnąć do innych motywów, zwłaszcza motywu sukcesu.
2. zasada atrakcyjności – tylko zajęcia atrakcyjne w treści i sposobie prowadzenia mogą liczyć na względnie stałych uczestników.
Im bardziej młodzież jest włączona do organizowania różnorodnych zadań i im bardziej te zadania uwzględniają jej potrzeby, tym wyższy jest udział uczniów w kołach zainteresowań
i większe ich uczestnictwo w realizowaniu wychowawczych zadań szkoły.
KORZYŚCI EDUKACYJNE Z DZIAŁALNOŚCI POZALEKCYJNEJ
Zajęcia pozalekcyjne pełnią istotną rolę w procesie kształcenia i wychowania młodzieży, przyczyniają się do rozwoju i pogłębiania zainteresowań, co wiąże się ściśle z przygotowaniem młodzieży do zawodu i dorosłego życia. Pełnią one również funkcje wychowawcze
i wspomagające wobec realizowanego programu nauczania oraz takie, które wykraczają znacznie poza doraźnie realizowane zadania szkoły i mają wpływ na proces rozwoju psychicznego i intelektualnego młodzieży.
Szkoła, w której prowadzi się dużo ciekawych zajęć pozalekcyjnych, jest lubiana przez uczniów. Placówkę taką wysoko ocenia środowisko lokalne, a przede wszystkim środowisko rodziców. Dzieci wyjeżdżają na konkursy, na interesujące imprezy, odbywają niekiedy bardzo dalekie podróże po Polsce bądź goszczą winnych krajach. Lepiej dają sobie radę w dalszej nauce. Pozalekcyjna (nieetatowa) praca nauczyciela przynosi bardzo wiele korzyści edukacyjnych:[3]
1. Utrwala się materiał programowy przekazywany młodzieży podczas lekcji. Dzieje się to wprost, jeśli zajęcia mają formę kółka przedmiotowego albo pośrednio w trakcie wędrówki krajoznawczej czy na zajęciach zespołu artystycznego.
2. Określone treści przyswajane są przez dzieci łatwiej, ponieważ towarzyszy im duże zaangażowanie emocjonalne i atmosfera swobody, poczucie bezpieczeństwa, atmosfera akceptacji wysiłku i doza wyraźnej satysfakcji.
3. Poszczególne fakty z pozalekcyjnych „przygód” kojarzą się później ze znaczącymi wydarzeniami
4. w życiu młodego człowieka.
5. Wiele znaczą przyjemne kontakty codzienne z uwielbianym wychowawcą, z kolegami o tych samych zainteresowaniach.
6. Uczeń uczestniczy w zajęciach z własnej woli, bez presji rutynowej, szkolnej oceny.
7. Wiadomości i nawyki wniesione przez ucznia z autentycznego zainteresowania trwają bardzo długo.
8. Materiał dydaktyczny programowy nie tylko jest utrwalany, ale także poszerzany przez samego ucznia z wewnętrznego przekonania, że coś się pragnie robić lepiej, efektywniej.
9. Następuje „smakowanie” sukcesów w postaci nauczycielskiej aprobaty, w formie konkursowych wyróżnień.
10. Młodzież nabiera zwyczaju samodzielnego zdobywania wiedzy,
11. Zmieniają się stosunki między wychowawcami a wychowankami na bardziej partnerskie.
12. Uczeń występuje w roli współpracownika, przyjaciela swojego pedagoga.
13. Ta sama szkoła po lekcjach przeobraża się w inną szkołę funkcjonującą na wyższym poziomie.
14. Nauczycielska aktywność sprzyja wykrywaniu talentów i ich rozwijaniu.
15. Przydają się wszelkie indywidualne, szczególnie predyspozycje.
16. Tutaj jest także miejsce dla uczniów słabszych w nauce.
17. Wiąże wiadomości zdobyte w toku nauczania poszczególnych przedmiotów z życiem i wykorzystuje je w praktyce.
18. Sprzyja ujawnieniu się różnorodnych problemów nurtujących młodzież, których nie potrafi sama rozwiązać.
Zajęcia pozalekcyjne nie tylko sprzyjają integracji młodzieży, ale również przeciwdziałają wyobcowaniu, zgubieniu, anonimowości, braku akceptacji przez rówieśników i najbliższe otoczenie. Te dość często występujące zjawiska utrudniają młodzieży prawidłowe funkcjonowanie w grupie rówieśniczej i w klasie szkolnej.
Podczas zajęć pozalekcyjnych nauczyciel niekiedy dowiaduje się o istniejących konfliktach między uczniami, których nie dostrzega podczas lekcji. Zajęcia te są dogodnym terenem do kształtowania odpowiedniego stosunku do pracy „wartości społecznych”, poszanowania mienia społecznego itp.
Mając na względzie powyższe korzyści edukacyjne, jakie wynikają z udziału młodzieży
w zajęciach pozalekcyjnych, nauczyciele i dyrektorzy szkół, a przede wszystkim wychowawcy, powinni być zainteresowani jak najszerszym ich upowszechnieniem wśród młodzieży. Powinni znać funkcjonujące w środowisku lokalnym instytucje i placówki wychowania pozaszkolnego: poziom ich pracy, stopień przygotowania kadry, dostępność dla uczniów (w sensie czasowym
i przestrzennym). Może to być pomocne i użyteczne w ukierunkowaniu aktywności pozalekcyjnej młodzieży.
ZAJĘCIA POZASZKOLNE – są to zajęcia dzieci i młodzieży uczącej się w różnych szkołach, organizowane przy czynnym współudziale uczestników przez placówki specjalne w tym celu powołane lub zajmujące się pracą wychowawczą obok zajęć prowadzonych dla dorosłych, wybrane przez nich dla spędzenia czasu wolnego, przynoszące wypoczynek i rozrywkę, spajające uczestników jednej placówki szczególnymi więziami, kształtujące i doskonalące wewnętrznie, dające okazję do społecznego działania, a równocześnie uczące samodzielnego gospodarowania czasem pozostającym po wypełnieniu związanych ze szkołą lub innych obowiązków.[4]
RODZAJE PLACÓWEK WYCHOWANIA POZASZKOLNEGO
Zajęcia pozaszkolne organizują różne instytucje, które działają niezależnie od szkoły.
Mogą to być:
a) instytucje pozaszkolne specjalnie powołane do pracy, z młodzieżą szkolną podporządkowane resortowi oświaty i Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego:
- pałace młodzieży – są to placówki o dużej ilości pomieszczeń doskonale wyposażonych, w których uczestnicy mogą pracować we wszystkich niemal obranych przez siebie kierunkach (specjalności naukowe, techniczne, artystyczne, wychowania fizycznego, sportu i turystyki). Mają oddzielne gabinety metodyczne.
- młodzieżowe domy kultury – skupiają młodzież wszystkich typów szkód od lat 10 do 18. Mają bardziej ograniczone możliwości niż pałace młodzieży. Nie posiadają oddzielnych gabinetów metodycznych.
- domy kultury dzieci i młodzieży – służą one potrzebom młodzieży szkół podstawowych i prowadzą dla niej różne zajęcia artystyczne, techniczne
- i z zakresu wychowania fizycznego. Organizuje się w nich kółka choreograficzne, żywego słowa, czytelnicze, fotograficzne, sprawnych rak, prowadzi się teatr kukiełek i teatr cieni, zajęcia kulturalno – rozrywkowe o charakterze masowym, akcję wycieczkowo – turystyczną, zajęcia harcerskie, obozy letnie itp.
- pozaszkolne placówki kierunkowe (np. Stacja Młodych Techników, Stacja Młodych Biologów, Planetarium itp.) – placówki te posiadają tylko jeden, ale za to bardzo bogato rozbudowany dział pracowni technicznych (każda poświęcona jest jednej specjalności np.: radio – teletechniczna, elektrotechniczna, modelarstwa lotniczego i szkutniczego, motoryzacyjna, maszynowa, górnicza, konstrukcji drewnianych i metalowych itp.). Zadaniem tych placówek jest wykrywanie i rozwijanie kierunkowych uzdolnień technicznych uczestników oraz wyrabianie w nich postaw badawczej i wynalazczej.
- ogniska pracy pozaszkolnej,
- ogrody jordanowskie – prowadzą zajęcia na boisku lub w ogrodzie wyposażonym w rozmaite urządzenia zabawowe dla dzieci, a w razie niepogody w świetlicy. Organizuje się w nich różne zabawy i gry zespołowe, tańce i rytmikę, śpiew, zajęcia sportowe, prace na działce itp.
- place gier i zabaw – są ogólnie dostępne w większych miastach, gromadzą dzieci, które zbierają się przypadkowo, aby się bawić, nad ich bezpieczeństwem czuwa instruktor,
- młodzieżowe świetlice dworcowe,
- ośrodki wychowania fizycznego,
- międzyszkolne kluby sportowe.
b) instytucje kulturalne i oświatowe przeznaczone dla dorosłych, które udostępnione są młodzieży częściowo lub całkowicie, albo które prowadzą sekcje, kluby młodzieżowe jako swą dodatkową działalność:
- placówki resortu kultury i sztuki posiadające sekcje dziecięce i młodzieżowe (domy kultury, kluby, zespoły, biblioteki itp.),
- placówki prowadzone przez związki zawodowe, posiadające sekcje dziecięce i młodzieżowe (związkowe domy kultury, świetlice przyzakładowe itp.)
- placówki pozaszkolne prowadzone przez społeczne organizacje wychowawcze (i inne organizacje społeczne).
Placówki te służą pomocą drużynom podwórkowym prowadzącym akcje podwórkowe polegające na organizowaniu zabaw, sportów letnich i zimowych, wycieczek i imprez dziecięcych dla dzieci i młodzieży większych osiedli mieszkaniowych. Obok ww. placówek istnieją ponadto ogniska muzyczne i plastyczne oraz ruchu artystycznego.
CELE I ZADANIA PLACÓWEK WYCHOWANIA POZASZKOLNEGO
Placówki wychowania pozaszkolnego mają swoje określone cele i zadania, które można podzielić na ogólne i szczegółowe.
Do ogólnych zaliczyć należy:
Do najważniejszych zadań szczegółowych zalicza się:
1. Kształtowanie u uczestników naukowego poglądu na świat, ideałów i uczuć patriotycznych.
2. Organizowanie udziału młodzieży w życiu społecznym środowiska.
3. Wyrabianie u uczestników umiejętności współżycia i współpracy w zespole ludzkim.
4. Rozwijanie i kształtowanie uczuć moralnych, intelektualnych i estetycznych uczestników.
5. Wyrabianie u uczestników świadomej dyscypliny.
6. Rozwijanie pożądanych cech woli i charakteru (aktywności, wytrwałości, inicjatywy twórczej, samodzielności, obowiązkowości, samorządności, poczucia odpowiedzialności osobistej i zbiorowej itp.).
7. Wdrażanie uczestników do przestrzegania zasad kultury życia codziennego.[5]
W ustawie o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku uznano placówki wychowania pozaszkolnego za nieodłączny składnik systemu edukacyjnego, określając je jako „placówki oświatowo – wychowawcze umożliwiające kształtowanie i rozwijanie zainteresowań i uzdolnień, uzupełnianie wiedzy i zdobywanie umiejętności oraz korzystania z różnych form wypoczynku” (art. 2 pkt. 3, Dz. U. Nr 3 z dnia 25 X 1991, s. 1277).
Cele działalności wychowawczej placówek wychowania pozaszkolnego są takie same jak szkół i innych placówek oświatowo – wychowawczych systemu edukacji narodowej, a określa się je w ustawie o systemie oświaty następująco: „Nauczanie i wychowanie – respektując chrześcijański system wartości za podstawę przyjmuje się uniwersalne zasady etyki. Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości ojczyzny oraz poszanowanie dla polskiego dziedzictwa kulturowego przy jednoczesnym otwarciu na wartości kultur Europy i świata (wstęp do ustawy, Dz. U. Nr 3 z dnia 25 X 1991, s. 1277).
W cytowanej ustawie podkreśla się potrzebę „upowszechniania wiedzy ekologicznej wśród dzieci i młodzieży oraz kształtowanie właściwych postaw wobec problemów ochrony środowiska” (art. 1 pkt. 11, Dz. U. Nr 3 z dnia 25 X 1991, s. 1277); co w programach działalności wielu placówek wychowania pozaszkolnego stało się zadaniem priorytetowym.
METODY ZAJĘĆ POZASZKOLNYCH
Ze względu na formę realizacji metody zajęć pozaszkolnych dzieli się na:
W pracach masowych mają zastosowanie różne metody pracy:
- wykład, odczyt, referat, opowiadanie,
- wieczory dyskusyjne,
- wieczory ciekawej nauki i techniki,
- wieczory muzyczne,
- wieczory recytatorskie,
- wieczory baśni i bajek,
- seanse filmowe i widowiska sceniczne,
- ...
misiek439