TYFLOPEDAGOGIKA
Narząd wzroku ma duże i wielostronne znaczenie w życiu człowieka umożliwia bowiem:
· Zdobywanie wiedzy pośrednio poprzez lekturę i studia
· Orientację przestrzenną i samodzielnie poruszanie się
· Wykonywanie czynności samoobsługowych i gospodarczych
· Wykonywanie pracy zawodowej
· Udział w życiu społecznym
· Komunikowanie się
Na skutek zadziałania negatywnych czynników wewnętrznych (genetycznych, wrodzonych, chorobowych) lub zewnętrznych (urazów) może wystąpić różnego rodzaju uszkodzenia wzroku. Uszkodzenie może występować w różnym stopniu i zakresie albo nawet dotyczyć wszystkich czynności narządu wzroku. W sytuacji ekstremalnej sytuacji może dojść do zupełnej ślepoty.
Uszkodzenie widzenia centralnego (środkowego) występuje wówczas gdy człowiek nie widzi przedmiotów o określonej wielkości z odległości z jakiej widzi oko pełnosprawne.
Klasyfikacja Światowej Organizacji Zdrowia wyodrębnia 3 kategorie ostrości wzroku:
· Normalny
· Słabo wzroczność (umiarkowaną, znaczną)
· Ślepota (całkowita, poczucie światła)
Zaburzeniu może też ulec widzenie barw ( ślepota na barwy) widzenie stereoskopowe (obuoczne) i widzenie nocne czyli adaptacja do widzenia w słabych warunkach świetlnych.
OSOBY NIEWIDOME I SŁABOWIDZĄCE
Istnieją różne definicje i klasyfikacje osób niewidomych i słabo widzących oparte na różnych kryteriach. Podział i definicja Światowej Organizacji Zdrowia opiera się na kryteriach medycznych:
1. Osoby niewidomymi są:
o Osoby całkowicie niewidome- ostrość wzroku 0,00
o Osoby z ostrością wzroku nie większą niż 0,05 a więc osoby ze ślepotą umiarkowaną lub słabo wzrocznością głęboką
o Osoby z ograniczonym polem widzenia nie większym niż 20 stopni niezależnie od ostrości wzroku.
2. Osobami słabo widzącymi są osoby u których ostrość wzroku wynosi od 0,05 do 0,3 a w znaczeniu szerokim dla słabo widzących zalicza się osoby ze słabo wzrocznością głęboką, zaliczone do osób niewidomych.
Za dziecko słabowidzące uważa się takie, które zachowało zdolność widzenia i traktuje ją jako główny kanał uczenia się. Oznacza to, że może ono przez dłuższy czas czytać teksty czarno drukowane, choćby wymagało to specjalnie powiększonego druku, specjalnie powiększających pomocy optycznych.
Mówiąc o osobach słabo widzących trzeba wyróżnić w nich dwie podgrupy.
Pierwsza z nich to osoby z ustabilizowanym stanem wzroku, tzn. że aktualny stan jest trwały i nie zagraża dalsze jego pogorszenie. Druga podgrupa to osoby, dla których prognoza jest niepomyślna. Aktualny stan wzroku jest nieustabilizowany i w przyszłości nastąpi dalsze pogorszenie z całkowitą ślepotą włącznie.
Wśród dzieci z uszkodzeniami wzroku wyróżnia się w Polsce dwie podstawowe grupy: niewidomym i słabo widzących. Granicę między tymi grupami stanowi ostrość wzroku lub ograniczenie pola widzenia do 20 stopni.
Ze względu na jakościowe różnice w poznawaniu świata przez dzieci z dysfunkcją wzroku można by wyróżnić w aspekcie pedagogicznym trzy grupy a mianowicie:
· niewidomych
· szczątkowo widzących
· słabowidzących
Do grupy niewidomych zalicza się dzieci, które nie widzą nic. Jest to grupa najbardziej jednolita, która brak bodźców wzrokowych kompensuje poprzez dynamiczne układy strukturalne, głównie słuch i dotyk oraz procesy korowe. Do tej grupy można zaliczyć dzieci z poczucie światła tj. takie które mogą odróżnić światło od ciemności, ale nie są w stanie rozróżnić barw, kształtu przedmiotów, ruchu lub przestrzeni.
Dzieci szczątkowo widzące spostrzegają przedmioty, a właściwie zarysy ich kształtu oraz ruch; mogą mieć także możliwości różnicowania barw oraz wzrokowej orientacji przestrzennej. W grupie tej braki w widzeniu są tak duże, że w poznawaniu otoczenia dominuje dotyk i inne zmysły zupełnie tylko wrażeniami wzrokowymi. Istnieją tu pewne możliwości wykorzystania wrażeń wzrokowych do poruszania się jest to tzw. widzenie komunikacyjne.
Do grupy dzieci słabowidzących zalicza się te, u których ostrość wzroku mieści się w przedziale od 0,06 do 0,25 normalnej ostrości, czyli ponad 1/20 do 5/20, co oznacza że z odległości 1-5 m mogą one odróżniać czarne znaki wysokości 3 cm, które osoby z normalną ostrością wzroku rozpoznają z odległości 20 m. Widzenie dzieci słabowidzących jest na tyle sprawne, że przy poznawaniu świata dominuje wzrok; posługiwanie się dotykiem i innymi zmysłami w poznawaniu przedmiotów ma na celu uzupełnienie, upewnienie, rozszerzenie spostrzeżeń. Dzieci te przy zastosowaniu pomocy optycznych mogą się posługiwać dość sprawnie drukiem zwykłym. Dzieci słabowidzące wykazują braki w polu widzenia i nie rozróżniają barw.
Obecnie tylko polska terminologia pedagogiczna rozróżnia dwie grupy dzieci”
1. niewidome, które na skutek braku wzroku posługują się pismem punktowym Braille'a
2. słabowidzące, które mogą posługiwać się słowem drukowanym
PRZYCZYNY INWALIDZTWA WZROKU
Wśród przyczyn utraty lub znacznego uszkodzenia wzroku można wyróżnić następujące:
1. czynniki genetyczne
2. wady wrodzone analizatora wzrokowego i uszkodzenie okołoporodowe
3. choroby analizatora wzrokowego
4. choroby zakaźne przebiegające z wysoką temperaturą oraz nowotwory
5. zatrucia, cukrzyca
6. urazy mechaniczne, termiczne, chemiczne
7. awitaminoza
8. zmiany starcze
Do chorób ogólnych, stanowiących zagrożenie dla wzroku, należy zaliczyć przede wszystkim ospę, która przed powszechnym zastosowaniem szczepień ochronnych zbierała obfite żniwo niewidomych, a następnie zapalenie opon mózgowych i mózgu, szkarlatynę, niekiedy gościec i cukrzycę, choroby tropikalne, zwyrodnienia siatkówki i inne. Także zatrucia alkoholem, jadem kiełbasianym i grzybami w niektórych przypadkach prowadzi do ślepoty. Ciężkie uszkodzenia wzroku mogą też spowodować promienie Roentgena lub promienie przy eksplozjach broni nuklearnej.
EWOLUCJA SYTUACJI SPOŁECZNEJ I KSZTAŁCENIA NIEWIDOMYCH
Kształcenie niewidomych zapoczątkował pierwszy tyflopedagog francuski Valentin Haüy, wynalazca wypukłego alfabetu dla niewidomych i założyciel pierwszej szkoły dla dzieci niewidomych w 1784r. w Paryżu. W 1786r. Wydał „Rozprawa o nauczaniu niewidomych”, gdzie pisał, że celem tego zakładu jest pomoc książek z wypukłym drukiem nauczyć niewidomych czytania. Następnym przełomowym momentem było odkrycie Louisa Braille'a. W trzecim roku życia stracił wzrok. Kiedy miał 10 lat został uczniem Instytutu Paryskiego. Tam stworzył nowy, prosty system pisma punktowego. System Braille'a opiera się na sześciopunkcie (po trzy punkty w dwóch pionowych rzędach), którego różne kombinacje dają wszystkie litery, cyfry, interpunkcje, znaki nutowe.
W Polsce pierwszą szkołą dla niewidomych był oddział otworzony w 1842 roku przez księdza Szczygielskiego przy powstałym już dawniej Instytucie Głuchoniemych w Warszawie.
Sytuacja niewidomych w Polsce obecnie znacznie się poprawiła w stosunku do okresu międzywojennego. Mają oni duże osiągnięcia na polu aktywności zawodowej, społecznego zaangażowania oraz oświaty i kultury.
WPŁYW BRAKU WZROKU NA ROZWÓJ PSYCHICZNY DZIECKA
Brak wzroku zwłaszcza od urodzenia, powoduje szereg utrudnień w procesie adaptacyjnym i poznawczym. Sytuacja ta pociąga za sobą zahamowanie szeregu pobudzeń, decydujących dla rozwoju psychicznego. Schoeffler twierdzi, że zmysł wzroku jest najważniejszy ze zmysłów człowieka, a z jego brakiem łączy następujące konsekwencje:
· niemożność odbierania wrażeń wizualnych, będących podstawą spostrzeżeń i przebiegu myśli;
· Ograniczenie możliwości uczestniczenia w powszechnych przyjemnościach i możliwościach życiowych;
· ograniczenie samodzielności w różnych okolicznościach oraz w osiągnięciu celu własnych upodobań i zamiłowań;
· zawężenie możliwości rozwinięcia własnej osobowości w życiu zawodowym i społecznym.
W chwili urodzenia dziecko niewidome „przychodzi z tymi samymi dyspozycjami co ludzie normalni”. Stosowanie do posiadanej natury, właściwej ludziom, niewidomi są fizycznie i duchowo predysponowani do życia istot obdarzonych wzrokiem”. Nie ulega wątpliwości, ze poznanie zmysłowe niewidomych jest zubożone o bardzo istotne wrażenia optyczne, że brak kontroli wzrokowej utrudnia orientację przestrzenną i społeczną, zubaża doznania uczuciowe, utrudnia znaczenie uczenie się i przystosowanie społeczne przez naśladownictwo.
Hayes stwierdzi na podstawie badań testowych że inteligencja niewidomego dziecka amerykańskiego będącego poza szkołą jest opóźnione od 2 do 4 lat w stosunku do normy swego wieku. Zbadano inteligencję uczniów ze szkoły dla niewidomych i stwierdzono że byli oni opóźnieni
już tylko o 2,2 roku w stosunku do normy.
Przeprowadzono badania eksperymentalne osobowości niewidomych. Wyniki wykazały u dzieci niewidomych:
1. wysokiego stopnia składnika neurotycznego
2. małego stopnia samowystarczalności
3. skłonności do braku wiary w siebie
4. tendencji do trzymania się własnego zdania
5. zdolności do życia społecznego.
Badania nad rozwojem emocjonalnym i przystosowaniem społecznym dzieci słabowidzących wskazują, że w porównaniu z dziećmi niewidomymi i widzącymi charakteryzują się one mniejsza odpornościową na stres, mniejszym zrównoważeniem emocjonalnym oraz niemożnością sprostania w pełni wymaganiom i oczekiwaniom środowiska społecznego (szkolnego).
Badania nad poziomem rozwoju fizycznego i sprawności motorycznej wskazują, że jest ona niższa niż u widzących w tym samym wieku. Jest to spowodowane przede wszystkim ograniczeniami ruchliwości, a następnie nie możnością pełnego korzystania z lekcji wychowani fizycznego. Badania pedagogiczne zmierzające do określenia poziomu wiadomości i umiejętności uczniów słabowidzących wskazują, że szczególnie trudno jest im czytać książki drukowane pismem zwykłym oraz sprostać wymaganiom ortografii i gramatyki.
Badania zmierzające do ustalenia przyczyn niepowodzenia w nauce uczniów słabowidzących pozwoliły stwierdzić, że istnieje wprost proporcjonalna zależność między stopniem niedowidzenia a opóźnieniem funkcji analizy i syntezy wzrokowej. Ograniczenie widzenia, choć nie powoduje globalnego obniżenia poziomu rozwoju umysłowego, to jednak utrudnia poznawanie rzeczywistości, sprawność wykonawczą oraz swobodę poruszania się. Specyficzne problemy emocjonalne oraz nieprawidłowy stosunek środowiska do słabowidzących pośrednio implikuje złe przystosowanie społeczne bądź obniżony poziom rozwoju fizycznego i sprawności motorycznej.
REHABILITACJA PEDAGOGICZNA DZIECI NIEWIDOMYCH I SŁABOWIDZACYCH
Istnieją następujące formy i metody kształcenia dzieci słabowidzących:
- kształcenie oparte na współpracy z nauczycielem; dziecko nie uczy się w ogólnodostępnej klasie publicznej, lecz korzysta z pomocą nauczyciela z różnych pomocy tyflodydaktycznych
- prowadzenie gabinetów wyrównawczych: dziecko słabowidzące uczy się w ogólnodostępnej klasie publicznej, a w miarę potrzeby korzysta ze specjalnie wyposażonego gabinetu;
- klasy specjalne: część lekcji wspólnych z dziećmi widzącymi, a część wymagających specjalnych technik- oddzielnie
- szkoły specjalne
- kształcenie zintegrowane z dziećmi widzącymi.
Czynnikiem, który w decydującym stopniu wpływa na wyniki kształcenia, jest u słabowidzących stan wzroku, gdyż nauczanie w szkołach dla słabowidzących prowadzi się za pomocą technik wymagających wzroku.
Oprócz diagnozy medycznej przy kierowaniu uczniów do odpowiednich form kształcenia przyjmuje się następujące kryteria:
a) stopień korzystania ze wzroku jako głównego kanału informacji podczas uczenia się,
b) możliwość zastosowania w praktyce wyników specjalnego kształcenia;
c) poziom ogólnej sprawności oraz ewentualne częściowe deficyty rozwojowe
d) trwały lub postępujący charakter uszkodzenia wzroku;
Ważne zarówno z punktu widzenia medycznego ja i pedagogicznego są przyczyny słabowzroczności oraz okres, w którym ona wystąpiła.
Wśród uczniów szkół dla słabowidzących można wyróżnić następujące grupy:
- dzieci o różnym typie i stopniu wad refrakcji, takich jak: krótkowzroczność lub dalekowzroczność dużego stopnia, niezborność, astygmatyzm krótkowzroczny i mieszany
- dzieci z oczami bezsoczewkowymi i po operacji zaćmy;
- dzieci z zmętnieniami w ośrodkach przeziernych oczu np. rogówek, soczewek, ciałka szklistego;
- dzieci ze zmianami patologicznymi w układzie nerwowym narządu wzroku, a więc te u których stwierdzamy zmiany na dnie oka, w siatkówce i nerwie wzrokowym lub oczopląs;
- dzieci o różnym rodzaju wrodzonych wad narządu wzroku, takich jak małoocze, szczelina tęczówki;
- dzieci z uszkodzonym receptorem np. podwichnięcie soczewek, rozszerzenie źrenicy i inne uszkodzenia spowodowane urazami;
- dzieci z postępującą chorobą oczu jak np. jaskra
W kształceniu słabowidzących stosowne są specjalne środki dydaktyczne, przystosowane do wzrokowych możliwości uczniów. Są to np. druki o zwiększonych literach. Pomoce dydaktyczne trzeba indywidualizować zależnie od rodzaju i stopnia widzenia uczniów. Zasadniczymi kanałami informacyjnymi w procesie uczenia się powinny być dla słabowidzących słuch i dotyk. Dlatego też wielką rolę w kształceniu słabowidzących spełniają taśmy magnetofonowe z nagraniami tekstów, radio oraz środki poglądowe udostępnione nie tylko przez pokaz.
Problematyka rehabilitacji dzieci z brakiem wzroku dotyczy:
- skutków braku wzroku w procesie poznawania rzeczywistości w orientacji przestrzennej i społecznej;
- procesów kompensacyjnych, struktury wyobrażeń surogatowych oraz uczenia się;
- czynników wpływających na rozwój psychospołeczny dzieci niewidomych;
- mechanizmów regulujących zachowanie się i przystosowanie społeczne;
- psychologicznych aspektów integracji niewidomych z widzącymi w toku kształcenia i pracy;
- diagnozy i prognozy psychologicznej.
Proces rehabilitacji jest długotrwały i złożony. Punktem wyjścia tego procesu jest zaakceptowanie przez niewidomego swej osoby i sytuacji życiowej. Akceptacja ta opiera się na realnej samoocenie i aspiracjach adekwatnych do możliwości psychofizycznych. Wynika z niej cel, plan i końcowy rezultat rehabilitacji.
Współczesna elektronika daje niewidomym szansę wzrokowego czytania i pisania oraz oglądania programów telewizyjnych.
Brak kontaktu wzrokowego z matką i z innymi bliskimi osobami opóźnia również jego rozwój emocjonalny i socjalny. Ograniczone jest także znaczenie uczenia się przez naśladownictwo, co może hamować rozwój mowy dziecka, a także jego zaradność i samodzielność. Jeżeli małe dziecko niewidome nie zostanie otoczone prawidłową opieką wychowawczą, to wymienione negatywne skutki braku wzroku będą nieuniknione. Umiejętna rehabilitacja pozwala natomiast w znacznym stopniu uniknąć opóźnienia rozwojowego i niedostosowania społecznego dziecka niewidomego. Postawy rodziców wobec dziecka, a więc jego zaakceptowanie czy też odrzucenie, wymagania nadmierne chronienie, wpływają w znacznej mierze na zaspokojenie jego potrzeb psychicznych. Potrzeby są takie same, jak u dzieci widzących, tylko występują w większym natężeniu, ponieważ ich zaspokojenie jest niedostateczne i zagrożone. Zaliczyć do nic należy potrzeby: bezpieczeństwa, miłości, szacunku, wzrostu i rozwoju nowych doświadczeń i uczenia się, radości i zabawy, uspołecznienia poprzez rozwój swoich możliwości, zaspokojenia pragnień i aspiracji. Dziecko niewidome może być bardziej lub mniej samodzielnie, mieć adekwatną lub zaniżoną samoocenę, może być egocentryczne lub uspołecznione- wszystko w zależności od postaw rodziców.
Czynnikiem wielkiej wagi w procesie poznawczym jest mowa. Dzieci poznają przedmioty łącznie z ich nazwami i stopniowo słowo zaczyna pełnić funkcję coraz bardziej uogólniającą, która w dużej mierze eliminuje potrzebę wyobrażeń w procesie poznawczym. Należy podkreślić, że mowa i myślenie są czynnikami kompensującymi brak wzroku w stopniu nie mniejszym aniżeli pozostałe niewidomemu zmysły. Dzięki wszechstronnej kompensacji i aktywności własnej dziecko niewidome uczy się i rozwija oraz przystosowuje do życia społecznego pomimo swego kalectwa. Dopływ informacji o środowisku jest dla niewidomego znacznie ograniczony. Odbierają je wszystkie jego analizatory zmysłowe, niestety poza wzrokiem, który przecież dostarcza ludziom widzącym aż 80 % wszystkich sygnałów. Dzięki dynamicznym strukturalnym układom kompensacyjnym niewidomy jest jednak w stanie odbierać informacje dźwiękowe, dotykowo-kinestetyczne, węchowe, smakowe, a następnie dane te przetwarzać za pośrednictwem złożonych czynności korowych, takich jak: porównywanie, klasyfikowanie, kojarzenie, abstrahowanie, uogólnianie i interpretowanie.
Wiek w którym dziecko utraciło wzrok nie jest obojętny dla jego rozwoju. Im dłużej widziało, tym pomyślniejsza jest jego sytuacja rozwojowa i przystosowawcza, ponieważ dziecko doświadczeniem, które gromadziło przed utratą wzroku. Bardzo istotnym czynnikiem rozwoju dziecka niewidomego jest prawidłowe funkcjonowanie pozostałych analizatorów oraz pełna sprawność intelektualna umożliwiająca tworzenie kompensacyjnych układów strukturalnych, a także logiczne myślenie i rozwój mowy. Postawa rodziców wobec dziecka niewidomego decyduje o postawie niewidomego wobec siebie, swego ograniczenia i wobec innych ludzi. Dziecko akceptowane w rodzinie akceptuje siebie, afirmuje swoje życie i świat, w którym żyje, potrafi integrować się ze społeczeństwem. Dla aktywizowania pozytywnych mechanizmów obronnych ważne jest wytwarzanie wokół dzieci atmosfery sprzyjającej rozwojowi oraz prawidłowemu przystosowaniu emocjonalnemu i społecznemu, deprecjonujących postaw wobec niewidomych, a także wczesne stworzenie specjalnego programu wychowawczego z użyciem wszystkich środków tyflodydaktyki i tyflotechniki.
Dziecko niewidome żywo odczuwa potrzeby społeczne uznania i afiliacji, niezależności i samodzielności. Zwłaszcza dwie ostatnie są w dużym stopniu zablokowane przez ślepotę. W konsekwencji trudniej znaleźć niewidomemu uznanie i pożądaną przynależność do grupy, polegającą na odgrywaniu w niej określonej roli, mającej rangę społeczną. Dziecko niewidome musi zdobywać swoje miejsce wśród ludzi, walczyć o nie całym nakładem energii i ambicji. Dziecko starsze już wie, że jest przyczyną bólu i troski rodziców, że sprawiło im zawód swoim przyjściem na świat lub ból spowodowany tym, że uległo wypadkowi czy chorobie. Ma ono świadomość ograniczenia swoich perspektyw życiowych, społecznych i zawodowych.
STRES I FRUSTRACJA W ŻYCIU DZIECKA Z INWALIDZTWEM WZROKU
Klasyfikując potrzeby ograniczone przez utratę wzroku można wyróżnić następujące ich kategorie:
1. ograniczenie postaw poznawczych i estetycznych
2. ograniczenie potrzeb osobistych, uczuciowych i orientacyjnych;
3. ograniczenie potrzeb społecznych.
Ograniczenie poznawcze i estetyczne obejmuje:
a) wizualne poznanie świata- nieadekwatność wyobrażeń w myśleniu, schematyzm pojęć;
b) możliwość kształcenia się;
c) znajomość literatury naukowej, poezji, pracy;
d) wypowiadanie się na piśmie, w twórczości literackiej czy korespondencji
e) orientację przestrzenną;
f) doznania estetyczne z dziedziny malarstwa, rzeźby, architektury oraz twórczości artystycznej;
Ta najbardziej bezpośrednia konsekwencja ślepoty jest przyczyną wielu dalszych ograniczeń, przede wszystkim w zakresie poruszania się, a zatem kontaktu z ludźmi oraz możliwości samodzielnego załatwiania swoich spraw i zaspokajania potrzeb.
Ograniczenie potrzeb osobistych dotyczy:
a) swobody ruchów;
b) możliwości uniknięcia bólu, cierpień, przykrości, leczenia;
c) poczucia własnej wartości siły, zdrowia na rzecz stałej świadomości upośledzenia;
d) aktywizacji swoich pragnień i predyspozycji.
Ograniczenia tego rodzaju w dużej mierze pozbawiają człowieka niezależności. Jeżeli nie odznacza się ona wybitną sprawnością i orientacją przes...
cone158