18. MANIERYZM W SZTUCE. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE
MANIERYZM – termin, jakim określa się zjawiska w sztuce europejskiej XVI wieku. Dyskusyjny pozostaje zarówno sam termin, jak i jego zakres oraz geneza zjawiska nim określanego. Najogólniej poprzez pojęcie to rozumie się styl, występujący w od ok. 1520 do końca XVI wieku i charakteryzujący się dążeniem do doskonałości formalnej i technicznej, a także wysubtelnieniem, wyrafinowaniem, wykwintnością i swobodą form.
Manieryzm najpierw pojawił się we Włoszech (Rzym, potem Florencja, Padwa) i szybko rozpowszechnił się w Europie (Francja – szkoła z Fontainebleau, Praga, Gdańsk, Toledo).
Nurt ten współistniał z różnymi tendencjami, czasami stojącymi na pograniczu z manieryzmem, takimi jak weneckie malarstwo kolorystyczne (Tycjan, Veronese), klasycyzm (Andrea Palladio), tenebryzm w (północnych Włoszech) i różne lokalne nurty w ramach renesansu (np. Peter Bruegel). W Polsce manieryzm przyswoił się słabo.
Nazwa manieryzm wywodzi się od włoskiego maniera, a to z kolei z łacińskiego manus (ręka) i pierwotnie oznaczała specyficzne cechy, styl twórczości jakiegoś artysty.
W przeciwieństwie do dzisiejszego rozumienia maniery i manieryzacji jako zjawisk o zabarwieniu pejoratywnym, w XVI wieku maniera oznaczała pożądaną cechę czy wręcz zaletę.
Wraz z końcem XVI wieku nasilała się tendencja do kwestionowania maniery rozumianej jako stylizacja.
Nazwa całego okresu pochodzi zatem od cechy (czyli maniery), którą wówczas uważano za pożądaną, a którą po upływie tego czasu uznano za najbardziej charakterystyczny przejaw minionej epoki.
Pod tym pojęciem nasycenia manierą rozumiano zespół cech, takich jak:
· brak brutalności i napięcia,
· obecność wysubtelnienia, wyrafinowania, pewnej "sztuczności", nienaturalnego piękna.
Na wartość dzieła sztuki wpływały także, według ówczesnych koncepcji, komplikacje, jakie stawiał sobie artysta w celu ich przezwyciężenia. Ta wykwintna niedbałość i wdzięk w pokonywaniu trudności zyskała nazwę sprezzatura.
Istotne było także zaskoczenie widza, zastosowanie nietypowych rozwiązań, iluzja i fantazja. Zerwano z wymogiem ścisłego przestrzegania klasycznych reguł, klasycznej harmonii i ładu na rzecz dążenia do skomplikowanych układów.
Późniejsi krytycy sztuki (od XVII do XIX wieku) sztukę tego okresu uznawali za zwyrodniałą i zepsutą. Dopiero badania prowadzone w ramach historii sztuki doprowadziły około 1920 roku do zrozumienia, że tak surowe potępienie nie było słuszne.
Sam termin manieryzm po raz pierwszy został użyty przez Luigi Lanziego w 1792 roku. Jego definicja do dziś sprawia kłopoty.
Podobnie jak problematyczna jest definicja pojęcia manieryzm, tak niejasna i szeroko dyskutowana jest kwestia genezy samego zjawiska. Przede wszystkim należy zauważyć, że zmiany stylu nie były gwałtowne, ale przebiegały stopniowo i wyrastały na dość złożonym podłożu.
W wielu opracowaniach genezy dopatruje się w upadku intelektualnym i kulturalnym, wywołanym przez burzliwe czasy pierwszej połowy XVI wieku. Manieryzm widzi się zatem jako odbicie zachodzących przemian i niepokoju.
Inni badacze zauważają jednak, że także i w innych okresach i miejscach zachodziły podobne kryzysy, a mimo to nie wpływało to tak znacząco na twórczość artystyczną. Trudno jest też ich zdaniem stwierdzić, jak bieżące wydarzenia polityczne, ekonomiczne czy religijne mogły wpływać na styl w sztuce.
Manieryzm swoimi korzeniami sięga do dojrzałego renesansu i wbrew powszechnym opiniom nie był reakcją czy buntem wobec niego. Było to raczej przedłużenie jego zdobyczy. Manieryzm bowiem z samej definicji to przesadne wydoskonalenie, z czego wniosek, że musiał wyrosnąć na gruncie wcześniejszego okresu, który tę doskonałość już osiągnął.
Pewne zapowiedzi tego stylu obserwuje się od początku XVI wieku w dziełach choćby Michała Anioła, Rafaela czy Giorgione.
Powstanie manieryzmu związane jest również z kryzysem wartości i ideałów, w jakie wierzyli artyści epoki renesansu. Po mistrzowskich dokonaniach wielkich twórców przełomu XV i XVI wieku, artystów ogarnęło przygnębienie z powodu braku wiary w możliwość dalszego tworzenia; panowało przeświadczenie, że po osiągnięciu renesansowej doskonałości możliwy jest już tylko spadek.
Do powstania takiej postawy przyczyniło się między innymi dzieło Giorgio Vasariego (1511-1574) Żywoty najznakomitszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, w którym autor dowodzi, iż sztuka renesansu – zapoczątkowana przez Giotta i rozwinięta przez Leonarda da Vinci – znalazła swoją pełnię, a zarazem i kres w twórczości Michała Anioła.
Ten brak wiary w siły twórcze człowieka najpełniej chyba wyraża dzieło, uznane przez niektórych za emblemat epoki manieryzmu – Melancholia I Albrechta Dürera. Artyści utracili też wiarę w sztukę jako narzędzie umożliwiające poznanie świata i odwzorowywanie rzeczywistości; renesansowy optymizm i radość tworzenia zastąpione zostały przez niepokój i zwątpienie.
Sztuka manieryzmu wyrastająca z tak pesymistycznego światopoglądu, zamiast renesansowej harmonii i ładu wprowadziła dramatyzm i chaos. W miejsce jasnych i czytelnych kompozycji renesansowych manieryzm zastosował ekspresyjne, dynamiczne i skłębione układy postaci. Malarstwo oraz architekturę tego okresu cechowało horror vacui, lęk przed pustką.
ZAPOWIEDŹ MANIERYZMU: "SĄD OSTATECZNY"
Pewne symptomy manieryzmu można odnaleźć w późnych dziełach Michała Anioła. Po powrocie do Rzymu w 1534 r. dzieła artysty stają się coraz bardziej niespokojne, dramatyczne, tchnące niepokojem. Obrazem noszącym wiele cech manierystycznych jest w szczególności Sąd Ostateczny (1534-1541), olbrzymi fresk na ścianie ołtarzowej Kaplicy Sykstyńskiej. W 24 lata od ukończenia monumentalnych malowideł na jej sklepieniu, Michał Anioł powrócił by samotnie, bez pomocy uczniów, stworzyć gigantycznych rozmiarów (13,7 x 17,2 m) wizję totalnej zagłady. W tym patetycznym dziele renesansowy spokój, wyważenie i harmonia są praktycznie nieobecne.
Michał Anioł, Sąd Ostateczny
Fresk przedstawia chaotyczny rój wijących się ciał przerażonych ludzi. W centralnej części artysta umieścił surową postać Chrystusa, przedstawionego niczym muskularny hellenistyczny posąg, bezwzględnie strącającego w otchłań grzeszników. U jego boku widnieje skulona Maryja; zrezygnowała ze wstawiennictwa u swego Syna, z boleścią odwracając twarz od obrazu cierpienia. Niemal całą powierzchnię fresku wypełniają nagie ciała – z prawej strony opadają potępieni, z lewej powoli wznoszą się ku niebu zbawieni. Pesymistyczny wyraz dzieła dopełnia fakt, że zwisająca bezwładnie z ręki św. Bartłomieja ludzka skóra to autoportret samego Michała Anioła.
W przeciwieństwie do większości dzieł renesansowych w Sądzie Ostatecznym brak perspektywy zbieżnej. Charakterystyczny jest również zdumiewający natłok postaci oraz ich dynamizm. Wszystkie te cechy odnaleźć można później w licznych obrazach twórców manierystycznych.
Po śmierci Rafaela i wyjeździe Michała Anioła do Florencji w Rzymie prymat artystyczny zdobyła grupa młodych artystów, w których dziełach około 1520 pojawiło się po raz pierwszy to, co obejmowane jest dziś pojęciem manieryzmu. Należeli do nich m.in. Polidoro da Caravaggio, Perino del Vaga, Parmigianino, Fiorentino Rosso.
Dzięki podróżom tych artystów, spowodowanym między innymi zarazą z 1522 roku, niesprzyjającym sztuce pontyfikatem Hadriana VI i złupieniem Rzymu w 1527, jeszcze w latach 20. XVI wieku Perino del Vaga nowy styl zaszczepił we Florencji, Giulio Romano w Mantui, Polidoro da Caravaggio w Neapolu, a Rosso w środkowych Włoszech, Wenecji i od 1530 we Francji.
Na rozpowszechnienie manieryzmu wpływała także współpraca artystów z rytownikami oraz masowa produkcja kopii rzeźb. W efekcie ten włoski styl przeniósł się poza granice kraju i doczekał się miejscowych adaptacji.
We Francji panował od lat 40. XVI wieku, czyli działalności Jeana Goujona. Współtworzyli go także Philibert Delorme, Germain Pilon i Jacques du Cerceau starszy.
W Niderlandach manieryzm pojawił się około 1580 w Haarlemie, zwłaszcza w dorobku Hendricka Goltziusa.
W Anglii manieryzm był reprezentowany przez niewielką ilość dzieł.
W Niemczech ważne ośrodki powstały w Augsburgu i Monachium; do czołowych artystów należeli Hubert Gerhard czy Adriaen de Vries.
Twórczość El Greca, choć ze względu na swoje formy jest powszechnie zaliczana do tego nurtu, w swoim dążeniu do ekspresji i gwałtowności stoi na pograniczu tego stylu.
We Włoszech styl manierystyczny rozwijali malarze: Agnolo Bronzino, Giorgio Vasari, Taddeo Zuccaro, Frederico Zuccaro i rzeźbiarze: Giambologna i Benvenuto Cellini.
W końcu XVI wieku manieryzm zaczął być wypierany przez wczesny barok. Przybierająca na sile kontrreformacja potrzebowała stylu mniej sztucznego i wyrafinowanego, który byłby zdolny przekazać patos i dramatyzm oraz bardziej oddziaływać na uczucia niż intelekt.
Wśród ważniejszych cech specyficznych dla malarstwa manieryzmu, można wymienić:
· brak realistycznego naśladowania natury(odejście od mimetyzmu),
· rezygnacja z perspektywy zbieżnej lub przeciwnie – ekstremalne jej akcentowanie w nadnaturalnie długich sceneriach.
· dzieła posiadały często alegoryczną wymowę z nagromadzeniem skomplikowanej symboliki.
· zrezygnowano z czytelnych i jasnych renesansowych kanonów kompozycyjnych,
· stosowano duże nagromadzenie postaci, sprawiające wrażenie natłoku.
· koloryt często był arealny.
WAŻNIEJSI MALARZE MANIERYZMU:
· Agnolo Bronzino (1503-1572) – portrecista nadworny rodu Medyceuszów, którego obrazy stały się szybko wzorcem dla malarstwa portretowego XVI-wiecznej Europy.
· Parmigianino (1503-1540) – Miękki styl Parmigianina wywodzi się z malarstwa Rafaela. Najbardziej znanym jego obrazem jest "Madonna z długą szyją" (1535 r.). Dzieło ukazuje Maryję o nienaturalnie wydłużonej postaci, trzymającą Dzieciątko sprawiające wrażenie martwego. Zagadkowa kolumnada w tle, nieproporcjonalnie mała postać Św. Hieronima, nienaturalnie stłoczone postacie aniołów z lewej strony oraz kompozycja przekątniowa obrazu dopełniają manierystycznego wyrazu dzieła.
· Tintoretto (1518-1594) – wenecki artysta, który pragnął połączyć "rysunek Michała Anioła i koloryzm Tycjana", o czym informował napis umieszczony w jego pracowni. Najbardziej znane dzieło to Ostatnia Wieczerza (1592-1594), obraz zdumiewający śmiałą skośna kompozycją, zdecydowanym światłocieniem oraz stonowaną paletą kolorów.
· El Greco (1541-1614) – pochodzący z Krety, a tworzący w Hiszpanii artysta, którego malarstwo cechuje niezwykła kolorystyka. El Greco podzielał średniowieczny pogląd o boskiej naturze światła (znał i posiadał teksty filozofów i ojców Kościoła), co w jego obrazach przyjęło formę "malowania światłem". Na płótnach El Greca kontur niemal zanika, a obraz staje się grą plam barwnych, często zestawionych w szokujący sposób.
Rzeźba podlegała analogicznym zabiegom stylistycznym jak malarstwo. Podobnie jak w architekturze, wczesne przejawy manieryzmu dostrzec można w rzeźbach Michała Anioła, przede wszystkim w gwałtownie skręconych figurach Nocy i Dnia z grobowca Guliana de Medici we Florencji.
W pełni wykształcony manieryzm reprezentują prace Benvenuta Celliniego (1500-1571), florenckiego złotnika i rzeźbiarza. Jest autorem m.in. Perseusza z głową Meduzy (1557), który trzymając odciętą, ociekającą krwią głowę Meduzy, depcze jej nienaturalnie wygięte ciało. Słynnym dziełem Celliniego jest Złota solniczka (1540-1543) dla króla Francji Franciszka I Walezego, ozdobna figurą Neptuna i personifikacją Ziemi oraz alegoriami czterech pór roku.
Prawdziwym wirtuozem manierystycznych form był Giovanni da Bologna (Giambologna) (1529-1608). Podejmował tematy historyczne i alegoryczne (Zwycięstwo Cnoty nad Występkiem). W dynamicznych rzeźbach poszukiwał nowych, niezwykłych rozwiązań kompozycyjnych, w których widać tendencje do niepokojenia widza. Szczególnie uznanie zdobyło Porwanie Sabinek (1582). Wykorzystując schemat ruchu spiralnego, artysta w sposób niezwykle kunsztowny, złączył trzy postacie w taki sposób, że żaden widok rzeźby nie zaspokaja w pełni ciekawości oglądającego. Każdy punkt widzenia ukazuje tylko jakąś część przedstawionych figur, zmuszając widza do obejścia rzeźby, do ruchu.
Sztuka manieryzmu trafiła w Rzeczypospolitej Szlacheckiej na podatny grunt kultury sarmackiej. Polska szlachta traktowała wówczas sztukę instrumentalnie, widząc w niej głównie źródło dekoracji i dodawania splendoru swym siedzibom. Sztuka manieryzmu odpowiadała tym potrzebom. W połączeniu z wielkimi magnackimi fortunami, jakie pod koniec XVI w. powstawały w Polsce, sztuka manieryzmu miała zapewnione idealne warunki rozwoju.
Manieryzm był w Polsce stylem importowanym głównie przez artystów włoskich (Santi Gucci, Wawrzyniec Senes, Bernardo Morando), oraz niderlandzkich (Antoni van Opberghen). Jego najsilniejszy rozwój przypada na koniec XVI i pierwszą połowę XVII wieku
19. MANIERYZM W MALARSTWIE- CHARAKTERYSTYKA NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH.
EL GRECO
- wydłużone postaci
- skomplikowane kompozycje
- na ogół stonowane barwy (ale nie zawsze, np. szaty Chrystusa w „Obdarciu z szat”
- najważniejsze elementy są często wyodrębnione przez światło lub barwy
- postaci miękko rysowane
- dzieła:
Pogrzeb hrabiego Orgaza
Obraz oparty jest na legendzie z początku XIV wieku. W 1323 zmarł Don Gonzalo Ruíz z Toledo, któremu później nadano tytuł hrabiego Orgaza. Zgodnie z legendą podczas pogrzebu hrabiego, który zostawił w spadku kościołowi Santo Tomé roczną rentę płaconą przez miasto Orgaz, z nieba zstąpili i złożyli go do grobu Święty Augustyn i Święty Szczepan (na płaszczu ukazana jest scena jego ukamienowania).El Greco namalował go z przeznaczeniem umieszczenia go w jego własnym kościele parafialnym - San Tomé. Podpisanie kontraktu na wykonanie malowidła datowane jest na 18 marca 1586 roku. Obraz ma charakter uwiecznienia mistycznego wydarzenia, które najlepiej oddaje ducha malarstwa El Greco. Kompozycja obrazu dzieli go na dwie poziome sfery: górną niebiańską i dolną ziemską, istnieje wyraźna dwudzielność - realistyczne przedstawienie uczestniczących w pogrzebie i mistyczne, niematerialne przedstawienie sfery niebiańskiej.Obraz przedstawia szereg zebranych na pogrzebie obywateli Toledo, szlachciców i zakonników. Ich głowy tworzą linię ponad którą otwierają się niebiosa. Pewne cechy obrazu świadczą o widocznym wpływie malarstwa bizantyjskiego. Niebo pełne świętych przyjmuje półnagiego, już w chwili śmierci uświęconego hr. Orgaza, a najważniejsze postacie to Jezus Chrystus, Maria i Jan Chrzciciel. Dusza pod półprzezroczystą postacią nagiego dziecięcia jest unoszona przez anioła do nieba.[Wśród osób uwiecznionych jako uczestniczących w ceremonii można rozpoznać wiele współczesnych malarzowi postaci, a także samego El Greco (szlachcic bezpośrednio nad św. Szczepanem) i prawdopodobnie jego syna, Jorge Manuela (paź). Artysta umieścił swoją sygnaturę na chusteczce w kieszonce młodego pazia. Jest tam data 1578, co nie jest datą namalowania obrazu, lecz datą urodzenia jego syna. Paź wskazuje na ciało hr. Orgaza, wskazując na łączność człowieczego urodzenia i śmierci.
Trójca święta
Artysta przedstawił Trójcę Świętą w sposób nazywany Pietas Domini. Bóg Ojciec ukazuje ludzkości ciało martwego Syna, a Duch Święty w postaci gołębicy unosi się nad nimi. Centrum kompozycji zajmuje martwe i bezwładne ciało Chrystusa, które podtrzymywane jest przez Boga Ojca. Postać Zbawiciela jest wyidealizowana, na ciele widoczne są rany świadczące o wypełnieniu misji Odkupienia. Bóg Ojciec przedstawiony został jako starszy, potężnie zbudowany mężczyzna z mitrą na głowie, unoszący się nad nimi Duch Święty otoczony jest jaskrawym, żółto-pomarańczowym światłem symbolizującym niebiańską światłość. Kompozycję uzupełniają postacie zatroskanych aniołów, pod nogami Chrystusa i połami płaszcza Boga Ojca widoczne są niewielkie głowy cherubinów.Kolorystyka obrazu jest żywa, wręcz krzykliwa. Dominują barwy czyste, soczyste, które są nawiązaniem do manieryzmu. Nienaturalnie wydłużone ciało Zbawiciela podkreśla ekspresję sceny i jednocześnie uwypukla sacrum przedstawionej postaci. Interpretacje i nawiązania: Wymowa obrazu jest jednoznaczna, malarz przedstawił stosunek Boga do ludzkości, który poświęcił dla niej własnego Syna. El Greco zaakcentował u Chrystusa cnotę posłuszeństwa (pietas), Syn Boży wypełniając wolę Ojca ofiarował siebie dla odkupienia ludzkości.Wg krytyków ułożenie ciała Jezusa nawiązuje do Piety Michała Anioła. Za źródło inspiracji uchodzi również jeden z drzeworytów Albrechta Dürera.
- inne dzieła:
Obnażenie z szat Laokoon
Chrzest Chrystusa Zesłanie Ducha Świętego Ekstaza św. Franciszka (obraz znajduje się w Polsce)
PARMIGNIANINO
- zachwianie proporcji
- dziwne układy postaci, stylizowane pozy, spiralnie skręcone postaci
- stonowane barwy
- często skupienie uwagi na formie, jednak bez zapominania o treści!
- Dzieła:
Madonna z długą szyją
Obraz został zlecony w 1534 roku i miał ozdobić jedna z kaplic kościoła Santa Maria dei Servi w Parmie. Miał zostać wykonany w rok, jednakże jeszcze w 1540 roku po śmierci mistrza znajdowało się w jego pracowni a jego prawa strona była nie dokończona. W 1698 roku obraz znalazł się w zbiorach wielkiego księcia Toskanii Ferdynanda Medyceusza. Obecnie znajduje się w zborach Galerii Uffizi.Obraz Madonny jest przykładem manieryzmu włoskiego. Przedstawia Matkę Boską z Dzieciątkiem, przy czym postacie są nienaturalnie wydłużone i przedstawione są w paradoksalnych pozach zrywając tym samym z kanonem malarstwa renesansowego. Po lewej stronie znajdują się postacie o nie wyjaśnionym znaczeniu. Dzieło jest alegorią do dogmatu Niepokalanego Poczęcia, gdzie długa szyja była atrybutem Madonny i odnosiła się do hymnu maryjnego Collum tuum ut colonna (Twoja szyja jak kolumna). Permigianino w tle za postaciami nawiązując do hymnu namalował kolumnę.Po lewej stronie nagi anioł trzyma owalną wazę w kształcie jaja na której pierwotnie znajdował się krzyż a która według słów liturgii miał odnosić się do Marii jako mistycznego naczynia w którym dokonała się inkarnacja Chrystusa. Sama p...
malutka_cmelka