Spór o socjalistyczny humanizm.pdf

Spór o socjalistyczny humanizm

Problem władzy został w Polsce rozstrzygnięty w 1944 r. w tym sensie, że

decydujący wpływ na kształtowanie się sytuacji uzyskał obóz polityczny

zdominowany przez komunistów. Nie oznaczało to wszakże, że automatycznie

przesądzone zostały wszystkie zagadnienia związane z formami i metodami

sprawowania władzy oraz z jej bazą polityczną. Obie partie prezentujące się jako

robotnicze, PPR i PPS, nastawione były na realizację przeobrażeń, które w swym

rezultacie miały przynieść stworzenie w Polsce socjalistycznych struktur społeczno-

ekonomicznych. Nie było to równoznaczne ze zgodnością co do oblicza socjalizmu

jako określonego systemu ustrojowego, a tym bardziej co do charakteru dróg

wiodących do jego zbudowania. Różnice w tym względzie występowały zresztą nie

tylko między dwoma partiami, ale i wewnątrz nich, jakkolwiek daleko wyraźniejsze

były na styku komuniści-socjaliści i wewnątrz PPS, niż w łonie PPR. Uwidoczniły się

one m.in. w trakcie jednej z najciekawszych dyskusji tego okresu - w sporze wokół

problemów socjalistycznego humanizmu.

W polskiej myśli socjalistycznej problematyka humanizmu miała swoją

tradycję. Szczególne nią zainteresowanie przypadło na lata trzydzieste, kiedy to pod

wpływem neokantyzmu silnie podkreślano aspekty moralne ideologii socjalistycznej i

jej ogólnoludzkie wartości. W proletariacie widziano twórcę nowego,

socjalistycznego humanizmu, odzwierciedlającego optymizm klasy wstępującej na

arenę dziejów, jej ideały wolności i sprawiedliwości społecznej. Przewijały się w tej

problematyce zagadnienia wszechstronnego rozwoju człowieka, realizacji warunków,

w których znalazłby on możliwość urzeczywistnienia nie tylko społecznych, ale i

indywidualnych aspiracji. Wiele uwagi poświęcano kształtowaniu zasad etycznych,

widząc w tym warunek budowy jakościowo nowego społeczeństwa przyszłości.

Socjalizm bowiem pojmowany był jako "królestwo wolności" opartej na likwidacji

wszelkiego możliwego ucisku i wyzysku, wszelkiego panowania człowieka nad

człowiekiem, tak w sferze materialnej, jak i duchowej, jako ustrój nie tylko dobrobytu

mas, ale i nieograniczonego rozwoju każdej jednostki. Z tych względów na czoło

programu socjalistycznego wysuwała się nieustannie demokracja we wszystkich

sferach życia społecznego. Zakładała ona stałe i konsekwentne rozszerzanie i

pogłębianie swobód obywatelskich i stwarzanie gwarancji demokratycznych form

stanowienia o sobie mas i jednostek. Wiązał się z tym niemal apologetyczny

stosunek do demokratycznych form przebudowy ustrojowej i szczególne wyczulenie

na niebezpieczeństwo ukształtowania się w nowym ustroju rządów oligarchicznych,

wyjętych spod kontroli mas. W latach trzydziestych formuła socjalistycznego

humanizmu "była pomyślana jako przeciwstawienie się barbarzyństwu i

antyhumanizmowi systemów faszystowskich", ale też "była stosowana jako punkt

wyjścia krtytyki stosunków panujących w ZSRR".

Na akcentowanie moralnych wartości socjalizmu znaczny wpływ miała szeroka

recepcja filozoficznych założeń austromarksizmu, czerpiącego inspirację z

neokantyzmu. Wpływ ten - nie tylko w warstwie filozoficznej, ale przede wszystkim

politycznej - szczególnie mocno zaznaczył się w rozważaniach ideowych i

politycznych lewicy socjalistycznej w latach trzydziestych, a głównie tzw. młodych

socjalistów, spośród których rekrutowała się znaczna część twórców myśli

politycznej powojennej PPS, m.in. Julian Hochfeld, Oskar Lange, Jan Topiński.

W okresie okupacji problemy humanizmu socjalistycznego żywo dyskutowane

były w środowisku młodzieży socjalistycznej. Szczególnie wiele uwagi poświęcała jej

grupa zawiązana wokół czasopisma "Płomienie", w której na jedno z czołowych

miejsc wysuwał się Jan Strzelecki. Środowisko to skupiało uwagę na przemianach w

sferze moralnej, na problematyce kształtowania nowych stosunków międzyludzkich i

nowego typu człowieka, odpowiadającego przewidywanym przemianom społeczno-

ekonomicznym.

Kwestia humanizmu w szerokim wymiarze powróciła w publicystyce

powojennej, jako naturalna reakcja na zjawiska wojny i okupacji, a także w związku z

problemami budowy nowego ustroju społeczno-ekonomicznego i politycznego. Po

okresie niesłychanego barbarzyństwa hitleryzmu, podeptania poczucia wartości i

godności człowieka, silna była potrzeba idei przywracającej ludziom poczucie

podmiotowości, zwłaszcza, że dokonujące się zmiany, wbrew licznym nadziejom, nie

przynosiły pociągających rozwiązań. Problemy te w wymiarze politycznym i

moralnym podejmowane były przez różne środowiska i z różnych pozycji: od

katolickiego personalizmu po marksizm. Szczególną aktywność na tym polu

wykazali socjaliści: głównie Jan Strzelecki i Julian Hochfeld, a w nieco mniejszym

zakresie Jan Topiński. Ich wypowiedzi wywołały dyskusję, przerwaną dopiero w

warunkach przemian dokonujących się w 1948 r. Na obczyźnie problematyką tą

zajmował się szczególnie Feliks Gross, którego poglądy nie były jednakże

powszechnie znane w Polsce i formułowane były poza omawianą dyskusją. Sporo

intersujących, choć bardzo kontrowersyjnych uwag, korespondujących z

przedmiotem tych polemik sformułował także Zygmunt Żuławski.

Elementy tej problematyki pojawiły się już w związku z rozważaniami

ustrojowymi w trakcie dyskusji poprzedzającej XXVI Kongres PPS w 1945 r..

Podniesione zostały wówczas zagadnienia swobód obywatelskich i demokracji jako

integralnych elementów wizji socjalistycznej, ale o zakresie realizacji uzależnionym

od konkretnej sytuacji politycznej. Projekt uchwały programowej przedłożony

Kongresowi odrzucał "właściwe niektórym ośrodkom ruchu socjalistycznego zasady

źle pojętej demokracji, daleko posuniętej tolerancji w stosunku do przeciwników

politycznych" i wskazywał, że "masy pracujące Polski niejednokrotnie zmuszone

będą korzystać ze środków przymusu". Wprowadzenie tych ostatnich i rozbudowę

aparatu władzy państwowej jako instrumentu walki z przeciwnikami politycznymi

traktowano jednakże jako chwilową konieczność, akcentując rolę parlamentu i

systemu samorządowego oraz szerokich swobód obywatelskich. Na czoło

wysuwano "pełne poszanowanie swobody człowieka" jako "podstawę ustroju

odpowiadającego istotnym potrzebom zbiorowości".

Wkrótce po Kongresie, w pierwszym numerze teoretycznego organu PPS,

Julian Hochfeld jednoznacznie wskazał, że istotą socjalizmu jest traktowanie

człowieka i jego spraw jako wartości najwyższej oraz mierzenie wszelkich poczynań

społecznych miarą jego wolności i dobrobytu. A w kilka miesięcy później, wykładając

swoje credo moralne, pisał: "Jesteśmy humanistami. Wierzymy w człowieka.

Człowieka uważamy za cel i przedmiot wszystkich wysiłków, za miernik osiągnięć

społecznych, za twórcę historii. Człowiek się dla nas i u nas liczy". W tym zakresie

zdawało się nie być różnic między Hochfeldem a np. Feliksem Grossem czy

Zarembą. To właśnie Gross dowodził, iż socjalistyczny humanizm polegał na

uznaniu jednostki za cel ostateczny i na przyjęciu za kryterium postępu rzeczywistej

poprawy bytu człowieka, nie zaś samej zmiany systemu czy teoretycznej

doskonałości form gospodarczych badź politycznych. Różnice - i to nasilające się -

występowały, gdy przychodziło odnieść owe ogólne deklaracje do realiów Polski lat

czterdziestych.

Hochfeld, w zgodzie z deklarowanym ideałem, stwierdzał, że "metody

niejednokrotnie paczą cel [...] zostawiając zawsze swoje specyficzne piętno, które

niełatwo jest zmazać nawet po osiągnięciu zasadniczego celu. Jeśli demokracją

nazywamy urzeczywistnienie interesów olbrzymiej większości narodu, w praktyce

narodu całego, jeśli realizacja tych interesów każe konsekwentnie i

bezkompromisowo kroczyć po bardzo trudnej drodze, z której nie wolno zboczyć pod

groźbą samobójstwa politycznego - to jednak rozumiemy doskonale, że swobody

demokratyczne stanowią organiczną część tak pojętej demokracji, że decydują one

w bardzo znacznym stopniu o atmosferze kulturalnego rozwoju społeczności, że

więc zmierzać do demokracji poprzez świadome wyrzekanie się jej ważnej części,

by ją dopiero potem z trudem zaszczepiać - to operacja bolesna i zawsze

ryzykowna". Równocześnie jednak zwracał uwagę, że w warunkach walki o nowy

ustrój - choć nie wszystkie posunięcia aparatu przemocy mogą być uznane za

uzasadnione - "źle wybiera ten, kto doradza likwidację narzędzia walki z groźnym

wrogiem". To właśnie było czynnikiem różnicującym, to bowiem przeciw

dopuszczeniu argumentu siły w walce politycznej od początku protestowali socjaliści

pozostający poza ramami PPS, a nawet w jej łonie, jak Żuławski. Stali oni na

stanowisku pełnej realizacji wolności demokratycznych i zagwarantowania

swobodnej działalności politycznej. Domagali się likwidacji instytucji nadających

Polsce charakter państwa policyjnego. Hochfeld i jemu podobni, mimo wielu

zastrzeżeń ideowych, godzili się jednak ostatecznie - prawda, że pod dużym

naciskiem i w obliczu groźby samobójstwa politycznego - na forsowane przez

komunistów rozwiązania zmierzające w zgoła odmiennym kierunku.

Inicjatorem pogłębionej dyskusji o humanizmie był Jan Strzelecki, działacz

PPS i przewodniczący Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej. Punktem

wyjścia, tylko o pozornie abstrakcyjnym charakterze, była dla niego ocena zdolności

marksizmu do wyczerpującego wyjaśnienia ówczesnej sytuacji społecznej.

Deklarując swą generalną aprobatę dla marksizmu jako nauki, uważał jednak, że

jego domeną był wyłącznie "świat wielkich przekształceń ustrojów społeczno-

gospodarczych i wpływu tych przekształceń na ideologię wielkich ruchów

społecznych". Sądził natomiast, że w dotychczasowym kształcie marksizm nie był

zdolny do zadowalającego wyjaśnienia świata "małej historii", którą jest "przebieg

dojrzewania i działań człowieka oddanego przerastającym jego indywidualne życie

wartościom", świata kształtowania się osobowości jednostek. Później, już w

polemice z Adamem Schaffem, Strzelecki stwierdził otwarcie, że metoda

marksistowska "w naukach humanistycznych jest metodą nie wyłączną, a

pomocniczą". Przekonanie zaś, iż "metoda materializmu historycznego jest

wystarczająca dla ujęcia zjawisk humanistycznej rzeczywistości" uznał za

"zdecydowanie nienaukowe".

Zdaniem Strzeleckiego, potrzebą dnia było poznanie i zrozumienie

humanistycznej, ludzkiej strony zachodzących przemian, ukazanie socjalizmu jako

sprawy ludzkiej nie tylko w wymiarze społecznym, ale i indywidualnym. Uważał, ze w

marksizmie ludzkość występuje "jako abstrakcyjna, wyidealizowana istota; nie jest

zbiorem konkretnych ludzi, lecz wyobrażeniem wyabstrahowanych cnót". Tu właśnie

dostrzegał jego podstawową słabość. "Trzeba zdać sobie sprawę - pisał - że obraz

człowieka w marksizmie jest obrazem uproszczonym ze względów

metodologicznych [...] Ale istnieją jeszcze ludzie, dla których wzmianka o tym i chęć

wyjścia z uproszczeń wydaje się lekkomyślnym poprawianiem doskonałego tworu

lub zgubnym psychologizowaniem". Wskazywał, że ówcześni marksiści odrzucając

mieszczańską, liberalną mitologię jednostki izolowanej od społeczeństwa,

zastępowali ją mitem człowieka uspołecznionego, utożsamionego ze społecznym

wzorcem osobowym i dostrzegali w jednostce tylko lepsze lub gorsze odbicie tego

wzoru. Jako konsekwencję takiego stanowiska odnotował tendencję do

utożsamiania przekształcenia konkretnego człowieka "z przemalowaniem

społecznego wzoru drogą administracyjną". Strzelecki nie negował wprost znaczenia

rozstrzygnięć ekonomiczno-społecznych i metodologicznej wartości marksizmu dla

badania tej sfery. Uważał jednak, że eksponując rolę czynnika ekonomicznego nie

można wytłumaczyć całokształtu ludzkich postaw i zachowań. Domagał się

postawienia w centrum rozważań człowieka, uwzględnienia jego rozwoju i jego

indywidualności, a to prowadzić musiało - jego zdaniem - do rozpatrzenia sfery

psychicznych przeżyć jednostki, która - jak dowodził - pozostawała poza zasięgiem

analizy marksistowskiej. Sam Strzelecki w tej właśnie sferze skłonny był poszukiwać

motywów socjalistycznej opcji wielu ludzi, co prowadziło go do uznania priorytetu

przesłanek moralnych, a nie społeczno-gospodarczych budowy socjalizmu, ustroju,

który miał przynieść wyzwolenie ludzi "spod władzy bezosobowych społeczno-

gospodarczych kategorii". "Spojrzenie na ruch [socjalistyczny - S.C.] od strony

motywów i przeżyć uczestniczących w nim ludzi - pisał - nazwaliśmy

humanistycznym. Z tego punktu widzenia trzeba by napisać niemal na nowo całą

historię socjalizmu i historię ruchu robotniczego. Jej przedmiotem byłoby studium

przemian zachodzących w ludziach, w ich świadomości i obyczajach - a nie studium

gospodarczych przekształceń. Przyczyniłaby się może do osłabienia pokutujących

jeszcze przekonań, że człowiek jest czymś w rodzaju tabula rasa, na której Ťproces

dziejowyť wyrysowuje bez szkody pożądany przez jego proroków kształt. Spojrzenie

od strony humanistycznej ukazuje socjalizm jako sprawę ludzką. W dwojakim

znaczeniu. Przede wszystkim na pierwszy plan wysuwają się w tym ujęciu ludzie, ich

dążności, postawa wobec różnych wartości życia, rozwój ich wyobrażeń i myśli.

Procesy gospodarcze spadają do roli jednego, najważniejszego być może, z

czynników, poprzez które kultura nadaje człowiekowi jego ostateczny, historyczny

kształt. Po wtóre, zrozumienie różnorodności dróg, różnorodności motywów łączą-

cych poszczególnych ludzi z ruchem socjalistycznym wytwarza świadomość, że

uleganie naciskowi społeczno-gospodarczych kategorii nie jest ostatnim słowem

człowieka". Te pozornie historiozoficzne wywody miały w ówczesnych warunkach

jasny sens polityczny, bowiem bezpośrednio odnosiły się do praktyki realizowanej

przez określone siły polityczne, których stanowisko zostało tu podważone w

warstwie teoretycznej.

Nic zatem dziwnego, że czołowym adwersarzem Strzeleckiego stał się jeden z

ideologów PPR Adam Schaff. Dał on zgoła odmienną wykładnię cełów budowy

socjalizmu. Celem zasadniczym miało być zniesienie prywatnej własności środków

produkcji, zaś rozwiązanie wszystkich innych zagadnień społecznych,

ekonomicznych i politycznych byłoby już tylko prostą konsekwencją osiągnięcia

tegoż celu. Schaff deklarował wprawdzie, iż zgadzał się z wysunięciem sprawy

moralnej przebudowy człowieka na czoło zagadnień społecznych, ale deklaracja ta

była wyraźnie podporządkowana poprzedniej wypowiedzi. Oskarżał też

Strzeleckiego o odrywanie zagadnień moralnych od "warunków materialnych

klasowego podłoża", o odrzucenie tezy o określaniu świadomości społecznej przez

byt społeczny, a wreszcie o negację walki klas.

Jednakże nie Schaff, lecz Witold Wudel, jeden z czołowych reprezentantów

tzw. lewicy PPS z kręgu Stefana Matuszewskiego, zaprezentował skrajne poglądy w

polemice ze Strzeleckim. Wudel uważał za z gruntu fałszywe w ogóle akcentowanie

kwestii humanizmu socjalistycznego. Problem humanizmu na gruncie marksizmu

sprowadzał do zagadnienia etyki, natomiast sprzeciwiał się traktowaniu go jako

kwestii światopoglądowej. W tym sensie humanizm był - jego zadniem - nie do

pogodzenia z marksizmem z uwagi na idealistyczne założenia. Wudel stał na

stanowisku, iż istotą socjalizmu "jest realna strategia i taktyka walki klas o

ustanowienie władzy i państwa pracujących, uspołecznienie środków produkcji,

zbudowanie nowego, wyższego historycznie społeczeństwa celem zniesienia klas i

walki klas w ogóle, zbudowania społeczeństwa bezklasowego, likwidacji państwa i

podniesienia planowej, uspołecznionej produkcji do wyżyn dobrobytu wszystkich

ludzi". Stwierdzał stanowczo, że dopiero "zbudowanie podstaw ekonomicznych i

ustrojowych nowego społeczeństwa da w rezultacie procesu historycznego nowy,

wyższy typ człowieka, ale nie odwrotnie". Z tego ujęcia wyprowadzał wniosek, iż

pierwszoplanowym problemem marksizmu było zagadnienie postępu techniki

wytwórczej i ekonomiki. Poza polem jego zainteresowania pozostawiał zależność

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: