S. EMPIRYK, PRZECIW LOGIKOM.pdf

Bez tytułu 1

Strona 1 z 4

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do końca staroŜytności │ średniowiecze i odrodzenie │ barok i oświecenie │ 1815-1914 │ 1914-1989

jak i z czego studiować filozofię │ moje wykłady │ Wittgenstein │ filozofowie i socjologowie nauki

O STOIKACH

Sekstus Empiryk, Przeciw logikom I (VII),227-262.

tłum. Izydora Dąmbska

Godzi się teŜ przedstawić pominiętą, jak dotąd, doktrynę stoicką, i o niej teraz będzie

mowa. MęŜowie ci głoszą, Ŝe kryterium prawdy jest przedstawienie kataleptyczne. Aby

zaś to zrozumieć, trzeba najpierw dowiedzieć się, czym jest podług nich przedstawienie, i

jakie są tej formy odmiany. Tak więc przedstawienie jest, ich zdaniem, jakimś

odciśnięciem w duszy. A wokół tego od razu pojawiły się wątpliwości; leantes bowiem

rozumiał odciśnięcie jako coś, co moŜe mieć wklęsłość i wypukłość, podobnie jak wtedy,

gdy powstaje w wosku odciśnięcie sygnetów. Chryzyp natomiast uwaŜał to za

niedorzeczność. Po pierwsze bowiem - mówił - gdy intelekt przedstawia sobie

równocześnie trójkąt i kwadrat, wówczas to samo ciało musiałoby w tym samym czasie

zawierać róŜne kształty i być zarazem trójkątem i kwadratem albo i kołem, co jest

niedorzeczne; po wtóre, jeśli równocześnie pojawi się w nas wiele przedstawień, dusza

miałaby teŜ mieć wieloraką postać, a to jest jeszcze gorsze od poprzedniego. Dlatego on

sam przypuszczał, Ŝe Zenon przez odciśnięcie rozumiał zmianę, tak iŜ twierdzenie jest

następujące: przedstawienie jest zmianą duszy, a juŜ nie jest wtedy niedorzecznością, iŜ

to samo ciało doznaje rozlicznych zmian, gdy zarazem i <w tym samy czasie>

współistnieje w nas wiele przedstawień. Tak samo bowiem, jak powietrze, gdy wielu

równocześnie mówi, doznaje wielu i róŜnorakich wstrząsów a zarazem licznych zmian,

tak teŜ kierująca część duszy, w róŜny sposób coś sobie przedstawiając, doświadcza

czegoś podobnego. Inni jednak mówią, Ŝe nawet i ta definicja, przyjęta przez Chryzypa

po uprzednim sprostowaniu, nie jest trafna. Jeśli bowiem istnieje jakieś przedstawienie,

to jest ono odciśnięciem i poruszeniem duszy; lecz jeśli istnieje odciśnięcie w duszy, to

nie jest ono zawsze przedstawieniem, bo gdy np. pojawi się uszkodzenie palca albo

świerzbienie ręki, to powstanie równocześnie odciśnięcie i zmiana w duszy, ale wcale nie

przedstawienie, poniewaŜ ono nie powstaje w przypadkowej części duszy, jako jej

przypadłość, lecz tylko w intelekcie i w części kierującej; Aby temu [zarzutowi] zapobiec

stoicy oświadczają, Ŝe [mówiąc] o "odciśnięciu w duszy" równocześnie dają do

zrozumienia [domyślnie]: "o ile jest w duszy", tak iŜ pełne określenie jest następujące:

"przedstawienie jest odciśnięciem w duszy o ile jest [istotnie] w duszy". Tak samo jak

bielmo określa się jako białość w oku, podczas gdy równocześnie wyraŜamy myśl: "o ile

jest istotnie w oku", a to znaczy, Ŝe o ile w jakiejś określonej części oka znalazła się

białość, poniewaŜ będąc ludźmi nie wszyscy mamy bielmo, chociaŜ wszyscy z natury

mamy białość w oku; tak samo, gdy mówimy, Ŝe przedstawienie jest odciśnięciem w

duszy, równocześnie dajemy do poznania, Ŝe odciśnięcie to powstaje w jakiejś

określonej części duszy, mianowicie w części kierującej, tak iŜ ta rozwinięta definicja jest

następująca.: "przedstawienie jest zmianą w części kierującej [duszy]".

Inni, wychodząc od argumentu tej samej mocy, przeprowadzili obronę w bardziej

subtelny sposób. Twierdzą bowiem, Ŝe o duszy mówi się w dwojaki sposób: w taki, Ŝe

ogarnia się całe zespolenie, i w sposób szczegółowy, [ogarniając tylko] część kierującą.

Dlatego wtedy, gdy mówimy, Ŝe człowiek składa się z duszy i z ciała, albo Ŝe śmierć jest

oddzieleniem duszy od ciała, wymieniamy właściwie część kierującą. Podobnie teŜ, gdy

przeprowadzając podział mówimy, Ŝe z dóbr jedne przynaleŜą do duszy, inne do ciała, a

inne są na zewnątrz, nie oznaczamy całej duszy, tylko jej część kierującą; do niej bowiem

przynaleŜą doznania i dobra. Dlatego teŜ, gdy Zenon mówi, Ŝe przedstawienie jest

odciśnięciem w duszy, trzeba przez "duszę" rozumieć nie całość, lecz jej część, tak iŜ to,

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 2 z 4

co mówi, naleŜy brać w następujący sposób: "przedstawienie jest zmianą dotyczącą

części kierującej". Lecz jeśli tak jest - mówią niektórzy - natychmiast popełnia się błąd.

ChociaŜ bowiem impuls i zgadzanie się, i rzeczywiste ujęcie są zmianami w kierującej

części [duszy], to jednak róŜnią się od przedstawienia, to bowiem jest jakimś naszym

uleganiem i stanem, tamte zaś o wiele bardziej są jakimiś naszymi [impulsami]

aktywnościami. Definicja jest przeto zła, skoro stosuje się do licznych i róŜnorodnych

rzeczy, l w taki sposób, jak ktoś, definiując człowieka i mówiąc, Ŝe człowiek jest istotą

rozumną, nie opisuje trafnie pojęcia "człowiek", poniewaŜ i Bóg jest istotą rozumną, tak

samo błądzi i ten, kto oświadcza, Ŝe przedstawienie jest zmianą części kierującej [duszy];

nie jest to bowiem objaśnienie dotyczące bardziej tego niŜ kaŜdego innego z

wymienionych ruchów. Gdy tak się rzecz ma, i wobec tego zarzutu, stoicy z kolei

wycofują się ze swych argumentów, mówiąc, Ŝe w definicji przedstawienia trzeba

równocześnie dosłyszeć [owo] "przez uleganie"; tak samo bowiem, gdy ktoś mówi, Ŝe

"miłość jest impulsem do jednania sobie przyjaźni", równocześnie zakłada, Ŝe "u młodych

w rozkwicie", nawet jeśli tego nie wykłada wyraźnie w słowach (nikt bowiem ze starców

ani tych, którzy nie są w kwiecie wieku, nie kocha się), tak teŜ - mówią - gdy orzekamy,

Ŝe przedstawienie jest zmianą części kierującej [duszy], równocześnie zakładamy, Ŝe

zmiana dokonuje się przez uleganie, a nie przez aktywność. Wydaje się jednak, Ŝe w ten

sposób nie unikną oni oskarŜenia; skoro bowiem część kierująca duszy jest odŜywiana i -

na Zeusa - wzrasta, przeto zmienią się przez uleganie, lecz tego rodzaju jej zmiana,

chociaŜ dokonuje się przez uleganie i przez pewien stan, nie jest mimo to

przedstawieniem; chyba Ŝe powiedzą od razu, Ŝe przedstawienie jest swoistym rodzajem

ulegania, który róŜni się od takich stanów; a jeśli to, z czego powstaje przedstawienie,

jest czymś w rzeczach poza nami albo czymś w naszych doznaniach, co trafniej oni

określają jako "próŜne przyciąganie" , wówczas zawsze w definicji przedstawienia

domyślnie wskazuje się, Ŝe uleganie powstaje bądź to ze względu na styczność z tym, co

jest na zewnątrz, bądź ze względu na doznanie, które jest w nas; tego zaś nie moŜna

równocześnie załoŜyć, jeśli idzie o zmianę przez wzrost lub odŜywianie.

Tak oto przedstawienie trudne jest do określenia w szkole stoickiej; wśród przedstawień

zaś liczne i róŜnorakie są odmiany - wystarczy jednak omówić następujące. Jedne z nich

bowiem są prawdopodobne, inne nieprawdopodobne, inne prawdopodobne i

nieprawdopodobne zarazem, inne zaś ani prawdopodobne, ani nieprawdopodobne.

Prawdopodobne są oto te, które wytwarzają łagodne poruszenie w duszy, jak to, Ŝe teraz

jest dzień i Ŝe ja rozprawiam, i wszystko inne o podobnej oczywistości.

Nieprawdopodobne natomiast te, które nie są takie, lecz odwracają nas od zgadzania

się, jak to: "jeśli jest dzień, nie ma słońca nad ziemią; jeśli jest ciemno, to jest dzień".

Zarazem prawdopodobne i nieprawdopodobne są te, które ze względu na stosunek do

czegoś stają się raz tego rodzaju, innym razem znów tamtego rodzaju. Jak np.

przedstawienia dotyczące spraw wątpliwych. Ani prawdopodobne ani nieprawdopodobne

są wreszcie te, które dotyczą takich oto spraw: parzyste [co do liczby swej] są gwiazdy i

nieparzyste co do liczby są gwiazdy. Z przedstawień prawdopodobnych [lub

nieprawdopodobnych] jedne są prawdziwe, inne zaś fałszywe, niektóre zarazem

prawdziwe i fałszywe, niektóre ani prawdziwe, ani fałszywe. Prawdziwe zaś są te, na

których podstawie moŜna utworzyć prawdziwe orzeczenie, jak np. "jest dzień", gdy

właśnie on się jawi, albo "jest światło"; fałszywe - na których podstawie moŜna utworzyć

fałszywe orzeczenie, jak np. Ŝe wiosło pod wodą jest złamane, albo Ŝe portyk się zwęŜa

[ku górze]; zarazem prawdziwe i fałszywe np. to, gdy zjawiła się Elektra Orestesowi w

jego szaleństwie (o ile bowiem narzucało mu się coś realnie istniejącego, to było ono

prawdziwe, istniała bowiem realnie Elektra, o ile natomiast [zjawiała się] jako Erynia, było

ono fałszywe, gdyŜ nie była Erynią) , i znowu, jeśli ktoś przez Diona, będącego przy

Ŝyciu, nawiedzony jest we śnie, jako przez właśnie tu obecnego, śni fałszywe i puste

przyciąganie. Ani prawdziwe, ani fałszywe są przedstawienia ogólne; rzeczy bowiem

szczegółowej postaci są takie lub takie, rodzaje ich natomiast nie są ani takie, ani takie;

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 3 z 4

jak np. jedni z ludzi są Grekami, a inni barbarzyńcami, lecz człowiek, jako rodzaj, nie jest

ani Grekiem - bo wtedy wszyscy ludzie byliby Grekami, ani barbarzyńcą z tego samego

powodu.

Z prawdziwych zaś [przedstawień] jedne są kataleptyczne, inne zaś nie, a te

niekataleptyczne narzucają się w stanach patologicznych, niezliczeni bowiem obłąkani i

melancholicy, chociaŜ odbierają prawdziwe przedstawienia, to jednak nie są one

kataleptyczne i przebiegają tak powierzchownie i przypadkowo, Ŝe oni często ani ich nie

potwierdzają, ani ich nie akceptują. Kataleptyczne zaś jest to [przedstawienie], które

pochodzi od czegoś realnie istniejącego, i zostało wyryte i odciśnięte zgodnie z tym, co

istnieje realnie, a co nie mogło powstać z przyczyny tego, co realnie nie istnieje. Wierząc

zaś, Ŝe istnieje przedstawienie rzeczy realnie istniejących całkowicie zdolne do ich

chwytania i odtwarzające umiejętnie wszystkie ich własności, mówią, Ŝe przysługuje mu

kaŜdy z tych atrybutów. Pierwszym z nich jest to, Ŝe [przedstawienie kataleptyczne]

pochodzi od czegoś realnie istniejącego; wiele bowiem przedstawień zjawia się od

czegoś, co realnie nie istnieje, jak to bywa w wypadku ludzi obłąkanych, i te

przedstawienia wcale nie są kataleptyczne. Drugim zaś atrybutem jest to, Ŝe i pochodzi

ono od przedmiotu realnie istniejącego, i jest zgodne z tym realnie istniejącym

przedmiotem; nieraz bowiem jakieś pojęcia pochodzą od tego, co realnie istnieje, ale nie

są podobne do tego, co realnie istnieje, jak to przed małą chwilą pokazaliśmy w wypadku

szalejącego Orestesa. Przedstawienie bowiem zaczerpnął od czegoś realnie

istniejącego, mianowicie od Elektry, ale ono nie było zgodne z samym przedmiotem

istniejącym; sądził bowiem, Ŝe ona była jedną z Erynii i dlatego zbliŜającą się i usiłującą

przyjść mu z pomocą odepchnął mówiąc:

Zostaw mnie! Ty z moich jedna Erynii.

TakŜe Heraklesa poruszyło coś istniejącego - Teby, ale nie zgodnie z tym, co istnieje;

natomiast zgodne z realnie istniejącym przedmiotem winno być przedstawienie

kataleptyczne. Ale tak musi ono być wyryte i odciśnięte, aby odtwarzało umiejętnie

wszystkie własności przedmiotów przedstawionych. Tak właśnie, jak rzeźbiarze

zespalają wszystkie części wytwarzanych przedmiotów, i w taki sposób, jak za pomocą

sygnetów wyciska się zawsze dokładnie wszystkie ich znamiona w wosku, tak samo ci,

którzy dokonują rzeczywistego ujęcia przedmiotów, chwytają wszystkie ich właściwości.

Dlatego dodali owo "tak jak nie mogło powstać z przyczyny tego, co realnie nie istnieje",

poniewaŜ, inaczej niŜ stoicy, akademicy nie przyjmują, iŜ jest niemoŜliwe, by mogło się

znaleźć przedstawienie jakieś pod Ŝadnym względem nie odróŜniające się. Ci bowiem

[stoicy] mówią, Ŝe ten, kto ma przedstawienie kataleptyczne, umiejętnie dostrzega

zachodzącą między rzeczami róŜnicę, poniewaŜ tego rodzaju przedstawienie ma taką

swoistą właściwość w porównaniu z innymi przedstawieniami, jak węŜe rogate w

porównaniu z innymi węŜami. Akademicy natomiast wręcz przeciwnie głoszą, Ŝe moŜna

znaleźć przedstawienie fałszywe niczym nie róŜniące się od przedstawienia

kataleptycznego. Lecz podczas gdy starsi stoicy mówili, Ŝe takie przedstawienie

kataleptyczne jest kryterium prawdy, młodsi dodali zastrzeŜenie: o ile nie ma Ŝadnej

przeszkody. Niekiedy bowiem zdarza się, Ŝe zjawia się przedstawienie kataleptyczne

niewiarogodne z powodu okoliczności zewnętrznych. Takie np., jak gdy Herakles

postawił przed Admetem Alcestę wyprowadzoną z podziemi, wówczas Admetos uzyskał

wprawdzie kataleptyczne przedstawienie Alcesty, lecz mu nie uwierzył. A kiedy

Menelaos, powróciwszy spod Troi, ujrzał u Proteusza prawdziwą Helenę, pozostawiwszy

na okręcie jej zjawę, dla której przez dziesięć lat toczyła się wojna, chociaŜ odebrał, za

przyczyną czegoś realnie istniejącego i zgodnie z tym, co istnieje realnie, przedstawienie

i wyryte i odciśnięte, nie miał go jednak <za wiarogodne>.

Tak więc przedstawienie kataleptyczne stanowi kryterium tylko wtedy, gdy nie ma Ŝadnej

przeszkody, te zaś [przedstawienia] były wprawdzie kataleptyczne, lecz istniały

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 4 z 4

przeszkody. Admetos bowiem rozumował, Ŝe Alcesta zmarła, i Ŝe ze zmarłych nikt nie

powstaje do Ŝycia, a tylko niekiedy zjawiają się jakieś demony. Menelaos zaś był

przeświadczony równocześnie, Ŝe zostawił Helenę pod straŜą na okręcie, i Ŝe nie jest

nieprawdopodobne, iŜ ta, którą znalazł na Pharos, nie jest Heleną, lecz zjawą jakąś i

demonem. Dlatego przedstawienie kataleptyczne nie tworzy w sposób absolutny

kryterium prawdy, lecz tylko o tyle, o ile nie ma Ŝadnej przeszkody. Samo bowiem wtedy,

jeŜeli jest oczywiste i trafne, ciągnie nas - jak mówią - za włosy, zmusza do zgadzania się

i nie potrzebuje niczego poza sobą samym, by się nam narzucić lub ukazać swą róŜność

w porównaniu z wszystkimi innymi [przedstawieniami]. Z tego teŜ powodu kaŜdy

człowiek, o ile usiłuje uchwycić coś z całą dokładnością, wydaje się sam z siebie

poszukiwać takiego przedstawienia, jak np. w wypadku rzeczy widzialnych, jeśli odebrał

mgliste przedstawienie przedmiotu. NatęŜa mianowicie wzrok, podchodzi całkiem blisko

do tego, na co patrzy, w tym celu, by nie popełnić omyłki, przeciera oczy i w ogóle czyni

wszystko, dopóki nie uzyska jasnego i trafnego przedstawienia rzeczy, o której ma

sądzić, tak iŜ pozna tkwiącą w nim wiarogodność ujęcia. I niemoŜliwą przeto jest rzeczą

mówić inaczej, a ten, kto uchyla to twierdzenie, Ŝe przedstawienie stanowi kryterium,

czyniąc to przypuszczenie na podstawie istoty innych przedstawień, z konieczności

potwierdza ten fakt, Ŝe przedstawienie stanowi kryterium - natura bowiem obdarzyła nas

niby światłem dla poznania prawdy, siłą spostrzegania i powstającym za jej sprawą

przedstawieniem. Dlatego niedorzecznością jest buntować się przeciw takiej sile i

unicestwiać niejako to światło w nas samych. W taki sposób bowiem ten, kto pozostawia

barwy i zachodzące między nimi róŜnice, odrzucając równocześnie wzrok jako nierealny

lub niewiarogodny, a mówiąc, Ŝe istnieją dźwięki, utrzymuje, Ŝe nie istnieje słuch, jest

arcyniedorzeczny, bo, jeśliby nie było tych [narządów], za pomocą których poznajemy

barwy i dźwięki, nie moglibyśmy korzystać z barw i dźwięków; ten więc, kto akceptuje

rzeczy a odrzuca przedstawienie zmysłowe, za pośrednictwem którego spostrzegamy

rzeczy, całkowicie jest szalony i samego siebie czyni równym rzeczom bezdusznym.

Taka jest nauka stoicka; a skoro tak leŜy przed [naszymi] oczyma prawie cały spór na

temat kryterium, jest sposobna chwila, by przystąpić do przeciwnatarcia i zaatakować

[samo] kryterium. Według tego, co juŜ powiedziałem, jedni umieszczają je w rozumie, inni

zaś w bezrozumnych zmysłach, inni jeszcze w obydwojgu; a jedni znów mówili o tym

"przez kogo", np. przez człowieka, inni zaś "za pośrednictwem czego ", jak to za

pośrednictwem zmysłu i intelektu, niektórzy natomiast o tym, co jest przez zastosowanie

[np. przez przedstawienie]. Będziemy się więc starali w miarę moŜności wykazać

trudności właściwe kaŜdemu z tych stanowisk, abyśmy nie byli zmuszeni się powtarzać

wyliczając po kolei kaŜdego z tych filozofów.

2009-10-20

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: