1.        Hagiografia.

„Hagiografia” wywodzi się z gr. ‘hagios’ („święty”) i ‘graphein’ („pisać”). Piśmiennictwo hagiogr. towarzyszyło rozwojowi chrześcijaństwa niemal od początku jego istnienia. Odgrywało doniosłą rolę w kształtowaniu postaw mentalnych wyznawców.

Bohaterem piśm. hagiogr. był święty (‘sanctus’): osoba historyczna (czasem fikcyjna: np. św. Aleksy), wcielająca w najwyższym stopniu cnoty chrześcijańskie, obdarzona charyzmatem, służąca za wzór dla wiernych.

Do końca X w. święci obwoływani byli przez biskupów, od 1170r. (pap. Aleksander III) papiestwo zastrzegło sobie wyłączne prawo do kanonizowania.Rozwój piśm. hagiogr. został poprzedzony tradycją ustną – w związku z tym biografie świętych nieraz były obudowywane materiałem legendowym. W formie pisanej najwcześniej powstał cykl apostolski („Dzieje Apostolskie” św. Łukasza, apokryficzne „Wizje” świętego Piotrai Pawła).Cykl męczenników – powstał na podstawie tekstów o charakterze źródłowym i dokumentarnym: spisów osobowych (np. „Martyrologium Hieronimiańskie”) lub protokołów sądowych – nieraz były to dokumenty wstrząsające heroizmem chrześcijan podczas prześladowań (np. na podstawie takiego protokołu powstał utwór „Męczeństwo świętych Perpetui i Felicity”). Utwory takie były nazywane: ‘passio’, ‘passiones’. Sławnym autorem zbiorów o tej tematyce był Prudencjusz.Cykl wyznawców – utwory o wyznawcach powstawały w IV w. Ich przedmiotem było całe życie świętego, stąd ich nazwa: ‘vitae’ (‘vita’ – „żywot”). Tradycję literacką czerpały z biografistyki antycznej (zwłaszcza z żywotów filozofów).  Najwcześniejszy spośród utworów tego typu: „Żywot św. Ambrożego” (napisany przez św. Atanazego). Inne przykłady: żywot św. Pawła z Teb (św. Hieronim); żywot św. Marcina, biskupa z Tours, autorstwa Sulpicjusza Sewera – uznawany za wzór ‘vitae’ naZachodzie; Vitae patrum’ („Żywoty Ojców”). Inni znani hagiografowie: Grzegorz z Tours, W. Fortunatus.

Obok ‘passio’ i ‘vita’ powstał jeszcze jeden gatunek: ‘miracula’ – opis cudów, które dokonywali święci w ciągu życia, podczas męczeństwa oraz po śmierci. Wschód: zbiory cudów zaczęły powstawać w IV w., wniosły one nieznane wcześniej: fantastykę, pogańską cudowność, humor.   Zachód: inny charakter ‘miracli’ – inicjatorem zbierania ksiąg był św. Augustyn, który domagał się wiarygodności umieszczanych w zbiorach historii. Piśmiennictwo hagiograficzne, uformowane u schyłku starożytności i na początku średniowiecza, rozwijało się w ciągu wieków. Na skutek ewolucji hagiografii, z tła historycznego i faktograficznego, wyodrębniły się legendy.

XIII w.: powstają mniejsze i łatwiejsze w lekturze zbiory tzw. legend skróconych. Najbardziej znanym dziełem tego typu była‘legenda aurea’ („złota legenda”) Jakuba de Voragine. Europejskie hagiografie znane były w Polsce (np. „Dialogi” pap. Grzegorza Wielkiego, czy ‘legenda aurea’). Ich polskie początki łączą się z kultem rodzimych świętych: np. św. Wojciecha. M.in. twórcą „żywota” tego świętego był Brunon z Kwerfurtu (św. Bonifacy) – niem. prozaik. Twórczość Brunona związała się z polską kulturą przełomu X i XI w. Jego autorstwu przypisuje się, oprócz „żywota św. Wojciecha (tzw. ‘Vita altera’ [„żywota drugiego”]; twórcą wcześniejszego żywota – ‘Vita prior’ [„żywota pierwszego”] był Jan Kanapariusz), również żywot pięciu męczenników. Rodzime żywoty św. Wojciecha: drzwi gnieźnieńskie (pokryte 18 płaskorzeźbami przedstawiającymi życie, męczeństwo i kult św. Wojciecha), anonimowa „Pasja świętego Wojciecha” (niektórzy kojarzyli tę „Pasję” z dziełem Brunona z Kwerfurtu, którego miał wykorzystać później Gall Anonim), żywot św. Wojciecha, rozpoczynający się od słów: „Onego czasu..”Wincenty z Kielczy – legenda św. Stanisława: ‘Legenda st Stanislai’ (‘Minor Vita’, „Żywot większy”) i ‘Vita st Stanislai’ (‘Maior Vita’, „Żywot mniejszy”). Oba teksty są 2 redakcjami tego samego dzieła, zostały napisane ok. 1253(54) – 1261(66)r.„Legenda św. Stanisława” czerpie z wielu źródeł: m.in. z „kronik”: Wincentego Kadłubka i Galla Anonima, a także z żywotów św. Wojciecha. Składa się z 35 rozdziałów, opisujących ziemski żywot świętego (w tym: konflikt z Bolesławem) i pośmiertny tryumf. W „Legendzie” opisane jest wskrzeszenie Piotra z Piotrawina (istotnym znamieniem świętości była zdolność czynienia cudów).   

Inne przykłady: „Żywot św. Jadwigi”, „Żywot św. Kingi”.

Rola hagiografii w kulturze średniowiecznej Polski:była głównym (obok kronik) źródłem prozy narracyjnej (technika narracyjna była wykorzystywana później w prozie łac. i pol.),

-           niektóre wątki hagiogr. przenikały do różnych form lit. (np. do poezji liturgicznej),

-           kreowane w utw. hagiogr. wizerunki świętych pozostawały w bezpośrednim związku z kultem.

Hymn ambrozjański.

Hymn – podniosła pieśń liryczna ku czci Boga, przeznaczona do śpiewu chóralnego (św. Augustyn).

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa, powstawały hymny wzorujące się na prozie psalmicznej. Nie podobały się one jednak Kościołowi i zostały wycofane ze śpiewu liturgicznego (zachowało się niewiele z nich: np. ‘Gloria in excelsis’, ‘Te Deum laudamus’).

W IV w. zaczęto układać nowe hymny, wzorowane na liryce starożytnej.

Najbardziej znani twórcy hymnów: Grzegorz z Nazjanzu, św. Hilary z Poitiers, ale przede wszystkim biskup Mediolanu św. Ambroży. Św. Ambroży jest właściwym twórcą hymnu średniowiecznego; stworzona przez Ambrożego forma wierszowa przyjęła się powszechnie, a stosowana przez niego zwrotka, została nazwana „strofą ambrozjańską”. Przypuszcza się, że większość jego hymnów powstała ok. 386r., jednym z przykładów jest „Wieczysty Stwórco wszechrzeczy” . Później tworzono hymny wzorowane na Ambrożym, weszły one w skład ‘officium divinium’, teksty zapisywano w brewiarzach i antyfonach.

Forma hymnu stworzonego przez Ambrożego:

-           prosty,

-           hymn składał się z kilku (najczęściej 8) strof jednakowej budowy, odśpiewywanych na tę samą melodię,

-           strofa: 4 wersy ułożone dymetrem jambicznym: ,

-           później przekształcił się w postać regularnego 8-zgłoskowca (rym: 8a 8b 8a 8b),

-           doksologia – pochwała osób Trójcy Świętej (poetycka parafraza modlitwy „Chwała Ojcu i Synowi...”); występowała w ostatniej zwrotce każdego utworu.

Najwybitniejszym, obok Ambrożego, twórcą hymnów chrześcijańskich był wspomniany już Prudencjusz. Jego utwory mieszczą się w 2 zbiorach: hymny codzienne (odśpiewywane stosownie do pory dnia) i pieśni ku czci męczenników chrześc. W wielu utworach Prudencjusza (podobnie jak u Ambrożego), służących do modlitw porannych i nocnych, ukazane jest przeciwstawienie nadchodzącej jasności dnia (Dobra, Jezusa) i nocnych ciemności (symbolu Zła).

Do najwcześniejszych hymnów należy też pieśń maryjna nieznanego autora: ‘Ave maris stella” („Witaj gwiazdo morza”) – bardzo popularna w Europie, również w Polsce.

Zasób hymnów w średniowieczu stopniowo powiększał się:

-           Wenancjusz Fortunatus,

-           ‘Gloria, laus et honor’,

-           hymn procesyjny ‘Veni, Creator Spiritus’ (“Przybądź Duchu Święty”),

-           w XII i XIII w. hymny układali znani filozofowie i poeci: Bernard z Clairvanx, Piotr Abelard, Hildebart, Tomasz z Akwinu (np. „Przed tak wielkim sakramentem”).

Forma hymnu nie zmieniła się w sposób znaczny. Hymn był pieśnią liturg. odśpiewywaną w obrębie ‘officium divinium’. Zasada powtarzania się tej samej melodii w każdej strofie pozostała nienaruszona, inaczej było za to ze strukturą strof (ilość i długość wersów, rymy). Obok hymnów brewiarzowych, wyodrębniły się też procesyjne (bez doksologii, ale z refrenem po każdej zwrotce).

Oba rodzaje hymnów zaczęły przenikać do Polski, najpierw w księgach obcego pochodzenia, a od XIII w. w antyfonach i brewiarzach polskich.

Pierwszy polski twórca hymnów – Wincenty z Kielczy, przypisuje się mu autorstwo słynnego hymnu napisanego prawdop. w związku z kanonizacją biskupa krakowskiego Stanisława: ‘Gaude, Mater Polonia’ („O ciesz się, Matko-Polsko).

Pieśń składa się z 11 zwrotek o budowie prostej i przejrzystej: najpierw inwokacja (1. zwr.), później wymienianie zasług biskupa, opis męczeńskiej śmierci, cudowne zrośnięcie się posiekanych przez króla członków, wyniesienie Stanisława do królestwa niebieskiego, nadprzyrodzona opieka Boża, nadprzyrodzona opieka Boża nad ojczyzną; zamknięcie pieśni dolorosą. Inne przykłady: w edycji „Żywot Pana Jezu Kryste” Baltazara Opeca występują m.in.: ‘Ave maris stella’, ‘Veni creator’.  

2.        Patrologia grecka i łacińska.

Patrologia (gr. ‘patres’ + ‘logos’) - nauka Ojców Kościoła (Doktorów Kościoła), działających w pięciu pierwszych wiekach. Część chrześcijaństwa, ta najstarsza, jest ich „wytworem”. Obejmuje dwa wielkie obszary zagadnień, którymi zajmowali się Ojcowie: o Bogu - pojęcie Boga, Jego stosunek do świata, ogniwa pośrednie między Bogiem a światem oraz o człowieku - pojęcie człowieka, jego relacje z Bogiem, dusza nieśmiertelna i jej powrót do Boga.

Sam termin pojawił się w XVII w., najpierw w kręgu teologii luterańskiej. W 2. poł. XIX w. J.P. Miene <nie wiem, czy aby na pewno tak się pisze to nazwisko :P> – francuski mediewista, który zaczął tworzyć zbiór, nazwany przez niego „Patrologią”. Wydał kilkaset tomów, podzielonych na 2 części: ‘Patrologia Latina’ (121 tomów – teksty Ojców Kościoła do pap. Innocentego III) i ‘Doctores eclesio orientalis’ (161 tomów).

Patrystyka (łac. patristica, od gr. πατήρ) – dział teologii zajmujący się nauczaniem Ojców Kościoła, jako pewną całością. Patrystyka jest ściśle powiązana z dogmatyką (a konkretnie z historią dogmatów), odnoszącą się do jej okresu starożytnego.

Pierwsi Ojcowie Kościoła rozpoczęli swoją działalność w czasie tworzenia się ostatnich systemów starożytnych, jak: neopitagoreizm i neoplatonizm. Ich idee były więc związane z tradycją starożytną Greków. Jednakże nie mogą być uznawane jako wytwór rozwoju greckiej filozofii, gdyż zakładały nowy, własny początek: wiarę chrześcijańską. Pierwotne chrześcijaństwo, nauka bezpośrednich uczniów Chrystusa, nie było systemem filozoficznym, nie robiło nawet założeń filozoficznych. Pojęcia czerpano głównie z filozofii greckiej, gdyż tam były najdoskonalsze. W okresie zaś, gdy zaczynało się chrześcijaństwo, pojęcia filozoficzne Greków były tak bardzo przepojone myślą religijną, że łatwo mogły być przystosowane do każdej wiary.

Ale fundament chrześcijaństwa był już utworzony w nauce Chrystusa, zanim te obce wpływy działać zaczęły. Oddziałały też one nie na jądro nauki, lecz na jej pojęciowe ujęcie i systematyczne rozwinięcie. Są podobieństwa między filozofią wczesną chrześcijan a współczesną im filozofią pogan, ale są w niej też rysy własne, nie dające sprowadzić się do niczego, co było dotychczas w filozofii: Bóg na ziemi i w sercach, miłość i łaska jako podstawa życia, osobowe pojmowanie Boga i stosunku do Boga.

Ze względu na swe zadania patrystyka dzieliła się na apologetyczną i systematyczną. Dwoistość ta pochodziła stąd, że pierwsze próby filozoficzne chrześcijan wypływały z dwojakich potrzeb, zewnętrznych i wewnętrznych.

„Potrzeby zewnętrzne” -> apologeci („obrońcy”)-> filozofia miała bronić wiary chrześcijan na zewnątrz; wobec wrogów miano wykazywać jej zgodność z wymaganiami rozumu.

„Potrzeby wewnętrzne”-> systematycy -> ich zadaniem było zebranie i ujednolicenie poglądów dla potrzeb gmin chrześcijańskich.

Chronologicznie patrystyka zmieniała swój charakter ze względu na postanowienia soborowe w: Nicei (325) i Chalcedonie (451). Sobory wyznaczały jej cezury czasowe.

Umownie można podzielić patrystykę na następujące okresy:

-           Ojcowie przednicejscy :

·          Ojcowie Apostolscy (m.in. Ignacy Antiocheński),

·          apologeci (m.in. Ireneusz z Lyonu, Justyn Męczennik, Tertulian),

·          pierwsi teologowie (Ireneusz, Tertulian, Hipolit, Klemens, Orygenes)

W tym okresie powstawało wiele opisów męczeństwa pierwszych chrześcijan w ramach piśmiennictwa historycznego – były to tzw. ‘acta martyrum’ (gminy chrześcijańskie miały swoje kulty, czcili znanych sobie świętych). Z czasem ‘acta martyrum’ beletryzowały się i w ten sposób powstała hagiografia.

Najstarsi apologeci odrzucali to, co pogańskie, odcinali się od kultury pogańskiej (antycznej), ale na szczęście niewielu było takich Ojców Kościoła.

-           Złoty wiek patrologii (do Sob. Chalcedońskiego, 451 r.) 

Tworzyli wówczas humaniści, którzy opierali się na wzorach antycznych. Zbudowali oni teologię chrześcijańską. Należeli do nich m.in.:

Atanazy Wielki, Jan Chryzostom, Cyryl z Aleksandrii, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu, Euzebiusz z Cezarei,  Jan Chryzostom, święty Ambroży, święty Hieronim...