twierdze terminy.docx

Poniższy słowniczek jest skróconą wersją tekstu zamieszczonego w książce J. Piwowońskiego Mury, które broniły Krakowa, Kraków 1986.

BARBAKAN

przelotowa budowla obronna, wysunięta przed bramę miasta warownego lub zamku, łącząca się z nią tzw. szyją, wzniesiona zwykle na planie koła lub półkola i mająca formę wieży, baszty, rondeli lub dodatkowej bramki.

BARBETA

rodzaj pancerza fortyfikacyjnego w postaci wieży bez kopuły do ustawienia nie zakrytego działa, strzelającego ponad jej osłoną, lub pancerny pierścień pod obracalną wieżą działową, chroniący jej najważniejsze elementy.

BARK

bok lub boczna ściana budowli i dzieł obronnych, np.: bastei, bastionu, fortu itp.

BASTEJA

budowla fortyfikacyjna, wzniesiona na planie podkowy lub półkola, wysunięta przed mury obronne i na ogół równej z nimi wysokości, otwarta do wnętrza fortyfikacji tzw. szyją.

BASTION

ziemny lub murowany (względnie o konstrukcji mieszanej) element fortyfikacji założony na planie pięcioboku, związany z ciągiem murów lub umocnień tzw. szyją i stykami boków (barków), a wysunięty ku przedpolu dwoma bokami czoła. Przystosowany do ogniowej obrony przyległych odcinków murów (kurtyn), przedpola i sąsiednich bastionów.

BATERIA

ogniowe lub techniczne zespoły i zgrupowania środków walki (dział, karabinów maszynowych, wyrzutni rakiet itp.) usytuowane w jednym rejonie lub współdziałające ze sobą. Potocznie określa się tak również stanowiska (najczęściej polowe, ziemne) tych zgrupowań.

BLANKI

zębate zwieńczenie murów obronnych lub baszt osłaniające obrońców. Wręby pomiędzy zębami pełniły funkcję strzelnic.

CZOŁO

część dzieła obronnego (bastionu, fortu) zwrócona w stronę przedpola.

CZOSTKI

zaostrzone słupy drewniane wbijane gęsto w stok lub w dno fosy (względnie w stok wału) ukośnie lub prosto, ostrzem ku górze.

DZIAŁOBITNIA

zamknięte lub otwarte stanowisko działa (względnie baterii dział) z pełnym wyposażeniem bojowym.

ESTAKADA

droga transportowa (np. na terenie fortu lub pomiędzy fortami) z reguły wzniesiona ponad terenem, z pozostawieniem swobodnej przestrzeni pod nią.

FESTA

zespół dzieł obronnych z ośrodkiem w postaci fortu głównego.

FLANKA

bok narożnika twierdzy (np. bark bastionu).

FORT

dzieło obronne stanowiące część twierdzy, przystosowane do samodzielnej obrony okrężnej. Rozróżniamy m.in. fort artyleryjski - przeznaczony dla artylerii obrony bliskiej i dalekiej, oraz dla piechoty; fort artyleryjski jednowałowy - z jednym wałem, przeznaczony dla wszystkich trzech elementów obrony; fort artyleryjski dwuwałowy - z wałem przednim, dolnym, ze stanowiskami dla artylerii obrony bliskiej i dla piechoty, oraz tylnym, górnym, dla artylerii obrony dalekiej; fort główny - o znaczeniu kluczowym dla danego obwodu obronnego, większy i z silniejszą załogą; fort pancerny - wyposażony w opancerzone stanowiska bojowe; fort piechoty - niewielki fort obsadzony tylko piechotą, bez stanowisk artylerii.

HAUBICA

działo o krótkiej lufie przeznaczone głównie do strzelania stromotorowego i rażenia celów poza zakryciami.

HOLWEG

droga biegnąca w wąwozie lub jarze, najczęściej o pogłębionych, wyjeżdżonych koleinach.

KAMUFLAŻ

jednobarwne lub wielobarwne malowanie maskujące, upodabniające dany obiekt do otoczenia lub pozornie deformujące jego zarys.

KAPONIERA

niska budowla ziemna przeznaczona do obrony wnętrza fosy lub koszar szyjowych fortu, wtopiona w stok fosy lub mająca postać szyi łączącej się z dziełem obronnym zewnętrznym.

KAPONIERA REWERSOWA

tzw. zewnętrzna, wtopiona w przeciwstok fosy.

KAWALIERA

stanowisko obronne będące najwyżej położonym miejscem obwodu obronnego twierdzy lub fortu; także wieżyczka na narożniku bastionu.

KAWERNA

schron wykuty w głębi skały w formie korytarza lub groty.

KLESZCZE

element fortyfikacji (mury, okopy itp.) złożony z dwóch ramion stykających się pod kątem rozwartym, otwartym ku przedpolu.

KOCIE USZY

rodzaj kaponiery, której czoło ma formę dwóch półkoliście wysuniętych ryzalitów.

KOPUŁA PANCERNA

nieruchoma opancerzona czasza służąca jako stanowisko ogniowe lub obserwacyjne.

KURTYNA

prosty odcinek ściany fortyfikacyjnej (muru, wału) związany z jednym lub dwoma elementami obronnymi (np. bastionami), broniącymi go skrzydłowo.

LUNETA lub PÓŁKSIĘŻYC

fort o zarysie bastionu lub dzieło fortyfikacyjne (stałe lub polowe) odkryte od tyłu, o 1 lub 2 czołach i 2 barkach, kształtem zbliżony do półksiężyca.

ŁUK OPRÓŻNIONY

element konstrukcyjny fortyfikacji umacniający stoki fosy, wykonany jako sklepiona komora, zamknięta od czoła ścianą, od tyłu i spodu naturalną warstwą ziemi, od góry zaś chroniona ziemią nadsypaną na sklepienie i formującą wał lub stok.

MOŹDZIERZ

działo do strzelania stromotorowego bez oporopowrotnika, tj. działo, w którym siła odrzutu lufy w czasie strzału równoważona jest reakcją płyty oporowej, służącej za podstawę, lub łoża.

MUR CARNOTA

przeznaczony do obrony wnętrza fosy chodnik obronny, umieszczony przy jej stoku, nieco powyżej dna, i osłonięty murem ze strzelnicami.

OSTRÓG

schron bojowy lub mały fort piechoty, będący elementem systemu obronnego, zwany też (z niemieckiego) bunkrem lub blokhauzem.

POPRZECZNICA

odcinek wału wewnątrz dzieła obronnego, osłaniający część zagrożoną ostrzałem lub oddzielający sąsiednie działobitnie.

POTAJNIK

przejście podziemne łączące wnętrze fortyfikacji z przedpolem lub poszczególne elementy fortyfikacji między sobą.

POTERNA

patrz: POTAJNIK.

PRZECIWSTOK

zewnętrzna strona fosy.

PRZEDPIERSIE

murowana, drewniana lub ziemna osłona stanowiska działa lub strzelca, opatrzona strzelnicami względnie blankami.

PRZEDSTOK

usytuowany na zewnątrz fosy rodzaj przedpiersia, schodzącego w formie równi pochyłej do poziomu przedpola.

PRZELOTNIA

nakryty osłoną krótki odcinek przejścia wewnątrz obwodu obronnego (np. wejścia do schronów itp.), narażonego na ostrzał.

PRZYZIOM lub PRZYZIEMIE

najniższa kondygnacja nadziemna budynku.

PUNTONE

rodzaj pięciobocznej baszty, pierwotna forma bastionu.

REDITA

murowana budowla z działobitniami, stanowiąca ośrodek fortu zwanego reditowym.

ROKADA lub DROGA ROKADOWA

droga wojskowa umożliwiająca przegrupowanie wojsk i sprzętu, biegnąca równolegle lub skośnie do linii umocnień względnie frontu.

RONDELA lub RONDEL

rodzaj bastei wysuniętej w przedpole i połączonej niekiedy z obwodem obronnym długą szyją, także barbakan.

RÓWNIA OGNIOWA

wolna od przeszkód płaszczyzna przedpiersia, nachylona ku przedpolu pod kątem umożliwiającym pokrycie ogniem całej jej powierzchni.

RYZALIT

wysunięta przed lico muru część fasady budynku, wykusz.

SCHRON POGOTOWIA

schron dla obsługi działa w pobliżu jego stanowiska (np. w wale poprzecznicy itp.).

SIODŁOWY DACH

pochyły dach dwuspadowy.

SKLEPIENIE KOLEBKOWE

sklepienie o kształcie leżącej połowy walca.

SPONSON

metalowy wykusz w kształcie trójkątnego lub czworobocznego ryzalitu z otworami strzelniczymi i obserwacyjnymi.

STOK DZIANY

wewnętrzna strona (ściana) fosy obudowana cegłą lub kamieniem.

SZYJA

fragment przedbramia zakończony basztą, basteją itp. lub połączenie barków względnie czoła bastionu z wnętrzem twierdzy.

TRADYTOR

element obronny służący do ukrytego ostrzeliwania wąskiego pasa terenu, mieszczący kazamaty z działobitniami lub stanowiskami broni maszynowej.

WIEŻA MAKSYMILIAŃSKA

typ wieży artyleryjskiej z baterią dział dalekiego zasięgu (na najwyższej kondygnacji) i działobitniami (na niższych), wolno stojąca, otoczona fosą, wzniesiona z reguły na planie koła z dziedzińcem pośrodku.

WIEŻA PANCERNA

żelazna lub stalowa obrotowa kopuła osłaniająca stanowisko działa lub broni maszynowej, niekiedy osłaniana przed wpływami atmosferycznymi przenośnym blaszanym zadaszeniem.

ZAPOLE

przestrzeń na zapleczu pierścienia fortów (lub fortu), rozciągająca się ku wewnętrznym terenom twierdzy.

Vauban

W największym skrócie można powiedzieć, że w związku z rozwojem artylerii i jej większą skutecznością, wpadł on na pomysł, by zamiast murów fortyfikacje stały się ich negatywem. Zamiast wystawiać na linię strzału bastiony i kurtyny - czyli łączące je odcinki wałów -  Vauban wkopuje je w ziemię. Ale to nie wszystko: poprzedza je fosami, przed które wysuwa reduty umożliwiające kontratak, osłonięte nasypem od strzałów atakującego. Nachylenie zaś samego nasypu jest wyliczone tak, by pociski artyleryjskie z bastionów kosiły ewentualne posiłki wroga. Cała zaś linia fortyfikacji jest pozałamywana w taki sposób, by w każdym punkcie atakujący narażał się na boczny ogień, i zależnie od ukształtowania terenu, powtarzana wielokrotnie – w Lille albo Bayonne na przykład trzykrotnie. Na wystawę przeniesiono z pałacu inwalidów zabytkowe makiety miast i fortyfikacji Lille, Neuf-Brisach i Besançon.

Sébastien Le Prestre, Seigneur de Vauban and later Marquis de Vauban (May 15, 1633–March 30, 1707), commonly referred to as Vauban, was a Marshal of France and the foremost military engineer of his age, famed for his skill in both designing fortifications and in breaking through them. He also advised Louis XIV on how to consolidate France's borders, to make them more defensible. Vauban made a radical suggestion of giving up some land that was indefensible to allow for a stronger, less porous border with France's neighbours.