1
Opracowanie:
Marzena Muszyńska
Nauczanie ortografii w klasach I – III szkoły podstawowej.
Wybrane zagadnienia. Propozycje tekstów do pisania z pamięci i ze słuchu.
Ortografia jako jeden z elementów języka polskiego stanowi główny problem w edukacji szkolnej. Powstawanie tych trudności wynika między innymi z:
à braku całościowych rozwiązań metodycznych;
à braku systematycznej pracy nauczyciela;
à braku znajomości czterech zasad ortografii polskiej: fonetycznej, morfologicznej, historycznej, konwencjonalnej;
à braku wyczerpującego ujęcia problematyki ortografii w jednym opracowaniu.
Jednym z ważnych zadań szkoły jest nauczyć uczniów poprawnie wyrażać swoje myśli w piśmie zarówno pod względem stylistycznym, gramatycznym, semantycznym, kompozycyjnym, jak i ortograficznym. Na poziomie kształcenia zintegrowanego ortografia wysuwa się na plan pierwszy; od niego bowiem zależy stopień zrozumienia zapisanego tekstu. W nauczaniu ortografii należy stosować wszystkie znane metody i formy pracy, dostosowując je do poziomu intelektualnego uczniów.
Wyróżnia się następujące rodzaje ćwiczeń: przepisywanie, pisanie pamięci, pisanie ze słuchu, pisanie z komentowaniem.
Przepisywanie jest najprostszą i najczęściej stosowaną formą ćwiczeń ortograficznych. Posiada ona wiele walorów kształcących. Polega na odtwarzaniu tekstu podanego jako wzór. Przepisywanie jako rodzaj ćwiczeń ortograficznych występuje we wszystkich klasach kształcenia zintegrowanego, ale najczęściej stosujemy w klasie I. W tej właśnie klasie należy wyrobić i utrwalić umiejętność przepisywania uważnego i bezbłędnego. Opanowanie tej umiejętności zależy od prawidłowej metody pracy, która polega na:
à uważnej analizie tekstu;
à zapamiętaniu obrazu graficznego kolejnych fragmentów;
à uważnym odtworzeniu tego obrazu w zapisie;
à skontrolowaniu zapisu z ewentualnym dokonaniem poprawek.
Już od pierwszych ćwiczeń należy przyzwyczajać uczniów do tego, aby przepisywali całymi wyrazami, a następnie całymi grupami wyrazów. Jednocześnie należy wdrażać uczniów, by przed rozpoczęciem przepisywania dokładnie ze zrozumieniem przeczytali polecenie i tekst. Każdemu przepisywaniu powinno towarzyszyć dodatkowe polecenie, które zmusza ucznia do wysiłku umysłowego, zwraca uwagę na problem ortograficzny, wyklucza prace mechaniczną, a także budzi refleksję oraz spostrzegawczość ortograficzną. Proponuje się między innymi następujące rodzaje dodatkowych poleceń:
à uzupełnienie luk w tekście całymi wyrazami podanymi obok;
à uzupełnienie luk w tekście wyrazami z innego tekstu lub słowniczka ortograficznego;
à polecenie przekształcenia tekstu, np. zmiana rodzaju gramatycznego, liczby, zmiana przypadku, czasu lub osoby;
à przepisanie tekstu z podkreśleniem wyrazów, zawierających trudność ortograficzną;
à wypisanie z tekstu wyrazów zwierających wskazaną trudność ortograficzną, itp.
Uwaga: w kl. I – III nie należy stosować wyrazów z lukami, dopiero od kl. IV następuje dezintegracja wyrazu.
Pisanie z pamięci, kolejna forma ćwiczeń ortograficznych, jest tak samo ważna jak poprzednia, gdyż przyczynia się do utrwalenia w pamięci poprawnego obrazu graficznego pisanych wyrazów oraz zespołów ruchów ręki przy ich zapisie. Równocześnie powstawanie wyobrażeń słuchowych, wzrokowych, mięśniowo – ruchowych pozwala na ukształtowanie trwałego nawyku pisania poprawnego pod względem ortograficznym.
Kolejny rodzaj ćwiczeń ortograficznych to pisanie ze słuchu zwane często dyktandem. W zależności od celu, jakiemu służą, możemy wyróżnić następujące formy dyktand:
à wprowadzające;
à utrwalające;
à sprawdzające.
Wszystkie te formy dyktand mogą obejmować ten sam materiał ortograficzny. Dyktanda wprowadzające zaznajamiają uczniów z nowym materiałem, wprowadzają nowe zagadnienia ortograficzne. Przy tej formie ćwiczeń należy tak dobierać tekst, aby zawierał tylko jedną, nowo wprowadzaną trudność ortograficzną. Pisownia wszystkich pozostałych wyrazów musi być uczniom znana. W innym wypadku ten rodzaj ćwiczenia zamiast korzyści może przysporzyć problemów w nieprawidłowym zapisie. Stosując dyktando wprowadzające, należy uprzedzić uczniów, jaki nowy materiał jest w nim zawarty, wyjaśnić na czym polega nowa trudność i na jakiej regule orograficznej opiera się zapis nowych wyrazów. W czasie dyktowania należy zwrócić uwagę uczniów na wyrazy zawierające nowe trudności. Możemy to osiągnąć przez wyodrębnienie ich intonacją, przez kilkakrotne powtórzenie przez uczniów lub nawet napisanie na tablicy. Po napisaniu tekstu należy dokonać sprawdzenia poprawności zapisu. Dokonują tego sami uczniowie pod kierunkiem nauczyciela. Tego rodzaju dyktand nie ocenia się. Tekst dyktanda wprowadzającego powinien być krótki, aby łączny czas wyjaśnienia , dyktowania, i poprawy nie przekroczył 20 – 25 minut.
Dyktanda utrwalające służą utrwaleniu wprowadzonego i objaśnionego uprzednio materiału ortograficznego. Materiał ten może dotyczyć jednej lub paru reguł ortograficznych. Dyktanda te są zbliżone do wprowadzających. Różnica polega na tym, że przy utrwalających tylko na wstępie informuje się uczniów, jaka trudność ortograficzna występuje w dyktowanym tekście. Tekst dyktanda utrwalającego mogą pisać jednocześnie wszyscy uczniowie w zeszytach lub każde zdanie pisze inny uczeń na tablicy, a pozostali piszą u siebie w zeszytach , nie korzystając z zapisu na tablicy. Po napisaniu każdego wypowiedzenia uczniowie porównują swój tekst z tekstem na tablicy i poprawiają zauważone u siebie błędy. Dyktand utrwalających, podobnie jak wprowadzających, nie ocenia się. Ocenić jedynie należy staranność pisma i dokładność poprawy.
Dyktanda sprawdzające przeprowadzamy w celu sprawdzenia stopnia opanowania umiejętności poprawnego pisania w zakresie opracowanego materiału. Stosując tego typu dyktanda, należy pamiętać, że w tej formie ćwiczeń ortograficznych może wystąpić jedynie materiał ortograficzny znany i opanowany przez uczniów. Różnica między dyktandem sprawdzającym, a wcześniej opisanymi polega na tym, że tu ani przed, ani w trakcie dyktowania nie udziela się żadnych wyjaśnień. Każdy tekst – sprawdzian należy czytać 3 razy. Pierwsze czytanie całości tekstu zapoznaje uczniów z treścią. Drugie czytanie – to dyktowanie poszczególnych zdań. Często należy robić to cząstkami, pamiętając o tym, że najpierw czyta się całe zdanie, następnie cząstkami i znowu całe zdanie. Powtórzenie całego zdania ułatwia uczniom orientację, gdzie się ono zaczyna i gdzie kończy, orientuje ich także w zastosowaniu znaków interpunkcyjnych /kropek na końcu wypowiedzeń nie dyktujemy/. Trzecie czytanie – całości powinno być bardzo wolne, aby uczniowie zdążyli usunąć ewentualne błędy i usterki.
Pisanie z komentowaniem, ostatnia forma ćwiczeń ortograficznych, polega na pisaniu tekstu dyktowanego przez nauczyciela z równoczesną analizą ortograficzną zapisu dokonaną przez uczniów. Komentowanie może odbywać się w następujący sposób:
1. Nauczyciel dyktuje jedno zdanie tekstu;
2. Wskazany uczeń objaśnia zapis wyrazu w podyktowanym zdaniu;
3. Zapisanie podyktowanego wypowiedzenia.
Wyróżnia się trzy rodzaje komentowania:
1. Komentowanie pełne, w którym wyjaśnia się zapis całego tekstu z podaniem reguł ortograficznych;
2. Komentowanie wydzielonych grup wyrazów /np. rzeczowników z podaniem ich rodzaju, liczby i wyjaśnieniem pisowni/;
3. Komentowanie wybranych wyrazów.
Komentowanie spełnia ważną rolę w nauce orografii ze względu na pełne zastosowaniem zabiegów profilaktycznych. Wyrabia skutecznie refleksję i spostrzegawczość ortograficzną.
Stosowanie wszystkich opisanych ćwiczeń ortograficznych pozwala na:
à Uprzedzanie błędów ortograficznych w wyrazach;
à Uświadamianie uczniom wartości myślenia ortograficznego;
à Ćwiczenie w odwoływaniu się do różnych zasad ortograficznych i reguł oraz utrwalenie ich w świadomości ucznia;
à Wyrabianie nawyków, pamięci wzrokowej i motorycznej jako środków wiodących do pełnego opanowania ortografii;
à Stałe i systematyczne zapobieganie dezautomatyzacji przez odsyłanie ucznia do słownika;
à Umacnianie ucznia w przekonaniu o konieczności stałego czuwania nad własną ortografią i stałej samokontroli.
Na każdym poziomie nauki ortografii i w każdym zakresie materiału ortograficznego konieczne jest przestrzeganie następujących etapów pracy:
1. Wprowadzenie w zagadnienie ortograficzne – zgromadzenie materiału ortograficznego zawierającego nową trudność, wykrycie i określenie tej trudności;
2. Analiza wyodrębnionego zjawiska ortograficznego – określenie istoty trudności, warunków w jakich ta trudność się pojawia, wywołanie potrzeby ustalenia prawidłowego zapisu analizowanych wyrazów;
3. Wyprowadzenie wniosków i dojście do reguły;
4. Wyrabianie nawyków poprawnego pisania poprzez ćwiczenia utrwalające;
5. Sprawdzenie stopnia przyswojenia materiału ortograficznego.
Na ćwiczenia ortograficzne nie przeznacza się oddzielnych zajęć. Maksymalny czas jaki można im poświęcić mieści się w granicach 20 – 25 minut. Ćwiczenia te należy łączyć z innymi, np. z ćwiczeniami w mówieniu.
Kontrola pisemnych prac uczniów ma celu, m. in. stwierdzenie poprawności tych prac pod względem ortograficznym wyrażające się wskazaniem błędów lub ich braku.
Oprócz błędów właściwych. tj. zapisu niezgodnego z zasadami ortograficznymi, uczniowie popełniają błędy innego rodzaju, których głównymi przyczynami są:
à dysleksja, dysortografia, dysgrafia;
à opóźnienie w rozwoju umysłowym, obniżenie sprawności umysłowej;
à wady wymowy;
à naleciałości gwarowe połączone z ujemnym wpływem środowiska;
à wada wzroku;
à niedosłuch różnego stopnia.
Za błąd ortograficzny należy uznać każdy zapis niezgodny z zasadami pisowni polskiej. Trzeba jednak odróżnić błędy od pomyłek. Z pomyłkami należy walczyć podobnie jak z błędami. Ten sam wyraz błędnie napisany przez dwóch uczniów – u jednego będzie omyłką, u drugiego błędem. Omyłka występuje wówczas, gdy uczeń poznał dobrze pisownię danego wyrazu, przyswoił w dostatecznym stopniu jego obraz graficzny, ale omyłkowo, na skutek różnego rodzaju przyczyn, zastosował niepoprawną formę wyrazu, nie zdając sobie jednocześnie sprawy , że pisze źle. Z błędami mamy do czynienia wtedy, gdy uczeń nie utrwalił w dostatecznym stopniu pisowni wyrazu albo nie zna jej w ogóle. Pisze wówczas błędnie lub też nie będąc pewnym czy dobrze pisze, wybiera ją przypadkowo. Pomyłki mogą pojawiać się w pracach dzieci sporadycznie lub powtarzać się i wstępować stale. W przypadku pierwszym traktujemy jako zjawisko nie budzące obaw, w drugim należałoby się zainteresować bliżej uczniem popełniającym dane pomyłki, skierować na badania do poradni psychologiczno – pedagogicznej. Jeśli chodzi o pracę ucznia, w której występują pomyłki, a którą mamy oceniać, specjalnych przepisów w tym względzie nie ma , niemniej należałoby przy ocenianiu zająć wyraźne stanowisko. Sama istota błędów wskazuje na różny ciężar gatunkowy, toteż zdając sobie z tego sprawę, w odniesieniu do pomyłek musimy zastosować inne kryteria ocen /powinny być zawarte WSO/. Przy zachowaniu całkowitej wyrozumiałości dla ucznia, który popełnia pomyłki, należałoby wskazać mu je, zachęcić do wnikliwszej samokontroli.
à Za błąd ortograficzny należy uznać każdy zapis niezgodny z ortografią polską.
à Błędów nie można liczyć mechanicznie, gdyż stopień ich ważności zależy od stopnia przyswojenia materiału. Błąd uważany za drugorzędny w klasie I czy II, będzie zasadniczym w klasie III. To samo dotyczy błędów interpunkcyjnych.
à Należy odróżniać błędy od pomyłek. Z pomyłkami trzeba walczyć tak samo jak z błędami, jednak przy ocenie należy podchodzić do nich indywidualnie.
à Ten sam błąd powtarzający się w wielu wyrazach liczy się jako jeden błąd.
à Ocena za błędy ortograficzne i błędy interpunkcyjne jest jedna.
à Za błąd należy uważać zarówno błędne rozmieszczenie znaków przestankowych, jak również ich brak.
à W tekstach pisanych przez dzieci należy oceniać jednym stopniem treść i formę wypowiedzi pisemnej /odstępstwa dopuszczalne w przypadku stwierdzenia przez specjalistów specyficznych dysfunkcji ucznia, które zostały ww./.
à Dzieciom nie należy ukazywać wyrazów napisanych błędnie, bowiem błędne spostrzeżenia wzrokowe nie dopuszczają do utrwalenia się wyobrażeń poprawnych. W razie ukazania ich błędów nie należy uwypuklać błędnej postaci poszczególnych wyrazów, ale należy zwrócić na nie uwagę w taki sposób, aby uczeń mógł sam ustalić błąd, po uświadomieniu sobie poprawnej postaci wyrazu. Proponuje się wyraz błędnie napisany zamazać korektorem, a w tym miejscu napisać formę poprawną lub wyraz z błędem przekreślić i napisać go poprawnie w całości u góry. Zaletą tego sposobu jest to, ze uczeń nie styka się z błędnie napisanymi i wyeksponowanymi wyrazami.
à .Przy poprawianiu i ocenianiu dyktand – sprawdzianów zwraca się uwagę nie tylko na ilość i jakość błędów, ale także na staranność pisma, przy czym o staranności wykonania pracy podaje się osobną uwagę – nie wpływa ona ocenę końcową.
Propozycja tekstów do pisania z pamięci i ze słuchu /materiał mieszany/
Klasa I
Lot jaskółki
Jaskółka nisko fruwa nad rzeką. Łowi muszki dla swoich głodnych pisklątek. Małe łakomczuchy popiskują niecierpliwie. Wychylają główki z gniazdka pod dachem. Czekają na mamę.
Niebieski tornister
W moim tornistrze zawsze panuje porządek. Zeszyty i książki są równo poukładane. Obok nich leży piórnik. Mam w nim pióro, długopis, dwa ołówki i kolorowe kredki. Jest też w piórniku gumka linijka i temperówka.
Dary jesieni
Już jesień. W sadzie drzewa uginają się pod ciężarem owoców. Wiatr strząsa na ziemię dojrzałe jabłka, gruszki i śliwki. Owoce toczą się po pożółkłej trawie.
Dworzec kolejowy
Słychać turkot kół. Gwiżdże lokomotywa. Na tor przy peronie drugim wjeżdża pociąg osobowy. Pasażerowie już na niego czekają. Za chwilę wsiądą do wagonów. Zacznie się ich podróż.
Na placu zbaw
Wszyscy lubią chodzić na plac zabaw. Można tu wesoło spędzić czas. Do wspólnej zabawy zapraszają nas karuzele, huśtawki, drabinki i zjeżdżalnie. Kto chce, może bawić się w piaskownicy. Każdy znajdzie coś dla siebie.
Domki pszczół
Na skraju łąki stoją kolorowe ule. To domki pszczół. Do uli znoszą pszczółki słodki sok z kwiatów rosnących na łące. Z tego soku pracowite pszczoły zrobią pyszny miód.
Nowalijki
Wiosnę widać także na targowisku. Na stoiskach z warzywami królują nowalijki. To pierwsze wiosenne warzywa. Są wśród nich rzodkiewki, sałata, szczypiorek i ogórki.
Wąż
Wije się wśród trawy. Szeleści zeschłymi liśćmi. Wygina się i groźnie unosi. Za chwilę spryskuje nas strumieniem chłodnej wody. To wąż strażacki.
Pędzel
Zmęczony pędzel zasnął w butelce z wodą. Cały dzień pomagał malarzowi. Mieszał różnokolorowe farbki. Potem zwinnie zakładał je na płótno. Namalował piękny górski pejzaż.
Wysoka wieża
Smukła wieża góruje nad miastem. Na jej szczyt prowadzi chyba tysiąc schodków. Każdy, kto je pokona, zostanie wynagrodzony. Ze szczytu wieży będzie mógł zobaczyć rozległą panoramę miasta.
Przyjaciele snu
Czy znacie wszystkich przyjaciół snu? Są nimi puchowe poduszki, lekkie kołderki i mięciutkie pierzynki. Sen lubi także zmierzch i gwiaździste niebo.
Śpioch
Już wiosna. Brunatny niedźwiedź jeszcze nie obudził się z zimowego snu. Zwinna jaskółka pofrunęła zrobić misiowi pobudkę.
Deszczowy dzień
Niebo jest dzisiaj bardzo smutne. Ma szary kolor i płacze. Jedna po drugiej spływają na ziemię krople deszczu. Cały świat moknie.
Dziwny budzik
Kto rano hałasuje? Kto odgania mój sen? Czy to woła mnie budzik? Nie. To rudy kogucik natarczywym głosem każe mi już wstać.
Sen króliczka
Króliczek cały dzień bawił sięz dziećmi. Teraz zasnął. Śni mu się duża główka kapusty i rumiane jabłuszko.
Zabawy balonika
Żółty balonik szybka wiruje w powietrzu. Fika koziołki. Rytmicznie podskakuje. Zatacza kółeczka. Gdy zawieje wiatr, wznosi się aż do nieba. Zaraz potem łagodnie opada w dół. Mocno ciągnie sznurek, do którego jest przywiązany.
Kłótnia w krainie geometrii
W krainie geometrii wybuchła wielka awantura. Kołóo posprzeczało się z kwadratem. Zmartwiony trójkąt próbował pogodzić obrażone figury geometryczne. Nie udało mu się to jednak. One dalej się kłóciły. O co? O to, którą z nich bardziej lubią rysować dzieci.
Odchodzi dzień
Na świecie jest już szaro. Słonko poszło spać. Powoli zapada noc. Po niebie wędruje księżyc. Towarzyszy mu wiele gwiazdek. Swoimi żółtymi oczkami figlarnie do nas mrugają.
Zimowe miesiące
Grudzień , styczeń, luty to zimowe miesiące, w których króluje zima. Przychodzą one do nas z krótkimi dniami i długimi wieczorami. Lubią śnieg, mróz i chłodne podmuchy wiatru.
Ślimak, ślimak
Ślimaka zawsze można zastać w domu. Nigdy nie rozstaje się on ze swoim domkiem. Nosi go na grzbiecie. Dzieci lubią zapraszać ślimaka na pierogi z serem. On jednak woli chrupać świeże listki trawy.
Czy to bajka?
Krasnoludki są na świecie. To one każdego ranka myją słoneczku zaspaną buzię. To one sprzątają rozsypane ziarna pszenicy. To one malują osom żółte i czarne prążki. To krasnoludki szepczą na ucho bajkopisarzom, jak napisać ciekawą historyjkę.
Klasy II - III
Jesienna niepogoda
Padał niewielki deszcz. Wiał nieprzyjemny wiatr. Ludzie chodzili w nieprzemakalnych płaszczach. Nieszczęśliwi byli ci, którzy zapomnieli o parasolach. Mieli oni niewesołe miny.
Spacer po plaży
Ania z Kasią wybrały się na spacer. Dziewczynki poszły w kierunku plaży. Chciały pospacerować wzdłuż morskiego brzegu. Wokoło panowała cisza. Tylko piasek skrzypiał pod nogami dziewcząt. Nad ich głowami ...
dorotanik