Franciszek Zabłocki, Sarmatyzm,
oprac. Ludwik Bernacki i Tadeusz Mikulski, wyd. 3, BN I 115, 1954.
WSTĘP
I. Teatr i dramat za Stanisława Augusta.
- teatr szkolny:
o teatyni i głównie sztuki Piotra Metastazego, język łaciński (przekłady Antoniego Portalupiego), dwa razy występował w nich Stanisław August.
o pijarzy i głównie dramaty francuskie (przekłady Stanisława Konarskiego), od 1744 r. sztuki Corneille’a, Racine’a, Woltera.
o jezuici i komedia moralizatorska, głównie księdza Franciszka Bohomolca (ok. 25 w latach 1753-1760).
- teatr Stanisława Augusta:
o 8 maja 1765 r. „Opernhauz” (Operalnia).
o Początkowo komedia francuska, włoskie opery i balety, potem polskie: Józefa Bielawskiego „Natręci”.
o Likwidacja w 1767 r.
- teatr warszawski:
o od 1783 r. Wojciech Bogusławski.
- trupy zagraniczne:
o francuskie: 1777-1778, Ludwik Montbrun (były aktor z teatru Stanisława Augusta, teraz „przedsiębiorca”); głównie sztuki Moliera, Regnarda, Destouches’a.
o włoskie: opery buffa i serio, Goldoni i Metastazy.
o niemieckie: głównie 1774-1775, 1781-1782, 1793; sztuki francuskie i włoskie.
o Szekspir i sztuki angielskie: 1778 Francuzi: „Romeusz i Julisia”, 1781-1782 Niem-cy „Hamlet”, „Makbet” i „Król Lear”.
o rosyjskie: dwie sztuki Katarzyny II „Oszust” i „Imieniny gaspazy Worczałkinoj”.
o sceny prywatne: teatr w Pomarańczarni, teatr na wyspie w Lazienkach, operetki francuskie, balety.
- tłumacze i naśladowcy polscy:
o Bogusławski, ok. 35 (Molier, Szekspir, Leasing, opery).
o Leon Pierożyński, 15 (opery i operetki).
o Stanisław Trembecki („Syn marnotrawny” Woltera).
o Adam książę Czartoryski (Regnard).
- oryginalna twórczość polska: Bohomolec, Czartoryski, Krasicki, Wybicki, Karpiński, Niemce-wicz.
II. Żywot i twórczość Franciszka Zabłockiego.
- 1752-1821.
- przebywał na dworze A. Górskiego. Od 1774 urzędnik w Komisji Edukacji Narodowej, od 1788 faktyczny sekretarz Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, 1791 pracował w Wydziale Edukacyjnym Straży Praw. W trakcie obrad Sejmu Czteroletniego (1788-1792) popierał Stronnictwo Patriotyczne swymi satyrami i pamfletami. 1794 był członkiem powstania kościuszkowskiego.
- po 1795 zaprzestał działalności literackiej, wyjechał do Rzymu i przyjął tam święcenia kapłańskie. Po powrocie do kraju był od 1798 proboszczem w Górze, od 1800 w Końskowoli.
- tworzył od 1773 r., przekłady i naśladowania z języka łacińskiego, ody, pasterki, satyry, bajki, do 1794 r.
III. „Sarmatyzm”.
- kłótnia dwóch rodzin szlacheckich w jednym zaścianku.
- źródła: Hauteroche (Noel Le Breton, 1617-1707) „Les Noblem de Province”, 1678 r. – tekst sceny 1 i 3 z aktu I po francusku, potem po polsku.
- Zabłocki wykorzystał cały przebieg akcji dramatycznej, zmiana imion, przystosowanie do pol-skich warunków, ożywienie, sarmatyzm, „żywy i jędrny, barwny i soczysty” język.
- wystawiony w 1785 r.
- druk Aleksander Żołkowski, 1820 r.; Franciszek Salezy Dmochowski, 1830 r.; wpływ na „Pana Tadeusza” Mickiewicza i „Zemstę” Fredry (oba 1834 r.).
Posłowie Mikulskiego.
- tekst „Sarmatyzmu” to czwarta i ostateczna wersja komedii, Bernacki szukał też pozostałych.
- komedia nie tylko „unaradawia źródło”, ale także szydzi z wad narodowych Polaków.
TEKST
- osoby:
o Marek Guronos, dumny i kłótliwy szlachcic, domator[1].
o Ryksa, żona jego w takimże ułożeniu, nieco trunkowa[2].
o Aniela, ich córka, panna grzeczna, mająca polor[3].
o Agatka, Anieli służąca.
o Jan Chrzciciel Żegota, takiż kłótnik i pyszny jak Guronos.
o Radomir, syn Żegoty, kochający Anielę i od niej kochany.
o Skarbimir, szlachcic rozsądny, dawniej trybunalczyk[4].
o Bogumiła, siostra Skarbimira, panna grzeczna i wesoła.
o Burzywoj, powinowaty przez żonę Guronosa, burda[5], zajazdowicz[6], lecz niemęż-ny.
o Widymus, rejent[7] zesłany od podkomorzego powiatowego[8] w pomoc Skarbimirowi ku pojednaniu Guronosa i Żegoty.
o Walenty, syn gajowego z części Guronosa, kochający Agatkę, mający się za ro-zumniejszego od innych, dlatego że był czas jakiś w Warszawie.
o Wojciech, sługa Radomira.
o Retorta, awanturnik, pijak, wieszający się przy szlachcie z okazji lekarz, z potrze-by konował[9].
o Bartek, Matys, Sobek, Grzela, chłopi z części Guronosa.
o Chłopi do Aktu IV-go z części Żegoty, mało mówiący.
- miejsce: we wsi, osiadłej po większej części przez szlachtę.
I. AKT.
1. scena – Guronos i Skarbimir.
- Guronos wścieka się na Żegotę.
- Skarbimir próbuje go hamować.
- żona Żegoty podsiadła w kościele żonę Guronosa.
- Sakrbimir radzi poznać przyczyny konfliktu.
- Guronos chwali się swoim rodem, chce zaatakować Żegotę.
- Skarbimir: „A prawo na napastnych?”.
- Guronos: „Bałamucie, te prawa! Bassateremtete[10]!”.
2. scena – wchodzi Walenty.
- Walenty jest zły na kogoś, dostał kijem od panny Jagi, chrześniaczki Guronosa, za urwanie kwiatów w jej ogrodzie dla ukochanej, „wybiega po sowizdr[z]alsku”.
3. scena – Guronos i Skarbimir.
- Guronos znów zacietrzewiony – Żegota zabrał mu iure caduco[11] jego ziemię, planuje zajazd.
- Skarbimir wolałby zgodą i prawem rozwiązać problem, myśli o skutkach takiego najazdu.
- Guronos „zjątrzony” wychodzi.
4. scena – Skarbimir sam.
- „A to horda/ Tatarska te wieśniaki”, „Głupstwo same i upór”, „Serca tak pojątrzone, tak miałkie rozumy,/ Tak mało szlachetności, a tak wiele dumy!”.
5. scena – wchodzą Radomir i Wojciech.
- Skarbimir mówi im o bezskutecznych próbach uspokojenia Guronosa.
- Radomir jest zmartwiony.
6. scena – Radomir i Wojciech.
- Wojciech wypomina Radomirowi jego zachowanie w stolicy (fircykowatość).
- radomir jest zakochany w Anieli.
- Wojciech: „wieśniaczka, nuż [może] dobra, lecz cielę”.
- Radomir wychwala jej skromność łagodność, urodę…
- Wojciech antyfeminista, przestrzega, że Guronos się wścieknie, gdy ich zdybie, „gdy bije, nie pieści”.
7. scena – wchodzi Agatka.
- Agatka przynosi Radomirowi wiadomość od Anieli, ma go zaprowadzić na schadzkę.
- Radomir daje jej pieniądze.
8. scena – wchodzi Walenty.
- Walenty robi wymówki Agatce, że się spotyka z innymi.
- Radomir występuje w jej obronie, atakuje Walentego.
- Walenty broni Agatki, tchórzy i ucieka.
9. scena – Radomir, Agatka i Wojciech.
- Agatka ma wyjść za Walentego, „Chociaż mędrszy od wielu, jeszcze głupim przecie”, zauwa-ża Burzywoja.
- Radomir i Wojciech wychodzą.
10. scena – Burzywoj i Agatka.
- Burzywoj wypytuje o zdrowie wujka, Guronosa, i ciotki, Ryksy („zasila się” kieliszkiem, a le-karz siebie szklanką i tak się nawzajem leczą), pyta o „Aniołeczkę”[12].
11. scena – wchodzą chłopi: Walenty, Bartek, Matys, Sobek i Grzela.
- chłopi biją Burzywoja, który ucieka, chłopi cieszą się, że Burzywoj ich popamięta.
- Agatka pyta Walentego, czy rozum stracił.
- Walenty chce ją bić.
- Agatka ucieka.
II. AKT.
1. scena – Aniela i Agatka.
- naśmiewają się z pomyłki chłopów (zamiast obić Radomira, pobili Burzywoja).
- Anieli jest trochę żał Burzywoja („kuzyn mój, wszelako”); „Nie łudzi mnie majątek lub świet-ność imienia,/ W sercu cnoty; w rozumie szukam oświecenia”, o Radomirze: „Mimo to, że mu sprzyjam, jakżem z nim nieśmiała,/ Jak się mieszam!”, martwi się waśnią między ich rodzina-mi.
2. scena – Aniela ucieka, wchodzą Burzywoj i Guronos.
- Burzywoj skarży się, „Raz się tylkom obejrzał, ze sto było chłopów”.
- Agatka: „Mniej było krwie niż pyłu”.
- Burzywoj przypomina sobie, że jeden nazywał się Bartek.
- Agatka się naśmiewa.
3. scena – wchodzi Walenty.
- mimo bohaterskich starań Agatki, Walenty jest zaślepiony.
- Burzywoj się miota.
- Agatka uświadamia Walentemu, kogo pobił.
- Agatka wstawia się u Burzywoja, żeby nie karał Walentego.
- Burzywoj chce dać pozostałym napastnikom po 500 kijów.
4. scena – Walenty i Agatka sami.
- ...
chocolate-brown