Haraway Manifest Cyborga.pdf

Magazyn Sztuki: POSTmodernCYBERpunk/Donna Haraway, "Manifest Cyborga"

NR 17/98:

CYBERPUNK

donna haraway: manifest cyborga [fragment]

+ wstęp ewy franus

Wstęp

Ewa Franus

"Manifest Cyborga" Donny Haraway może się dziś wydać trywialny i

oklepany. Co krok słychać tu echo czegoś, co już wielokrotnie obiło się

nam o uszy, jest aż zanadto dobrze znane i za często powtarzane. Ale

losy zjawisk są paradoksalne: echo potrafi czasem wyprzedzić wołanie.

Przypomnijmy: tekst opublikowano po raz pierwszy w połowie lat 80., w

czasach, gdy wiedziliśmy już dobrze, że oprócz organicznych tkanek

składamy się z cliche, dyskursów, tekstów i obrazów, ale jeszcze nie

bardzo świadomi byliśmy tego, jak głęboko maszyny wtargnęły nie tylko

w nasze życie, ale i w nas samych. Postmodernizm jeszcze nie przybrał

posthumanistycznego grymasu, a w każdym razie nie ten jego aspekt

najbardziej wszystkich zastanawiał, jak dzieje się to dzisiaj. Nawet jeżeli

czasem uderzała kogoś siła zacieśniającej się więzi z technologią,

wzbudzało to tylko obojętność, choć może też niechęć, może lęk. Tekst

Haraway należy do klasyki. Jego wartość nie polega tylko na tym, że

uświadomił po raz kolejny w XX wieku znaczenie technologii, lecz na tym,

że u jego schyłku jako jeden z pierwszych, wskazał na rozmiary obecności

Magazyn Sztuki: POSTmodernCYBERpunk/Donna Haraway, "Manifest Cyborga"

w naszym życiu czegoś, co wydawało się bezpiecznie spoczywać na

kartkach science fiction. "Oryginalność Haraway tkwi w tym [...], że

zdołała stworzyć utopię, wchodząc w sam środek dystopii....". Jej cyborg -

optymistyczna wizja racjonalości - wyłania się z gąszcza instrumentalnego

racjopostępu, rosnącego szaleństwa technologii.

W czasach, gdzie wszystkie granice zdają się rozpływać, rozmazuje się

możliwość dychotomicznych wyborów. Przed technologią nie możemy ani

uciec, ani wpaść w bezkrytyczną euforię, raczej -jak sugeruje Haraway - z

optymizmem, radością i kreatywnością trzeba Meduzie spojrzeć w twarz i

wymyślić jakieś całkowicie nowe sposoby współżycia z monstrum, którym

staliśmy się my sami. "Manifest Cyborga -powiedziała Haraway - to w

pewnym sensie dowcip, ale całkiem serio opowiedziany".

Z długiego eseju wybraliśmy jedynie niewielki fragment. Pozostałe części

tekstu mają trochę inny charakter, są mniej szalone. Autorka sięga po

konwencję socjologicznej analizy, szkicując informatyczną wersję

foucaultowskiej wizji rozproszonej, organizującej się w niehierarchiczne

wzorce dominacji. Proces przeobrażeń dotknął, jej zdaniem, wszystkie

przejawy i zakresy władzy, a w tym także domenę płci, która u feministek

ciągle zachowuje swoje bipolarne, hierarchiczne i naturalistyczne kształty.

Sporo uwagi poświęca Haraway w tym tekście dyskusji z feministycznymi

dogmatami i fobiami (technologia jako wynalazek mężczyzn, dążących

przy jej pomocy do przejęcia kobiecych zdolności rozrodczych). Nic

dziwnego, że "Manifest" stal się w latach 90. dla feminizmu jednym z

najważniejszych i najbardziej inspirujących tekstów. Donna Haraway jest

biologiem i historykiem nauki, pracuje na uniwersytecie w Santa Cruz,

gdzie prowadzi badania nad życiem małp.

Haraway Donna, Cyborgs Manifestu, Socialist Review, 1985, t. 80, 65-

108. Reprint; Routledge, New York 1991.

Manifest Cyborga

Donna Haraway

Nauka, technologia i lewicowy feminizm w końcu dwudziestego wieku

czyli ironiczne marzenia o porozumieniu kobiet z mikroprocesorów

(...)

Cyborg to cybernetyczny organizm, hybryda powstająca ze skrzyżowania

maszyny i organizmu. To postać fikcyjna, a jednocześnie wytwór

społecznej rzeczywistości. Na rzeczywistość tę składają się realnie

istniejące w życiu związki, nasza najważniejsza konstrukcja polityczna,

fikcja, która potrafi wstrząsnąć światem. Międzynarodowy ruch

feministyczny stworzył pojęcie "kobiecego doświadczenia", z jednej strony

wydobywając na światło dzienne wszystko to, co pozwala połączyć

kobiety we wspólnotę, a z drugiej demaskując ukrytą za tym pojęciem

niesprawiedliwość i zniewolenie. Kobiece doświadczenie jest jednoczenie

faktem i fikcją na wskroś przesyconą politycznymi znaczeniami,

Wyzwolenie możliwe jest tylko wtedy, gdy uświadomimy sobie

(zrozumiemy imaginacyjnie), na czym polega zniewolenie i gdy zdołamy

wyobrazić sobie jakieś inne możliwości i wybory. Tkankę cyborga tworzy

fikcja i życiowe doświadczenie i to on modyfikuje wszystko, co zalicza się

w końcu dwudziestego wieku do sfery kobiecego doświadczenia. A jest to

walka na śmierć i życie, z tym że granica między science fiction a

społeczną rzeczywistością jest optyczną iluzją.

We współczesnej science fiction roi się od cyborgów - mieszańców

zwierząt z maszynami, które zaludniają dwuznacze światy, jednocześnie

naturalne i sztucznie sfabrykowane. Również wiele cyborgów spotykamy

we współczesnej medycynie, gdzie połączone pary organizmu i maszyny

traktowane jako zakodowane przyrządy, łączą intymne związki o sile nie

znanej w historii seksu. Płeć cyborga przywodzi na myśl cudowną

powtarzalność barokowych form paproci i bezkręgowców. (Czy nie jest to

wyśmienity, całkowicie naturalny środek zapobiegawczy przed

heteroseksizmem?) Sposób, w jaki cyborgi się powielają, nie ma wiele

wspólnego z rozmnażaniem się organizmów. Współczesne metody

produkcji wydają się spełnieniem

wyśnionego przez cyborgi marzenia

o kolonizacji pracy, przy której

koszmar tayloryzmu wydaje się być

słodką idyllą. Współczesna wojna to

orgia cyborgów. To zakodowany w

symbolu C3I (command-control-

communication-intelligence)

podpunkt w budżecie amerykańskiej

obrony, opiewający w 1984 roku na

84 biliony dolarów. Dla mnie

natomiast cyborg stanowi fikcję,

która uosabia społeczną i cielesną

rzeczywistość, lecz jednocześnie jest

on źródłem wyobraźni, z którego

można czerpać wiele niezwykle

inspirujących pomysłów i skojarzeń.

Biopolityka Michela Foucault była

tylko nieśmiałą zapowiedzią polityki

cyborga, obszaru szeroko otwartych

możliwości.

Nasze czasy, koniec XX wieku,

sprawiają wrażenie mitologicznej epoki: wszyscy jesteśmy chimerami,

steoretyzowanymi i sfabrykowanymi hybrydami, gdzie krzyżują się

maszyny z organizmami. Jesteśmy, innymi słowy - cyborgami.

A skoro cyborgi tworzą naszą ontologię, to stąd również musi wynikać

nasza polityka. Cyborg to silnie zagęszczony symbol, składający się w

równym stopniu z wyobrażeniowych fantazmatów i materialnej

rzeczywistości. Dwóch połączonych ze sobą osi, które pomagają

wyznaczyć struktury historycznej przemiany. W tradycji "zachodniej"

nauki i polityki - tradycji rasistowskiego, zdominowanego przez mężczyzn

kapitalizmu, tradycji postępu i przywłaszczenia natury jako środka

służącego do tworzenia kultury, tradycji reprodukcji własnego "ja" przez

jego lustrzane odbicie w Innym - relacje między organizmem a maszyną

określała wojna o linie podziału. Stawką tego przygranicznego konfliktu

były obszary produkcji, rozmnażania i wyobraźni.

Tekst mój mówi o przyjemności odczuwanej przy wiadomym znoszeniu

granic i o odpowiedzialności, którą bierzemy na siebie za ich

konstruowanie. Odwołując się do postmodernistycznego i

nienaturalistycznego stylu myślenia, chcę w ten sposób wzbogacić

dorobek lewicowego feminizmu. Esej ten należy odczytywać w świetle

tradycji utopijnej fantazji o świecie bez płci. Może brakuje w nim genesis -

początku - ale z pewnością jest to również świat bez apokalipsy, czyli

końca. Inkarnacji cyborga nie towarzyszy obietnica ocalenia od potępienia

wiecznego. Jego biografia nie przebiega zgodnie z edy-palnym

schematem, w którym utopia o oralnej symbiozie lub wizja postedypalnej

apokalipsy usiłuje zaleczyć głębokie rany płci. Jak stwierdza Zoe Sofoulis

w nie opublikowanym manuskrypcie o Jacqu-es Lacan, Melanie Klein i

kulturze broni nuklearnej - Lacklein, najstraszliwsze (ale też być może

najbardziej obiecujące) potwory uosabiają w świecie cyborga opowieści o

antyedypalnej narracji, której logika nie ma wiele wspólnego z

mechanizmem wyparcia. Aby przetrwać, musimy tę logikę zrozumieć.

Cyborg pochodzi ze świata postpłci, stąd nie zdradza skłonności

biseksualnych. Nie pociąga go preedypalna symbioza ani wolna od

alienacji praca. Nie ulega też innym pokusom, którymi czarują

najróżniejsze konfiguracje naturalnej pełni, wyłaniającej się z przejęcia

energii poszczególnych części przez wyższe całości. Historia cyborga jest

poniekąd pozbawiona początku (w zachodnim znaczeniu tego słowa), to

szczyt ironii, bo przecież cyborg to także przerażająco apokaliptyczny

telos nasilającej się w zachodniej kulturze potęgi abstrakcyjnego

indywiduum, to ostateczne wcielenie "ja" nareszcie wyzwolonego z

jakichkolwiek zależności, to człowiek swobodnie poruszający się w

przestrzeni. Historia o początku - historia pochodzenia - w

humanistycznym sensie powiązana jest z mitem o pierwotnej jedności,

pełni, błogostanie i przerażeniu. Mit ten reprezentuje falliczna matka, od

której wszystkie istoty ludzkie muszą się odłączyć, zgodnie z nakazem

rozwoju, tak w wymiarze indywidualnym, jak i historycznym. Te dwa

bliźniacze mity o potężnej żywotności znalazły najmocniejszy wyraz w

psychoanalizie i marksizmie. Hilary Klein pokazała, że zarówno

marksistowskie pojęcie pracy, jak i psychoanalityczne koncepcje rozwoju

indywiduum i dojrzewania płciowego opierają się na wizji pierwotnej

jedności, z której następnie wyłaniają się różnice werbowane do dramatu

wzrastającego panowania nad kobietą/naturą. Cyborg pomija ten etap

początkowej jedności, nie ma pojęcia, na czym polega identyfikacja z

naturą. W tym tkwi jego piracka obietnica i dzięki temu zdolny jest być

może do podważenia własnej teleologii, uosobionej w wojnach

gwiezdnych.

Cyborg z uporem i śmiałością poddaje się fragmentaryzacji, lubi ironię,

pozwala sobie na intymność i perwersję. Pociągają go sprzeczne

stanowiska oraz utopie, a poza tym nie grzeszy w jakimkolwiek sensie

naiwnością. Biegunowe przeciwstawienie życia prywatnego domenie

publicznej nie wyznacza jego wewnętrznej struktury, ponieważ definiuje

go technologiczne polis, oparte po części na rewolucji stosunków

społecznych w oikos - domu. Zmienia te dotychczasowe układy między

naturą a kulturą; bo przecież pierwsza nie może ciągle służyć drugiej jako

źródło przywłaszczanych i wcielanych dóbr. Relacje, gdzie całości

kształtują się z poszczególnych części, włączając w to polaryzację i

hierarchiczną dominację, są w świecie cyborga kwestią dyskusyjną i

dyskutowaną. Inaczej niż łudzący się nadziejami potwór Frankensteina,

cyborg nie oczekuje od ojca ratunku. Nie szuka drogi do raju, innymi

słowy nie pragnie, żeby ojciec sfabrykował dla niego heteroseksualną

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: