Nazwa ośrodka:               Grupa Doradcza Sienna Sp. z o.o.

Tytuł pakietu:               Czynniki szkodliwe

Grupa tematyczna:               Prawo pracy

Data opracowania:              15 listopada 2005 r.

SPIS TREŚCI

1.              Definicja i charakterystyka czynników szkodliwych              1

1.1.              Maksymalne wartości stężeń i natężeń czynników szkodliwych              2

1.2.              Metody badań              3

1.3.              Działania możliwe do podjęcia przez przedsiębiorstwa oraz ich koszty              4

2.              Konsekwencje niestosowania przepisów              5

***

1.     Definicja i charakterystyka czynników szkodliwych

Występujący podział na czynniki występujące w środowisku pracy pozwala na rozróżnienie (zgodnie z definicjami przyjętymi w Polskich Normach) trzech rodzajów czynników:

·         Czynników niebezpiecznych

·         Czynników szkodliwych

·         Czynników uciążliwych

Spośród przedstawionych powyżej czynników, czynnik szkodliwy jest jednym z istotniejszych elementów występujących w procesie pracy. Jego oddziaływanie na pracującego może prowadzić lub prowadzi do schorzenia, traktowanego jako choroba zawodowa.[1]

Do głównych kategorii czynników szkodliwych zaliczyć można czynniki fizyczne (takie jak hałas, drgania, temperatura) oraz czynniki chemiczne. Ze względu na istotną rolę czynników o charakterze chemicznym w środowisku pracy, w niniejszym opracowaniu omówione szerzej zostanie zagadnienie dotyczące tego typu czynników. Warto zaznaczyć, że działanie czynników szkodliwych rozpatrywane jest nie tylko w aspekcie okresu aktywności zawodowej pracownika, lecz także po jej zakończeniu i obejmuje oddziaływanie na jego potomstwo.

Wyniki analiz prowadzonych przez Państwowy Inspektorat Pracy wskazują, że w ostatnich latach wystąpił spadek zachorowań na choroby zawodowe wywołane czynnikami szkodliwymi. Do głównych chorób zawodowych w tym zakresie należą uszkodzenia słuchu i zespół wibracyjny. Kolejne typy chorób, nie występujące tak często, to zachorowania związane są z nieżytem dróg oddechowych oraz choroby skóry. Jako najczęstsze przyczyny wywołujące choroby zawodowe wskazuje się hałas oraz przekroczenia dopuszczalnych stężeń zapylenia i substancji toksycznych. Warto zwrócić uwagę szczególnie na ostatni wspomniany element – przekroczenia dopuszczalnych norm stężeń czynników szkodliwych występowały w co czwartym badanym zakładzie. Spowodowane to było brakiem prowadzenia w przedsiębiorstwach badań i pomiarów natężeń fizycznych oraz stężeń chemicznych i pyłowych czynników szkodliwych dla zdrowia. Prowadzenie tych badań jest bowiem konieczne dla stwierdzenia, czy pracownicy nie są narażeni w trakcie pracy na przebywanie w warunkach, w których maksymalne wartości stężeń i natężeń tych czynników są przekroczone.

1.1.   Maksymalne wartości stężeń i natężeń czynników szkodliwych

Najwyższe dopuszczalne stężenia i natężenia czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy określone zostały w polskim prawie. Określa je rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. (z późniejszymi zmianami). Rozporządzenie zawiera dwa podstawowe rodzaje informacji:

·         wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń chemicznych i pyłowych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (NDS, NDSCH, NDSP).

·         wartości najwyższych dopuszczalnych natężeń fizycznych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.

Wartości te odnoszą się do czynników, które zostały określone w załącznikach do rozporządzenia, które zawierają wartości odpowiednich parametrów. Dawki graniczne promieniowania jonizującego i wskaźniki pochodne określające zagrożenie promieniowaniem jonizującym zostały określone w innych przepisach.

Czynniki chemiczne i pyłowe

Wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń chemicznych i pyłowych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy określane są miarą NDS, NDSCH i NDSP.

NDS (Najwyższe Dopuszczalne Stężenie) - jest to wartość średnia ważona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8 godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie Pracy, przez okres jego aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.

NDSCH (Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Chwilowe) – jest to wartość średnia stężenia, które nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina.

NDSP (Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Pułapowe) – jest to wartość stężenia, które ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być przekroczone w środowisku pracy w żadnym momencie.

W załączonym do rozporządzenia wykazie (załącznik nr 1 do rozporządzenia) wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń chemicznych i pyłowych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, podane zostały wartości NDS, NDSCH oraz NDSP dla prawie 480 substancji chemicznych (część A załącznika) oraz wartości NDS dla 19 pyłów.[2]

Czynniki fizyczne

Wartości najwyższych dopuszczalnych natężeń fizycznych czynników szkodliwych dla zdrowia  w środowisku pracy są ustalone jako wartość średnia natężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu ośmiogodzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie Pracy, przez jego okres aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.

W załączonym do rozporządzenia wykazie (załącznik nr 2 do rozporządzenia) wartości najwyższych dopuszczalnych natężeń fizycznych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, podane zostały wartości dla kilku kategorii czynników:

·         hałasu, hałasu infradźwiękowego oraz hałasu ultradźwiękowego,

·         drgania działające na organizm człowieka przez kończyny górne i drgania o ogólnym działaniu na organizm człowieka,

·         mikroklimatu,

·         promieniowania optycznego,

·         pola i promieniowania elektromagnetycznego.

1.2.   Metody badań

Metody badań stężeń i natężeń czynników szkodliwych także zostały określone w polskim prawie rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Treść rozporządzenia określa przede wszystkim tryb, rodzaj i częstotliwość wykonywania badań i pomiarów czynników szkodliwych, a także przypadki, w których konieczne jest prowadzenie pomiarów ciągłych.

Zgodnie z jego zapisami, w przypadku występowania w środowisku pracy czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, badania i pomiary przeprowadza się:

·         co najmniej raz na trzy miesiące, w wypadku stwierdzenia w ostatnio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze stężenia czynnika wartości powyżej 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia.

·         co najmniej raz na sześć miesięcy - w wypadku stwierdzenia w ostatnio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze stężenia czynnika wartości od 0,1 do 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia.

W przypadku czynników innych niż czynniki o charakterze rakotwórczym lub mutagennym, badania i pomiary powinny być przeprowadzane:

·         co najmniej raz w roku, w wypadku stwierdzenia w ostatnio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze stężenia lub natężenia czynnika wartości powyżej 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia lub natężenia.

·         co najmniej raz na sześć miesięcy - w wypadku stwierdzenia w ostatnio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze stężenia lub natężenia czynnika wartości od 0,1 do 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia lub natężenia.

Ponadto, badania i pomiary powinny być dokonywane w każdym przypadku wprowadzenia zmiany w warunkach występowania danego czynnika. Pomiary ciągłe konieczne są natomiast w przypadku występowania w środowisku pracy szkodliwego dla zdrowia czynnika chemicznego, dla którego określono wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia pułapowego (np. aldehyd octowy).

1.3.   Działania możliwe do podjęcia przez przedsiębiorstwa oraz ich koszty

Redukcja stopnia zagrożeń związanych z występowaniem w środowisku pracy czynników szkodliwych, stanowi obowiązek przedsiębiorcy. Jednakże, jak potwierdzają wyniki badań, koszty wprowadzenia rozwiązań ukierunkowanych na poprawę bezpieczeństwa pracy w tym zakresie stanowią istotna barierę zniechęcającą przedsiębiorców do tego typu działań. Wiążą się one bowiem czy to ze zmianą technologii produkcji (np. wyeliminowanie szkodliwych dla zdrowia surowców), czy też pracami technicznymi (np. wykonanie skutecznej instalacji wentylacyjnej, prace remontowe).

Prowadzone mogą być jednak działania o charterze prewencyjnym, nie wiążące się z ponoszeniem wysokich kosztów. Mogą one przyjmować postać m.in. instrumentów samokontroli w formie list kontrolnych. Tego typu narzędzia są udostępniane bezpłatnie np. na stronach internetowych Centralnego Instytutu Ochrony Pracy.

Instrumentem o charakterze organizacyjnym, podnoszącym w istotny sposób stopień bezpieczeństwa w zakładach, jest wdrożenie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy (ISO serii 18000). Przeprowadzone badania wykazały, iż jest to narzędzie skuteczne w szczególności w przypadku przedsiębiorstw zatrudniających poniżej 20 osób. Niemniej jednak należy pamiętać, iż proces wdrożeniowy, a także certyfikacja wiążą się z poniesieniem kosztów w wysokości kilkudziesięciu tysięcy złotych. Pewne wsparcie w tym zakresie oferują jednak podmioty przyznające dotacje z funduszy strukturalnych, w tym m.in. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości w ramach działania 2.1. SPO Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw.

1.4.   Czynniki biologiczne

W niniejszym opracowaniu nie zostało poruszone zagadnienie szkodliwych czynników o charakterze biologicznym występujących w środowisku pracy. Niemniej jednak ze względu na istotę tego typu czynników oraz ich możliwy wpływ na stan zdrowia pracowników, poniżej przedstawione zostaną podstawowe informacje na ten temat.

Zagadnienie szkodliwych dla zdrowia czynników biologicznych zostało uregulowane w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia określa klasyfikację i wykaz szkodliwych czynników biologicznych, a także wykaz prac narażających pracowników na działanie czynników biologicznych. Określa też szczegółowe warunki ochrony pracowników przed zagrożeniami spowodowanymi czynnikami biologicznymi oraz sposób prowadzenia rejestru prac, podczas których takie zagrożenie występuje.

Klasyfikacja szkodliwych czynników biologicznych wyróżnia 4 grupy czynników

·         Grupa 1 zagrożenia – to czynniki, przez które wywołanie chorób i ludzi jest mało prawdopodobne,

·         Grupa 2 zagrożenia – to czynniki, które mogą wywołać choroby u ludzi, mogą być niebezpieczne dla pracowników, ale rozprzestrzenienie ich w populacji ludzi jest mało prawdopodobne. W odniesieniu do nich istnieją także zazwyczaj skuteczne metody leczenia lub profilaktyki,

·         Grupa 3 zagrożenia – to czynniki, które mogą wywołać u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenianie ich w populacji ludzi jest bardzo prawdopodobne. W odniesieniu do nich istnieją także zazwyczaj skuteczne metody leczenia lub profilaktyki,

·         Grupa 4 zagrożenia – to czynniki, które wywołują u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenianie ich w populacji ludzi jest bardzo prawdopodobne. W odniesieniu do nich nie istnieją zazwyczaj skuteczne metody leczenia lub profilaktyki.

Rozporządzenie (załącznik nr 1 do rozporządzenia) poza klasyfikacją czynników w podziale na grupy, zawiera także wykaz szkodliwych czynników zakwalifikowanych do poszczególnych grup. W ramach wykazu, czynniki podzielone są na bakterie i podobne organizmy, wirusy, pasożyty oraz grzyby.

W załączniku nr 2 do Rozporządzenia przedstawiony został także wykaz prac narażających pracowników na działanie czyników biologicznych. Obejmuje on następujące rodzaje działań:

·         Praca w zakładach produkujących żywność

·         Praca w rolnictwie

·         Praca, podczas której dochodzi do kontaktu ze zwierzętami lub produktami pochodzenia zwierzęcego

·         Praca w jednostkach ochrony zdrowia

·         Praca w laboratoriach klinicznych, weterynaryjnych lub diagnostycznych

·         Praca w zakładach gospodarki odpadami

·         Praca przy oczyszczaniu ścieków

·         Praca w innych okolicznościach niż powyższe, podczas której potwierdzono narażenie na działanie czyników biologicznych

2.     Konsekwencje niestosowania przepisów

Konsekwencją niestosowania przez pracodawcę odpowiednich przepisów m.in. w zakresie badań i pomiarów (art. 227 KP) może być, w zależności od rangi naruszenia czy niestosowania przepisów, podjęcie odpowiednich działań przez organy nadzoru nad bezpieczeństwem i higieną pracy. Mogą one przyjmować formę pisemną lub też posiadać wymiar finansowy.

Z punktu widzenia pracowników, najpoważniejszą konsekwencją działania czyników szkodliwych jest zachorowanie na chorobę zawodową (np. pylica). Szczegółowy wykaz chorób zawodowych, czyli takich, które zostały spowodowane działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy lub sposobem wykonywania pracy, prezentuje Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 lipca 2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzenia chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach.

Bibliografia

1.      Badanie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy w roku 2004, Okręgowy Inspektorat Pracy, Kraków, 2005

2.      Polska Norma PN-80/Z-08052

3.      Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. 2002 nr 217 poz. 1833)

4.      Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 10 października 2005 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. 2005 nr 212 poz. 1769)

5.      Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. 2005 nr 73 poz. 645)

6.      Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. (Dz. U. 2005 nr 81 poz. 716)

7.      Sprawozdanie Głównego Inspektora Pracy z działalności Państwowej Inspekcji Pracy w 2004 r., Państwowa Inspekcja Pracy, Warszawa, 2004

8.      Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 roku Kodeks Pracy z późniejszymi zmianami (Dz. U. 1974 nr 24 poz. 141).

6