Bajka a baśń - summa
W literaturze dziecięcej, a nawet młodzieżowej do najczęściej używanych terminów należy bez wątpienia bajka. Niekiedy pojęcie to występuje w funkcji syntetycznego określenia literatury dla najmłodszych „w ogóle”, „literatury osobnej’, literatury dla dzieci i młodzieży, literatury dydaktyczno-wychowawczej.
Baśń, bajka, dzieło literackie adresowane do czytelnika dziecięcego i młodzieżowego musi pobudzić wyobraźnię, pomóc dziecku w rozwijaniu inteligencji i podporządkowaniu uczuć, musi mieć związek z jego lękami i dążeniami oraz umożliwić mu pełne poznanie własnych trudności, a zarazem podać sposoby rozwiązywanie nękających go problemów. Z tych i wielu innych powodów żadna lektura dziecięca (poza nielicznymi wyjątkami) nie może się równać z bajką oraz z baśnią.
Baśnie i bajki w przeciwieństwie do wielu utworów dla dzieci pokazują, że walka z przeciwnościami jest nieunikniona. Umowność świata bajkowego i baśniowego stanowi pożądaną i skuteczną przeciwwagę dla tekstów realistycznych, które – czytane wyłącznie – mogłyby wytworzyć przekonanie nieprawdziwe, że literatura jest tylko odbiciem rzeczywistości.
J. Krzyżanowski sformułowaną przez siebie definicję gatunku rozpoczyna stwierdzeniem „ bajka – wyraz bardzo kłopotliwy, bo wieloznaczny, zwłaszcza w zestawieniu z jego odpowiednikami w innych językach”.
W leksykonie literaturoznawczym funkcjonują dwa terminy: bajka i baśń.
Pierwszy z nich oznacza „krótką opowiastkę wierszem lub prozą, której bohaterami są zwierzęta, ludzi, rzadziej rośliny lub przedmioty, zawierające moralne pouczenie wypowiedziane wprost lub dobitnie zasugerowane”, drugi natomiast – „ niewielkich rozmiarów utwór o treści fantastycznej, nasyconej cudownością związaną z wierzeniami magicznymi, ukazujący dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekraczający granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a sferę działania sił naturalnych”.
Baśń zaliczają autorzy słownika do podstawowych odmian epickiej literatury ludowej, co znalazło niewątpliwie odzwierciedlenie w sposobie definiowania tego gatunku, przede wszystkim zaś – w szczególnym wyeksponowaniu w nim treści archaicznych wiążących się z dawnymi wierzeniami i myśleniem magicznym. Powszechna wśród teoretyków literatury świadomość ścisłego związku opowieści fantastycznych ze źródłami ludowymi sprawiła, że w wydanym przewodniku encyklopedycznym przy haśle „baśń” znajdujemy jedynie odsyłacz do opracowanej przez H. Kapeluś definicji bajki ludowej, w której termin „baśń” potraktowany został jako synonim „bajki magicznej”.
1. Specyfika baśni.
Baśń jest jednym z najstarszych gatunków literackich i podobnie jak kultura, której jest wytworem, przechodziła ewolucję.
Pierwsze baśnie, to utwory mityczne, które odzwierciedlały wierzenia w zjawiska nadprzyrodzone. Człowiek pierwotny myślał magicznie, stwarzał sobie rzeczywistość, w której wszystko było ożywione i przepojone magicznymi siłami. W późniejszych czasach gatunek ten przybrał formę baśni folklorystycznej, aby teraz funkcjonować jako gatunek literacki.
Baśń jest to „opowieść o treści fantastycznej bajka, wymysł, nieprawdopodobna historia. W językach słowiańskich występowały formy, typy: baśń, baśnia, basem, basma. Nazwa baśń powstała z dawnego ba – „mówić” (bajati, bajać) przez dodanie formantu – śń, który tworzył nazwy czynności, a po zleksykalizowaniu się derywowanych stał się martwy”.
Termin baśń ma w XVI w. dwa znaczenia: 1. bajka, mit, opowiadanie o treści fantastycznej lub alegoryczno dydaktycznej, utwór literacki lub po prostu opowieść; 2. „wiadomość lub informacja zmyślona, fałszywa, błędna, kropka, kłamstwo.”
W obecnym znaczeniu „baśń” to opowieść o treści fantastycznej, bajka, nieprawdopodobna historia, wymysł, pogłoska. Dziś używa się wyrażeń: baśnie ludowe, baśń muzyczna, świat baśni.
Nazwy baj, baśń pojawiły się w języku polskim wcześniej niż bajka.
W języku potocznym baśń to utwór fantastyczny, w którym występują wróżki, czarodzieje, krasnoludki, dobre i złe duszki, gadające zwierzęta i przedmioty, a pełne emocji przygody bohatera kończą się szczęśliwie, dobro zawsze zwycięża. O baśniowości utworu decyduje „fundamentalna zasada, określająca sposób istnienia i generowania fantastycznych składników jako świata przedstawionego” – właściwości przedmiotów i zjawisk nie występujące w świecie realnym przysługują im w sposób cudowny, nie są niczym motywowane.
Baśń to jeden z podstawowych gatunków epickich literatury ludowej. Jest to niewielki utwór o treści fantastycznej (bajka magiczna), wywodzący się z bajki ludowej.
Baśń to jeden z głównych gatunków literatury ludowej. Jest to utwór narracyjny o treści fantastycznej, którego fabuła przedstawia dzieje bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a światem rządzonym przez siły nadnaturalne.
Zasadniczy kanon europejskiej tradycji baśniowej ukształtował się w średniowieczu z połączenia tematów orientalnych - baśni indyjskich i arabskich, motywów mitologii antycznej oraz wątków pochodzących z literatur różnych regionów Europy. Klasyczny zbiór baśni opracował w końcu siedemnastego wieku Charles Perrault, z początku dziewiętnastego wieku pochodzi zbiór baśni braci Grimm. Najbardziej popularnym zbiorem literackiej baśni europejskiej pozostają do dziś Baśnie Hansa Christiana Andersena z roku 1847.
Literatura fantasy często czerpie z baśni, zarówno jeśli chodzi o budowanie świata przedstawionego, fabułę, bohaterów, rekwizyty.
Cechy baśni:
· Baśń jest utworem nasyconym cudownością związaną z wydarzeniami magicznymi.
· Ukazuje dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a sferą działania sił nadnaturalnych.
· Fantastyczny świat baśni jest zaludniony krasnoludkami, skrzatami, czarownicami, wróżkami, dobrymi i złymi duchami, królewiczami, rycerzami.
· Konstrukcja zdarzeń fabularnych jest nieskomplikowana.
· Zdarzenia rozgrywają się w nieokreślonym miejscu i czasie.
· Schemat kompozycyjny oparty jest na tryumfie dobra nad złem.
· Baśń utrwala zasadnicze elementy ludowego światopoglądu:
· wiarę w nieustającą ingerencję mocy nadprzyrodzonych,
· antropomorficzną wizję przyrody,
· niepisane normy moralne,
· ideały sprawiedliwych zachowań.
Rozwinięcie encyklopedyczne
Najstarsze ze znanych baśni pochodzą z literatury indyjskiej. Obfity materiał baśniowy wywodzi się z literatury arabskiej (Baśnie z tysiąca i jednej nocy). W Europie kanon tradycji baśniowej ukształtował się w średniowieczu. Klasyczne zbiory baśni europejskich opracowali: we Francji - Charles Perrault Contes de ma mere l'Oye ( 1697), wydanie polskie 1961 pt. Bajki Babci Gąski (szczególnie znane są baśnie o Tomciu Paluchu, Czerwonym Kapturku, Kocie w butach) i w Niemczech - bracia Jacob L. K. i Wilhelm Grimm Kinder- und Hausmarchen (1812-15), wydanie polskie Baśnie dla dzieci i młodzieży (1895).
Zbiór literackich baśni europejskich opracował pisarz duński Hans Christian Andersen.
Współcześnie w polskiej i światowej literaturze dla dzieci i młodzieży rozwija się baśń wielowarstwowa, która pojawiła się w XIX w. w twórczości Andersena. Jest to nowoczesna baśń metaforyczna, pełna symboliki, filozoficznych podtekstów, aluzji do rzeczywistości. Baśń przedstawiająca w sposób symboliczno-metaforyczny prawdy egzystencjalne, niezmienne, ponadczasowe. Baśń wielowarstwowa określana jest niekiedy terminem ang. "fantasy" ("nowoczesna fantastyka"). Przedstawicielami baśni wielowarstwowej są m.in. oprócz Andersena, pisarz włoski C. Collodi, pisarz niemiecki , pisarka fiński , pisarz angielski , pisarz francuski A. de Saint-Exupery; w literaturze polskiej: J. Brzechwa, H. Januszewska, A. Kamieńska, , E. Szelburg-Zarembina i inni.
Ważną pozycją w skali świata jest także zbiór "Tysiąc i jedna noc" anonimowego, daleko-wschodniego autora.
Morfologia baśni- bajki.
Włodzimierz Propp wdziele „Morfologia bajki”uważa, że w bajkach(baśniach )zmieniają się nazwy osób działających, ich cechy, płeć, status społeczny, ale nie zmieniają się ich działania, funkcje. Najważniejsze w baśni jest to, co robią bohaterowie, są oni różnorodni, ale często czynią to samo. Działania bohaterów występują zawsze w tej samej kolejności: wszystkie bajki magiczne należą do jednego typu.
Role w baśni:
· bohater- protagonista
· fałszywy bohater-
· osoba wysyłająca,
· przeciwnik (szkodzący bohaterowi)-antagonista
· donator (dostarczyciel przedmiotów magicznych),
· pomocnik,
· królewna albo jej ojciec.
Funkcje w baśni czyli działania bohaterów zaliczamy :
· odejście,
· zakaz,
· naruszenie zakazu,
· wywiadywanie się przeciwnika i udzielanie mu informacji o bohaterze,
· podstęp,
· wspomaganie,
· szkodzenie,
· pośredniczenie,
· przeciwdziałania,
· walka,
· naznaczenia bohatera znamieniem,
· zwycięstwo,
· roszczenia fałszywego bohatera,
· trudne zadanie i wykonanie go,
· rozpoznanie i zdemaskowanie,
· transfiguracja,
· ukaranie,
· wesele.
W baśni zdaniem Rogera Caillois „czary są naturalne a magia regułą.”
W świecie przedstawionym w baśni zacierają się granice między światem realnym a fantastycznym. Charakterystyczny dla tego świata jest rozkład ról: występowanie postaci typowych (według modelu Proppa) i podział postaci na dobre i złe, mądre i głupie, piękne i brzydkie.
„Baśń jest uogólnieniem ludzkiej egzystencji, symbolicznym obrazem losu człowieka: w świecie baśniowym panuje stały ład moralny: dobro, mądrość, siła, odwaga itp. Zwyciężają zło, głupotę, słabość, tchórzostwo”.
Zasadą kompozycyjną baśni jest kontrast. Nieokreślony jest czas i przestrzeń, baśń dzieje się zawsze i wszędzie. Jedną cechą jest odległość czasowa („było to dawno temu”) i przestrzenna („za siedmioma górami, za siedmioma rzekami, ...”). Ta cecha pojawia się na początku i na końcu baśni. Natomiast w zakończeniach następuje zazwyczaj powrót do realności ujawnienia narratora („... i ja tam byłem, miód i wino piłem”).
2.Specyfika bajki
Bajki są echem i poblaskiem artystycznie ukształtowanej mitologii, czegoś, co w rozwoju kulturalnym ludzkości i w tworzeniu sztuki przez człowieka zajmowało kiedyś miejsce jak najbardziej istotne, przeżyciowo i światopoglądowo – pierwszoplanowe (Szuman, 1958: 14). Niewiele jest gatunków literackich, które towarzyszą człowiekowi w ciągu niemal całego jego życia i które tak jak baśń, w sposób istotny i trwały łączą się z istotą pisarstwa dla dzieci a jednocześnie kształtują głęboki poziom znaczeń dzieł literatury wysokoartystycznej. Mimo wielu prac poświęconych bajce magicznej ani jej początki, ani związki międzynarodowe nie są dotąd dostatecznie znane.
Wiadomo, że:różne wątki powstawały w różnych czasach (bajki z papirusów egipskich pochodzą sprzed III tysiąclecia p.n.e., inne prawdopodobnie ze średniowiecza, inne są późniejsze), a tę samą lub bardzo bliską treść mają bajki z różnych kontynentów,
łączy je podobieństwo poetyki.
Przez lata stosunek do bajek i baśni ulegał ciągłym zmianom. W licznych pracach rozpatrywano jej walory wychowawcze i wpływ na psychikę dziecięcą. Na początku naszego wieku H. Wernic pisał, że czytanie małym dzieciom baśni może być szalenie niebezpieczne, ze względu na ich amoralną atmosferę i zaszczepianie niepokoju oraz tworzenie u dziecka zbyt wybujałej wyobraźni.
Obecnie, bajka magiczna jest ceniona między innymi za liczne walory wychowawcze. Uniwersalnymi wartościami, które występują stale w utworach baśniowych są dobro, piękno, szlachetność, wrażliwość na los ludzi i zwierząt. Tajemnica powodzenia baśni ukryta jest także w symbolach i metaforach, w tym, co pomaga nam prawdziwie odczuć jej poetyczność i cudowność. Rzeczywistość ukazywana w baśniach jest zgodna z myśleniem dzieci, przez co pomaga im zrozumieć świat i siebie. Wprowadzając ład i porządek pokazuje, jakie reguły rządzą światem.
Każdy utwór zaliczany do dziedziny twórczości, którą określamy mianem bajki, powinien spełniać następujące warunki:
1. mieć dwuznaczny charakter, musi w utworze nastąpić załamanie naturalnego porządku.
2. możliwość bezkolizyjnego porozumiewaniu się ludzi, zwierząt, roślin a nawet przedmiotów martwych (warunkiem takiego kontaktu jest nadanie rzeczom, obiektom przyrodniczym cech przynależnych istotą żyjącym i myślącym)
3. stosowanie animizacji (animizm – uznanie istnienia duszy we wszystkich przedmiotach traktującego siły i zjawiska przyrody jako bóstwa) i personifikacja (personifikacja – uosobienie, przypisywane przedmiotom, zwierzętom, zjawiskom przyrody, pojęciom abstrakcyjnym cech właściwych tylko ludziom).
W bajce, podobnie jak w micie, nic nie ma kształtu stałego i na zawsze określonego.
Cassirer tak to określa „...dzięki nagłej metamorfozie wszystko może się zmienić we wszystko.
Jeśli istniej jakaś charakterystyczna i uderzająca cecha świata mitycznego, jakieś prawo, które nim rządzi, to właśnie prawo metamorfozy”. W bajce (podobnie jak w micie) wróżka dotknięciem czarodziejskiej różdżki zmienia dynię w karetę, a szczura w woźnicę, bohater uciekający przed goniącym go przeciwnikiem rzuca za siebie grzebień, który zmienia się w gęsty las. Przemianom ulegają też ludzie – zostają oni zaklęci w zwierzęta, kamienie czy inne przedmioty martwe.
Omówienie przeze mnie właściwości bajki – animizację, personifikację, prawo metamorfozy i zawieszenia „naturalnej” przewidywalności, chciałabym potraktować jako właściwy rdzeń bajki, genetycznie wywodzący się z archaicznych pokładów kultury ludowej i nawiązujących do reguł myślenia mitycznego. Wskazane osobliwości budowy świata bajki decydują o tak istotnej w tekstach tego gatunku atmosferze emocjonalnego napięcia, oczekiwania na coś niezwykłego, niebanalnego, co w codziennym życiu zdarzyć się nie może.
Bajka żyje dzięki naszym pragnieniom i naszym radościom oraz naszym wyobrażeniom o świecie wolności, w których spełniają się nasze słuszne życzenia, wszystkie nasze wymagania moralne i społeczne.
Istotnym składnikiem bajki oraz baśni jest ich optymizm, pozytywni bohaterowie, którzy zawsze odnoszą zwycięstwo, zaś akcja rozwija się w pożądanym przez czytelnika kierunku.
Bajka ludowa-to gatunek prozy ludowej, opowiadanie ludowe przekazywane ustnie. Obejmuje wiele odmian:
· bajkę zwierzęcą,
· magiczną (zwaną też baśnią),
· nowelistyczną,
· komiczną
· opowiadania wierzeniowe, zaliczane niekiedy do podań.
Polski termin "bajka" miał w minionych wiekach odcień pejoratywny (ujemny), był synonimem plotki, kłamstwa, toteż wydawca pierwszego polskiego zbioru bajek, K. W. Wójcicki, wprowadził nowy termin "klechda". Słowo "klechda", zarezerwowane przez Wójcickiego dla bajki magicznej, na ogół się nie przyjęło, choć po latach posłużył się nim B. Leśmian w tytule Klechd sezamowych (1913) i Klechd polskich (1956). Przyjęła się natomiast nazwa "baśń".
W epoce romantyzmu, zgodnie z ówczesnymi poglądami na literaturę ludową, bajkę uznano za gatunek niezwykle archaiczny, zawierający rzekome echa wierzeń i mitów.
Momentem przełomowym było ukazanie się edycji bajek ludowych niemieckich filologów i folklorystów, braci Jacoba L. K. i Wilhelma Grimmów: Kinder- und Hausmarchen (1812-15, wydanie polskie Baśnie dla dzieci i młodzieży, 1895), po której ukazały się inne zbiory. W Polsce były to Klechdy (1837) Wójcickiego, bajki zebrane w dziele Lud (1857-90) O. Kolberga, teksty w czasopismach ludoznawczych epoki pozytywizmu, a ponadto także inne zbiory.
Wielkość zebranego materiału (około 6 tys. wariantów, tj. pojedynczych zapisów) skłaniała do rozpoczęcia prac systematyzujących i studiów interpretacyjnych. Wstępem do nich miało być uporządkowanie bajek i ujęcie ich w katalog, zainicjowany w 1888 przez etnografa, językoznawcę i muzykologa J. A. Karłowicza. Dopiero jednak pod wpływem tzw. szkoły geograficzno-historycznej (zwanej też szkołą fińską, od ośrodka w Helsinkach), która wypracowała wzorce dla materiału międzynarodowego, oparte na klasyfikacji według wątków, czyli zasadniczego szkieletu akcji, powstał polski katalog Polska bajka ludowa w układzie systematycznym, przygotowany przez J. Krzyżanowskiego w czasie okupacji, wyd. 1962-63. Pozwala on na dokładny wgląd w zasób polskich bajek ludowych i na podejmowanie szczegółowych studiów.
3. Słownictwo baśniowe i forma Dzieci poprzez nieznane, tajemnicze słownictwo baśni, które przykuwa ich uwagę, przyswajają nowe słowa, niezauważenie dla samych siebie wchodząc w sferę dziedzictwa kulturowego mowy. Zaczynają rozumieć symbole, poznają metafory. Baśnie uczą wyrażać, nazywać i uświadamiać sobie uczucia, co jest bardzo ważne w procesie komunikowania się z innymi i radzenia sobie z emocjami.Kilkuletnie dziecko styka się z wątkami czarodziejskimi, słuchając o krasnoludkach, wróżkach zwykle w uproszczonej, wierszowanej formie. Pełniejsze wejście w tajemnice świata baśniowego następuje przeważnie w fazie samodzielnej lektury baśni.
...
anetkawierzbicka