dedal_09_92_dziwny_dialog.pdf

Jeli przyj¹æ, ¿e dialog jest rozmow¹ równopraw-

nych partnerów, to kultura nigdy, lub prawie nigdy nie

by³a terenem polsko-¿ydowskiego dialogu.

Pierwsze kilkaset lat obecnoci ¯ydów w Polsce stwo-

rzy³y warunki dla s¹siedztwa, ale nie da³y okazji do niczego

wiêcej, choæ przecie¿ tu by³o g³ówne skupisko diaspory ¿y-

dowskiej. ¯ydzi polscy nie mieszkali wprawdzie w dzielni-

cach zamkniêtych, czyli gettach, ale w wiêkszoci pozosta-

wali w getcie mentalnym.By³ to wybór obu stron; ¯ydom

pozwala³ chroniæ etos, odgraniczaj¹c ich od ludnoci pol-

skiej, Polakom ¿yæ w niewiedzy, a nawet ignorancji. Oba

narody dzieli³ jêzyk, religia, kultura.

Brak bli¿szych kontaktów nie oznacza³, na szczêcie,

ca³kowitej separacji. Miêdzo oboma spo³ecznociami trwa³

ci¹g³y, choæ nieuwiadomiony, bezrefleksyjny przep³yw

Karol Linder Jankiel i jego wizje podczas koncertu nad koncertami.

Dziwny

dialog

Plakiety przedstawiaj¹ce wybitnych muzyków i poetów ¿ydowskich.

treci i wzorów kultury. Sprzyja³y mu wiêzi handlowe, kon-

takty zawodowe, wspó³zale¿noci gospodarcze, praca. Za

samo ¿ycie nios³o zaskakuj¹ce konsekwencje tego, zdawa³o-

by siê, obojêtnego s¹siedztwa. Najbardziej efektownym

wiadectwem jego nieprzewidywalnych skutków by³o baro-

kowe drewniane budownictwo synagogalne. Od XVII do

XIX w. we wschodnich i centralnych ziemiach Rzeczypospo-

litej powsta³o kilkadziesiêt drewnianych bó¿nic, uznanych za

cuda architektury. Budowane pod³ug nieba i zwyczaju pol-

skiego mia³y, jak pisz¹ Maria i Kazimierz Piechotkowie, za

wzór kocio³y i wieckie obiekty reprezentacyjne. Zachowa-

na dokumentacja budowli (a zosta³y tylko fotografie) wiad-

czy o mistrzostwie rzemielników, wyobra¿ni budowniczych

i wspólnym, polsko-¿ydowskim genie kultury. Synagogi

drewniane, powsta³e w miasteczkach Kielecczyzny: Bogorii,

Dzia³oszycach, Gniewoszowie, Opocznie, Ostrowcu w.,

Po³añcu, Przedborzu i Rakowie podzieli³y los innych sp³o-

nê³y najpóniej w latach II wojny.

W owych miasteczkach (sztet³ech) ¿y³ najwiêkszy pro-

cent ludnoci ¿ydowskiej, wiêc niewiele w nich by³o okazji

do dialogu kultur. Bodzentyn, Dzia³oszyce, Chmielnik, Opa-

tów zamieszkiwalo do 90% ¯ydów, co sprzyja³o rozwojowi

jednorodnej, spoistej kultury ¿ydowskiej.

Inaczej by³o we wsiach. Tam bliskie s¹siedztwo prowo-

kowa³o do naturalnego kontaktu. Z ¿ydowsk¹ karczm¹ i ¿y-

dowskim pachciarzem ch³op polski obcowa³ na co dzieñ.

Szlachcic mia³ swojego ¿ydowskiego bankiera i doradcê fi-

nansowego, choæ nie zawsze dobrze na tym wychodzi³.

Od schy³ku XIX w., gdy etnografowie i historycy zaczê-

li stawiaæ pytania o zakres wp³ywów i zale¿noci miêdzykul-

turowych, poczêto mno¿yæ ich wiadectwa. Dostrze¿ono je

wiêc w polskim meblarstwie ludowym, którego wzory po-

wstawa³y, jak twierdz¹ znawcy, z inspiracji ¿ydowskich stola-

rzy. ¯ydowskim z³otnikom mia³y zawdziêczaæ kszta³t klejno-

ty ludowe z Ma³opolski. Na wyra¿ne wp³ywy ¿ydowskie

wskazuje, rdzennie, zdawa³oby siê polska, wycinanka ludo-

wa. Bibu³kowe zazdrostki, firaneczki i inne a¿urowe dekora-

cje z papieru, które jeszcze w latach 50. zdobi³y okna wiej-

skich domów na Kielecczy¿nie czy Mazowszu maj¹ ród³o

w obyczaju ¿ydowskim. Wycinanka by³a obrzêdow¹ dekora-

cj¹, przygotowywan¹ na wiêta Szawuot. Wieszano j¹ te¿

w ¿ydowskich domach na cianie wschodniej, zwróconej ku

Jerozolimie. Taka ozdoba nazywa³a siê mizrach.

Niesposób pomin¹æ wzajemne zapo¿yczenia muzyczne.

Sprzyja³a im sk³onnoæ ¿ydowskich grajków do wêdrownego

trybu ¿ycia. Grywali, niekiedy i z polskimi muzykantami, po

karczmach i weselach, co stwarza³o okazje do podbierania

motywów, podpatrywania technik wykonawczych i natural-

nej konkurencji miêdzy klezmerami i prymistami.

¯ydowscy krawcy szyli nie tylko dla ¯ydów i nie zawsze

tak cudacznie, jak siê to zdarzy³o Marii Kuncewiczowej.

Podobieñstw kroju czy przeznaczenia odzie¿y trudno wiêc

by³o unikn¹æ. W odwiêtnym stroju pobo¿nego chasyda

i dzi znajdzie siê polski akcent czapa futrzana zwana

sztrajm³. Natomiast cha³at, codzienna kapota, jest spospoli-

towanym szlacheckim ¿upanem.

¯ydzi ma³opolscy modl¹cy siê na uchodctwie w czasie wojny wiatowej.

Asymilatorzy Polacy ¿ydowskiego pochodzenia: Gluc-

ksbergowie, Orgelbrandtowie, Mortkowiczowie stworzyli

potêgê polskiego ksiêgarstwa; do nauki polskiej weszli wy-

bitni uczeni: Julian Klaczko, Szymon Askenazy, Marceli Han-

delsman, Juliusz Kleiner, Hugo Steinhaus; w literaturze osi¹-

gnêli szczyty Boles³aw Lemian, Julian Tuwim, Bruno Schulz,

¿e pozostaniemy przy kilku nazwiskach.

Z ruchu asymilatorskiego wyszli te¿ pó¿niejsi twórcy na-

rodowej wieckiej kultury ¿ydowskiej, która powstawa³a,

wraz z ¿yciem politycznym, od XIX w. I choæ odcinali siê oni

w ró¿nych deklaracjach od polskich wp³ywów, po prawdzie

nie³atwo im by³o siê od nich uwolniæ. Potoczna opinia wska-

zywa³a na zbie¿noci miêdzy ideami polskiego romantyzmu

a koncepcj¹ ¿ydowskiego syjonizmu, doszukiwa³a siê wp³y-

wu myli politycznej Józefa Pi³sudskiego na pogl¹dy W³odzi-

mierza ¯abotyñskiego i Dawida Ben-Guriona. Znacznie ³a-

twiej by³o znale¿æ polski trop w literaturze: w twórczoci

Szaloma Asza, Józefa Opatoszu, braci Singerów czy nawet

urodzonego w Izraelu sabry Amosa Oza. Tematy polskie po-

jawiaj¹ siê w ich prozie najczêciej w postaci stereotypów

i uproszczeñ, ale nie inaczej by³o z polskim odbiorem sztuki

¿ydowskiej. Najdobitniej to wyra¿a wzajemna obojêtnoæ na

repertuary teatralne: ¯yd nie rozumia³ Fredry, Polak nie poj-

mowa³ Pereca.

Ale niekiedy powstawa³a w tych napiêciach i niezrozu-

mieniach nowa jakoæ jak malarstwo Maurycego Gotlieba,

ucznia Jana Matejki, który wprowadzi³ do sztuki polskiej mo-

tyw ¿ydowski. I to by³ dialog. Autentyczny.

G³owa ¯yda (Akwaforta Cossla).

Ale najwiêcej uderzaj¹cych zreszt¹ analogii znajdziemy

w ludowych zachowaniach magicznych, s³u¿¹cych obronie

przed z³em.

Na pocz¹tku XXw. takie ludowe rytua³y ¿ydowskie ba-

da³a etnografka Regina Lilientalowa, urodzona zreszt¹

w podsandomierskim Zawichocie.Jej obserwacje daj¹ pew-

noæ, ¿e ca³y katalog znanych nam zachowañ i sposobów,

maj¹cych chroniæ cz³owieka przed z³ym spojrzeniem, uro-

kiem i innymi nieszczêciami, praktykowanych na polskiej

wsi, mia³ zastosowanie i w spo³ecznoci ¿ydowskiej. Tak sa-

mo wi¹za³o siê czerwon¹ nitkê na przegubie dzieciêcej r¹cz-

ki, jednakowo przemierzano niemowlêta,podobnie prze-

kraczano obcy próg, identyczny u¿ytek robi³o siê z wêgiel-

ków, ognia i wody w domach polskich i ¿ydowskich.

Wszystko to: budownictwo, sztuka, obyczaj, przep³ywa-

³y jednak miêdzy ¯ydami i Polakami na zasadzie kulturalnej

osmozy, jako samorzutny proces, który siê odbywa³ si³ami

natury, bez udzia³u wiadomych, zamierzonych dzia³añ

i decyzji.

Te dosz³y do g³osu w drugiej po³owie XIX w. ¯ydzi pol-

scy stanêli wówczas przed koniecznoci¹ wyboru, który

w zachodniej Europie dokona³ siê ju¿ wczeniej. Reformy

gospodarcze i równouprawnienie otwar³y im drogê do asy-

milacji, na któr¹ nie byli przygotowani. Opowiedzia³y siê za

ni¹ tylko inteligencja i bur¿uazja, ale wiêkszoæ ¿ydowska po-

zosta³a przy tradycji, izoluj¹c siê, jak wczeniej, od Polaków.

Asymilatorzy, co oczywiste, przyjêli polskie wieckie wzory

kultury, wiecili wiêc wiat³em odbitym. Nie by³ to zatem

dialog, ale akulturacja do kultury polskiej.

prof. Marta Meducka

Instytut Filologii Polskiej Akademii wiêtokrzyskiej

fot. archiwum autorki

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: