Materiały pomocnicze do przeprowadzenia szkolenia wstępnego BHP
I. Marian Hawryszczyszyn
PORADNIK ZAWODOWY
Wskazówki metodyczne do prowadzenia szkolenia stanowiskowego BHP
Opracowane
w oparciu o ramowy program instruktażu stanowiskowego wprowadzony
•ozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1966 r. w sprawie szczegółowych zasad szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy ( Dz. U. Nr 62 póz. 285 )
Stan prawny na dzień 01.12.2000r. Wrocław, listopad 2000r.
2
WSKAZÓWKI METODYCZNE DO PROWADZENIA SZKOLENIA STANOWISKOWEGO BHP
wstęp
Funkcje i cele nauczania bezpieczeństwa pracy na stanowisku pracy oraz warunki kształtowania umiejętności i nawyków w nauczaniu bezpiecznej
Zjawisko niedostosowania nawet najlepiej przygotowanego pod względem teoretycznym i praktycznym specjalisty do funkcji czy stanowiska 3racy, które obejmie, wymaga przegrupowania wiadomości i umiejętności stosowania do wymagań.
Ponadto zachodzi konieczność doskonalenia lub wręcz wykształcenia iowych umiejętności warunkujących osiągnięcie wysokiej sprawności zawodowej.
Okres ten, to okres adaptacyjny. Adaptacja jest to proces przystosowania ednostki do określonych rodzajów działań, opanowania nowych sytuacji, opanowania działań pozwalających rozwiązać zadania wynikające z zakresu 3racy czy funkcji. Najczęściej o funkcji adaptacyjnej w nauczaniu pracy nówimy w odniesieniu do nowych pracowników. Obejmuje ona również oświadczonych pracowników, którzy np. zmieniają stanowisko pracy lub jego Uposażenie. Jeśli nawet nowe wyposażenie czy nowe stanowisko pracy nie kYymaga dopełnienia posiadanych umiejętności to następuje konieczność przynajmniej częściowego przeorganizowania dotychczasowych doświadczeń zawodowych stosownie do układu czynności.
Potrzeba adaptacji w doskonaleniu zawodowym zachodzi wszędzie tam,
^f ^dzie poziom i rodzaj umiejętności wystarcz do obsłużenia stanowiska, ale
"nusząsię te umiejętności odpowiednio przeorganizować, dostosować do
c
-odzaiu zadań pracowniczych.
Potrzeba adaptacji występuje wówczas gdy posiadane wiadomości i umiejętności są dostateczne aby po ich przeorganizowaniu w nowe struktury można było wypełnić konkretne czynności rozwiązujące zadania zawodowe.
i Zdarza się jednak i to dość często tak, że nowi pracownicy nie posiadają W/f> "niezbędnych do wykonania czynności zawodowych. Wówczas funkcja
adaptacyjna połączona jest z wyrównaniem braków.
Nowy pracownik musi więc przyswoić wiedzę praktyczną dopełniającą teorię, a jeśli ujawni się różnica między wiedzą! umiejętnościami posiadanym a wymaganiami na stanowisku pracy musi ją wyrównać.
Mówimy wówczas o funkcji wyrównawczej w nauczaniu bezpiecznej pracy. Funkcja wyrównawcza polega na uzupełnieniu/umiejętności do pozior określonego np. taryfikatorem lub wymaganego zwyczajowo. Na przykład z braku odpowiednich kandydatów do pracy, przyjmuje się pracowników bez pełnego wymaganego wykształcenia.
Funkcja ta zawsze występuje w odniesieniu do nauczania bezpiecznej
pracy, bowiem żaden program szkolny obejmujący przedmiot bezpieczeństwo
-6? higientfpracy nie zawiera problematyki wiążącej się zj( specyfiką tego
zagadnienia występującą w danej branży.
Wprowadzenie nowych maszyn, zmiana technologii wymagają, obok przeorganizowania dotychczasowego układu, umiejętności uzupełnieniem go nowymi wiadomościami i umiejętnościami.
Uzupełnianie tego zakresu wiedzy musi zastąpić w każdym procesie nauczanie bezpieczeństwa pracy. Z funkcją wyrównawczą mamy do czynienia wówczas, gdy następuje taka zmiana warunków pracy, że jej wykonanie wymaga uzupełnienia umiejętności i wiedzy pracowników.
Tak więc każdy proces nauczania odejmujący problematykę bezpieczeństwa pracy to proces przystosowania pracownika do nowych dla niego, pod względem specyfiki branżowej, informacji lub przystosowanie jeg(
4
umiejętności do zmieniających się warunków organizacyjnych czy technologicznych. Jest to również często proces uzupełniania wiedzy o istotnyi zagadnieniach często podstawowych z dziedziny bezpieczeństwa pracy bez znajomości, których nie istnieje możliwość wykształcenia umiejętności i nawyków bezpiecznego wykonywania czynności zawodowych.
Punktem wyjściowym więc dla określenia celów tego nauczania jest z
jednej strony zasób wiedzy i umiejętności pracownika, z drugiej zaś wymagani
^ stawianemu pracownikowi wykonującemu określoną pracę, pełniącemu daną
funkcję. Cel ten jest odpowiedzią na pytanie:
- Co pracownik wie i umie w zakresie informacji i umiejętności w dziedzinie bhp?
- Co powinien wiedzieć i umieć, aby wykonywać pracę w sposób bezpieczny na danym stanowisku pracy?
Jeżeli przyjmiemy, że w zakresie kompetencji pracownika na stanowisk! roboczym w zakresie bhp jest wykonywaniąpracy zgodnie z zasadami bhp, podejmowanie inicjatyw w usprawnianiu organizacji pracy, ocena własnego stanowiska i postulowanie zmian usprawniających bezpieczeństwo pracy, to celem nauczania tego pracownika w dziedzinie bhp powinno być przekazanie wiedzy o zasadach bezpiecznego wykonywania pracy i ukształtowania umiejętności stosowania ich w praktyce zawodowej. Zakres tej wiedzy powinii obejmować obszary wyrównujące dotychczas posiadaną, a umiejętności kształtować się powinny przez zetknięcie wiedzy teoretycznej z praktyczną rzeczywistością i dokonywanie adaptowania jej do konkretnych warunków pracy przez praktyczne sprawdzenie.
W wyniku działań dydaktycznych realizujących powyższe zamierzenie pracownik na stanowisku roboczym powinien:
- znać czynniki występujące na stanowisku pracy i w najbliższym otoczeniu, stwarzające zagrożenia dla zdrowia i życia pracownika,
-posiadać ukształtowane umiejętności bezpiecznych zachowań,
-wyrażać aktywne postawy zmierzające do poprawy warunków pracy,
-wykazywać umiejętności usprawniania metod pracy,
-w toku utrwalania umiejętności drogą ćwiczeń wykształcać nawyki pracy zgodnej z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy,
-opanować rozumienie procesów technologicznych oraz umiejętności posługiwania się wyposażeniem technicznym stanowiska,
-opanować umiejętności wykonywania rozmaitych operacji w sposób zapewniający bezpieczeństwo pracy własnej i kolegów,
-pogłębiać wiedzę i umiejętności niezbędne do wykonywania pracy przy zmieniającej się technologii i wynikających z niej zagrożeń,
-umieć korzystać z dokumentacji technicznej, rysunków roboczych, instrukcji bhp.
Warunkiem do osiągnięcia w/w celów są czynniki u podstaw których tkwią prawidłowości psychologiczne i wynikające z nich zasady działań dydaktycznych.
II. Rola procesów poznawczych w nauczaniu bhp
podstawowymi pojęciami psychologicznymi dotyczącymi nauczania bezpiecznej pracy są umiejętności i nawyki.
Umiejętność to zdolność do prawidłowego wykonywania czynności lub operacji przy zastosowaniu prawidłowo wybranych metod pracy, zasad bezpiecznego jej wykonywania w określonych warunkach. Ze względu na rodzaj i wyniki działania wyróżnia się umiejętności umysłowe i praktyczne.
6
Ze względu na cele niniejszego opracowania, szczególna uwaga zostani< w nim poświęcona umiejętnościom praktycznym.
Ze względu na liczbę ruchów składających się na umiejętności można je dzielić na umiejętności:
- elementarne
- czynnościowe
- złożone
Umiejętności elementarne obejmują umiejętności wykonywania pojedynczego ruchu. Należą do nich np. ładowanie łopatą węgla, uchwyt przesunięcia dźwigni.
Umiejętności elementarne wy stępuj ą przy pracach prostych, wykonywanych przeważnie przez robotników o niskich kwalifikacjach.
Umiejętności czynnościowe składają się z pewnej liczby ruchów danej czynności, np. wiercenie otworu wiertarką ręczną, założenie noża na trzymaku naoliwienie maszyny. Przy umiejętnościach czynnościowych kierunek, siła, cz trwania każdego ruchu są tak dobrane, aby umożliwić wykonanie danej czynności. Umiejętności proste zostają ułożone w pewnym porządku i zharmonizowane w czasie i przestrzeni.
Umiejętności złożone obejmuj ą wykonanie szeregu czynności, zabiegów a nawet operacji technologicznych. Są one sumą umiejętności prostych np. wykonania remontu silnika samochodowego. W umiejętnościach złożonych konieczne jest posiadanie dużego zasoby wiedzy, tym większego, im bardziej zmienne są warunki wykonania czynności, np. gdy remontuje się silniki różny* marek samochodów.
Rozróżnia się stopnie umiejętności. Im bardziej skomplikowana jest sytuacja, tym bardziej wzrastają wymagania w stosunku do człowieka, który musi wtedy wykazać wyższy stopień umiejętności.
Pracownik posiada tym wyższy stopień umiejętności w im trudniejszych i bardziej złożonych warunkach umie wykonać samą czynność lub zespół czynności.
wielokrotne powtarzanie czynności prowadzi do ich automatyzowania si Zawsze automatyzują się umiejętności proste, ale też i większość umiejętności czynnościowych, tym łatwiej im mniejsza ilość ruchów składa się na tę czynność.
Na szybkie i prawidłowe przyswojenie przez uczącego się umiejętności ma wpływ szereg czynników takich jak:
- opanowanie wiedzy dotyczącej wykonywanej czynności i jej warunków technicznych, organizacyjnych, ekonomicznych, społecznych /,
zainteresowanie się uczącego wykonywanymi czynnościami dla siebi i zakładu pracy,
efektywność stosowanej metody kształtowania umiejętności / zależni' od rodzaju wykonywanych czynności trzeba zastosować odpowiednią metodę, np. pokaz, omówienie czy instruktaż /,
- aktywność uczącego się, która pozwala nie zrażać się trudnościami, zrozumieć technologię pracy i opanować umiejętność,
- samokontrola uzyskiwanych rezultatów podczas ćwiczeń, analiza wyników i eliminowanie złych ruchów,
- liczba wykonywanych ćwiczeń.
- Tempo pracy i wymagania wobec poziomu i dokładności wykonania umiejętności przedłużają i utrudniają jej osiągnięcie,
- rozwojowe i indywidualne cecłrpLiczących się, które wpływają decydując
na wyniki.
Zautomatyzowanie umiejętności prowadzi do wykształcenia nawyku. Nawykiem nazywamy wykonywanie ruchów bez udziału świadomości. Warunkiem przejścia od umiejętności do nawyku jest usunięcie nadmiaru
mchów zbędnych i napięcia psychicznego oraz łączenie poszczególnych ruch( w jeden płynny ruch.
Wyeliminowanie ruchów zbędnych następuje wyłącznie w wyniku doświadczenia i wprawy uczącego się. Nawyki ułatwiaj ą wykonanie czynność pozwalają na wykonanie ich w sposób zautomatyzowany. Wykonujący ruchy może przy tym prowadzić procesy myślowe oderwane. Czasami nawyki mogq być szkodliwe. Zmienia się np. sytuacja , trzeba wykonać inny ruch, a z nawy] wykonuje się poprzedni, wyuczony i tym samym powoduje się wypadek. Staj( się to często wtedy, kiedy nawyki stają się przyzwyczajeniami polegającymi n mechanicznym wykonaniu czynności nawet wtedy, gdy nie ma potrzeby tego działania. Aby uniknąć przechodzenia nawyku w przyzwyczajenie, należy w procesie uczenia bezpiecznej pracy, doprowadzić do takiego opanowania wiadomości, umiejętności i nawyków, aby wykonywane czynności stały się podobne do dokładnie wykończonych mechanizmów.
Osiągnie się wtedy mistrzostwo, polegające na tym, że umiejętności i nawyki mogą być łączone w różny sposób, a wykonujący je pracownik przejawia orientację umysłową i biegłość. Mistrzostwo to nie tylko mechanicz wprawa i wiele nawyków, lecz także ich elastyczność dostosowania się do nowych sytuacji, nowego surowca lub materiału.
Nauczanie więc bezpiecznej pracy nie może ograniczyć się tylko do przekazania wiadomości, wykształcenia umiejętności i nawyków doprowadzonych do mistrzostwa, ale także w każdym pracowniku należy wyrabiać aktywny stosunek do zagadnień bezpieczeństwa pracy, pozytywne zainteresowanie bezpiecznym wykonywaniem zadań zawodowych, kształtów;
podstawy.
Proces opanowywania umiejętności i nawyków z psychologicznego punktu widzenia powinien być aktywnym procesem uściślenia, na podstawie
samokontroli, oceny stopnia prawidłowości wykonywanych działań oraz ich wyników. Istotnym czynnikiem warunkującym opanowanie każdej umiejętności i nawyku jest samokontrola.
Jest to umiejętność, dla której muszą być spełnione następujące warunki:
- dokładne pojmowanie celu i sposobów wykonania zadania.
- wyobrażenie prawidłowego toku procesu pracy,
- znajomość oznak prawidłowego przebiegu pracy,
- znajomość oznak prawidłowego przebiegu czynności,
- umiejętność rozpoznawania tych oznak we właściwym czasie,
- rozumienie znaczenia oznak i regulowanie na tej podstawie własnych czynności,
- zapobieganie zakłóceniom w przebiegu procesu pracy i usuwanie ich w przypadku powstawania.
Proces opanowania umiejętności i nawyków powinien się opierać na aktywnej regulacji poszczególnych czynności.
Proces ten powinien być sprzężeniem zwrotnym między wykonywanymi czynnościami i ich rezultatami, a wykorzystywaniem ich do sprawnego regulowania i dokładnego wykonania czynności.
Rozwój umiejętności, nawyków odbywa się w toku wielokrotnych powtórzeń. Proces ten przebiega w trzech podstawowych etapach: analitycznym syntetycznym i końcowym.
W pierwszym etapie następuje przyswajanie złożonych czynności przez opanowanie jego poszczególnych elementów podstawowych. Jest to ważny eta] dla dalszego rozwoju umiejętności, gdyż pierwsze wrażenia w pracy posiadają znaczną siłę i dlatego mogą wywierać wpływ na dalszy przebieg ćwiczeń. W etapie tym występują zwykle dosyć szybka poprawa wskaźników szybkości i jakości pracy, ponieważ pierwsze praktyczne zaznajomienie z ogólnymi
1U
warunkami pracy i przystosowanie się do nich prowadzą do usunięcia błędów i zahamowań w pracy.
W drugim etapie zachodzą najbardziej złożone procesy - usprawnienie czynności oraz ich połączenie.
W etapie trzecim dokonuje się doskonalenie umiejętności i przekształcenie jej w nawyk.
Proces kształtowania umiejętności i nawyków jest bardzo złożony. Wpływa na niego wiele różnych czynników, z których najważniejszymi są:
1. Zainteresowanie uczących się osiąganiem pomyślnych wyników ora;
ich stosunek do wykonywanych w czasie nauki zadań.
2. Posiadanie niezbędnych dla danej pracy wiadomości.
3. Skuteczność metod nauczania bezpiecznej pracy.
4. Możliwość samokontroli w czasie uczenia się pracy.
5. Aktywny stosunek uczących się.
6. Dostateczna ilość powtórzeń nowo nabytych umiejętności.
11
INSTRUKTAŻ STANOWISKOWY BHP I JEGO ELEMENTY
l. Przygotowanie procesu nauczania bezpiecznej pracy na stanowisŁ roboczym
Przed przystąpieniem do przeprowadzenia procesu nauczania bhp. Instruktor lub mistrz powinien dokonać określonych zabiegów mających na ce przygotowanie procesu nauczania.
Celem nauczania bezpiecznej pracy jest wykształcenie w uczącym się takich kwalifikacji zawodowych, które pozwolą mu na wykonywanie pracy w sposót mistrzowski, zgodny z zasadami jej bezpieczeństwa. Przedmiotem nauczania jest określona praca, wchodzące w jej skład operacje;
/^5<5:<i^
faza, proces, grupa profooorów. Określając przedmiot nauczania trzeba ustalić:
- jaka to jest praca,
- j aki j est j ej rezultat,
- jaki materiał wyjściowy / surowiec / używany jest do wytworzenia produktów,
- jaki wzór wytworu ma być realizowany i na jakiej podstawie,
- w jakim czasie praca ma być wykonana,
- w jakim miejscu i na jakim stanowisku praca ma być wykonana,
- na jakie elementy / np. operacje / praca powinna być rozłożona,
- jakie zagrożenia istnieją w poszczególnych elementach pracy,
- jakie czynności uboczne i pomocnicze wiążą się z wykonywaniem pracy stanowiącej przedmiot nauczania,
- do jakiego stopnia dokładności, szybkości, pewności należy nauczyć
- jakie szczególne wymogi dotyczące bezpieczeństwa pracy stawiać należy uczącym się.
12
Przedmiotem nauczania bezpiecznego wykonywania pracy jest nie tylko
umiejętność jej wykonania, ale pewna suma wiadomości teoretycznych ściśle 5
nią związanych.
Etap przygotowania - instruktażu powinien składać się z następujących
czynności:
a/ analiza stanowiska roboczego z punktu widzenia występujących zagrożeń i uciążliwości.
b/ Opis czynności wraz z określeniem występujących zagrożeń i wskazaniem sposobu zachowania. Przy dokonywaniu analizy i opisu stanowiska, szczególnie trudne elementy procesu technologicznego należy uwzględnić jako elementy dodatkowych ćwiczeń utrwalających prawidłowe nawyki.
c/ przygotowanie wyposażenia stanowiska roboczego odpowiednio do wykonywanego zadania roboczego.
Przy wykonywaniu analizy czynności należy uwzględnić następujące materiał}
A. listę zagrożeń i czynników szkodliwych występujących w danej branży.
B. tabelę zawierającą fazy produkcyjne i zagrożenia, wg której należy dokonać
analizy.
^ C. tabela ułatwiającą opis czynności na stanowisku pracy.
A. Lista zagrożeń i czynników szkodliwych
l. Czynniki natury technicznej / konstrukcja i stan techniczny maszyn i urządzeń, narzędzi, otoczenia /
a/ Cechy i właściwości przedmiotu:
elementy ruchome, luźne, ostre, wystające, kształt, stabilność, stateczność, sztywność, zawartość / tworzywo /, chropowatość powierzchni, nieprzewidziana zmiana położenia przedmiotu, szkodliw oddziaływanie materiałów, wytrzymałość mechaniczna, cieplna, chemiczna, elektryczna.
13
b/ Cechy i właściwości środków transportu
różnokierunkowość mchu, zmienność kierunkowości ruchu, stabilne^ stateczność, stan techniczny, oznakowanie barwne.
c/ cechy i właściwości maszyn / urządzeń /
samoczynne nieruchomienie, przypadkowe wyłączenie, zmiana położenia przedmiotu, zły stan techniczny, brak urządzeń zabezpieczających, wadliwość urządzeń zabezpieczających, dostosowanie do wygody obsługi.
d/ Cechy i właściwości terenu, pomieszczenia, otoczenie dostępność do transportowanych przedmiotów, stan dróg transportowych, oświetlenie przedmiotu i drogi jego ruchu, tło akustyczne zapewniające odbiór sygnałów, odbłyski światła, mikroklimat umożliwiający wykonanie zadania bez nadmiernego zmęczenia, czystość powietrza, zatrzymanie się spadającego przedmiotu lub zmiana kierunku spadania, przypadkowe usunięcie przedmiotu, stan ochron osobistych, prąd elektryczny, hałas, drgania, przypadkowa niesprawność, awaria.
e/ Cechy i właściwości narzędzi
konstrukcja, stan techniczny, wygoda obsługi, zabezpieczenie przed urazami.
2. Czynniki organizacyjne
dobór środka transportu, zastosowanie uchwytów specjalnych do zaczepiar przedmiotu lub opakowań i palet, tempo i rytm pracy, nadmierna lub niedostateczna jej intensywność, stan dróg transportowych, warunki środowiskowe, dobór pracownika, brak nadzoru, nieznajomość niebezpieczeństwa, ukształtowanie stanowisk pracy i wadliwość ich organizacji, metody pracy i ich zmiana lub wadliwość, samowolne opuszczenie stanowiska przez obsługę, nieprawidłowa zmiana pozycii,
14
niewystarczające przeszkolenie zawodowe i bhp, niedostateczna zdolność adaptacji. 3. Uwarunkowania psychofizyczne
stan zdrowia, łatwe uleganie zmęczeniu, staż pracy, stan emocjonalny, stosunek do pracy, wyszkolenie, przydatność do zawodu, wadliwe właściwości woli i uwagi, wadliwość pracy organów wzroku, słuchu, niedyspozycje fizyczne i psychiczne, niewłaściwy odruch, brak pamięci, przyspieszony lub opóźniony refleks, zręczność, unik świadomy lub nieświadomy.
2. Przebieg nauczania jego fazy i zasady
\. Przygotowanie pracownika do wykonania określonych czynności.
B. Pokaz i objaśnienia sposobu wykonania danych czynności z uwzględnieniem
tych elementów^fktórych występują szczególne zagrożenia. ^. Próbne wykonanie zadania przez pracownika pod kontrolą prowadzącego
instruktaż.
D. Samodzielna praca w obecności prowadzącego instruktaż. E. Omówienie i ocena przebiegu nauki.
Wykonanie instruktażu stanowiskowego w zaprezentowany sposób >vymaga odpowiedniego klimatu w zakładzie pracy, skłaniającego mistrzów, brygadzistów i instruktorów zawodu do podjęcia starań nad prawidłowym przygotowaniem się do jego realizacji. Wielką rolę w programowaniu takiej netody spełnić powinny służby bhp, rozumieją one bowiem, iż od stopnia miedzy i umiejętności personelu pracowniczego zależy nie tylko bezpieczeństwo nałogi, ale i postęp w doskonaleniu warunków pracy.
Drugim warunkiem jest zdobycie umiejętności realizowania tej metody »vśród kadry zajmującej się szkoleniem stanowiskowym bhp w zakładzie pracy.
A. Przygotowanie uczącego się do szkolenia
Każde szkolenie powinno się zacząć od wstępnej rozmowy z iczestnikami procesu nauczania. Rozmowa ta powinna zorientować instruktora, nistrza w poziomie wiadomości i umiejętności uczestników w zakresie pracy stanowiącej przedmiot nauczania, co pozwoli mistrzowi dopas...
annamaria6696