lingwistyczne.pdf

Prof. dr hab. Jagoda Cieszyńska

Katedra Logopedii i Lingwistyki Edukacyjnej AP

Kraków

„To, co ludzkie, jest w swej istocie językowe”

M. Heidegger (W drodze do języka)

„Kto ma język, ten ma świat”

H-G. Gadamer (Prawda i metoda)

LINGWISTYCZNE I PSYCHOLOGICZNE PROBLEMY OSÓB DWUJĘZYCZNYCH

Na wybór moich zainteresowań wpłynęło słowo pisane i mówione (z psychologicznego

punktu widzenia silniej oddziałujące) profesora Władysława Miodunki. Można by określić

przyjęte stanowisko jako perpektywę psycholingwisty humanistycznego. Pragnę pozostać na

obszarze konkretnych ludzkich losów, choć będę je widzieć na tle dociekań lingwistów,

psychologów, socjologów i filozofów.

Badaniami objęłam dzieci urodzone w Austrii, legalnych emigrantów, tylko z rodzin w

których matka i ojciec są Polakami. Sformułowane w tej publikacji wnioski będą więc

odnosiły się jedynie do tej szczególnej grupy osób bilingwalnych. Chciałam bowiem opisać

takie warunki dwujęzyczności, w których rodzice tracą (częściowo) swój naturalny przywilej

kształtowania języka swoich dzieci. Jest to sytuacja, mająca ogromny wpływ na formowanie

się relacji między rodzicami i dziećmi, kształtowanie postaw rodzicielskich, także na sam

proces wychowawczy. Oficjalny (legalny) pobyt za granicą stwarza drugiemu pokoleniu

możliwość identyfikacji ze społecznością kraju pobytu i pozwala na kształtowanie

prawidłowych postaw. Jednakże stopień opanowania przez rodziców języka nowej ojczyzny

zaburza proces uczenia się ról społecznych przez młode pokolenie.

Za osobę dwujęzyczną uznaje się kogoś używającego równorzędnie dwóch języków 1 .

Współcześni językoznawcy Miodunka (1990), Anusiewicz (1991) i inni, rozpatrują język jako

składnik kultury zbiorowości etnicznej. Gdyby przez analogię utworzyć definicję pojecia

dwukulturow y 2 wówczas musiałaby ona brzmieć: dwukulturowość to równorzędne bycie

(czerpanie, zanurzenie) w dwóch kulturach. Oczywiście takie rozumienie dwukulturowości

1 Nowy Słownik Języka Polskiego , 2002, pod red. E. Sobol

2 kultura – całokształt dorobku materialnego i duchowego ludzkości, wytworzonego w ogólnym rozwoju

historycznym lub w jego określonej epoce ( Nowy Słownik Języka Polskiego , 2002, pod red. E. Sobol)

zmuszałoby do opisania warunków i poziomów korzystania ze zdobyczy dwóch kultur, co w

praktyce wydaje mi się niemożliwe, nawet wobec mojej własnej osoby. Stopień czerpania z

własnej kultury obecnej i minionej (poprzez przekaz rodzinny, społeczny) nie jest łatwy do

oszacowania i nie wydaje się konieczny. Współcześnie wszyscy Europejczycy chlubią się

wspólnym dziedzictwem starożytnych Greków, choć większości nie są znane podstawowe

kanony tej kultury. Zainteresowanie tożsamością kulturową jest charakterystyczne dla

jednoczącej się Europy. Być może także strach przed amerykanizacją popycha do tworzenia

obrazu Europejczyka czerpiącego z tradycji antyku i kultury chrześcijańskiej.

Pisząc o kulturowej teorii języka Anusiewicz (1991) uznaje język za najważniejszy fakt w

obrębie kultury, za zasadniczy jej składnik i jednocześnie za warunek jej istnienia. Mówi on o

języku jako swoistym archiwum kulturowym społeczeństw. Ponieważ rozumie on kulturę

aksjologicznie, jako zbiór wartości wytworzonych i przekazywanych przez daną wspólnotę

językową można dla celów badawczych przyjąć uproszczone założenie: dwujęzyczny oznacza

dwukulturowy. Jeśli powtórzyć za Gadamerem (1993), że każdy język to pewiem

światopogląd, to należy też uwierzyć filozofowi, że najistotniejsze jest to, c o się w tym

języku mówi.

Przyjmuję więc na użytek tej pracy pogląd, iż osoba dwujęzyczna staje się jednocześnie

dwukulturowa na tyle, na ile przejmuje (świadomie i nieświadomie) dorobek kultury niesiony

wraz z drugim używanym językiem. Takie rozumienie dwukulturowości pozwala mi rozróżnić

dwukulturowość etników od dwukulturowości ich dzieci. Dwukulturowość drugiego pokolenia

zawiera nowe elementy niedostępne rodzicom, ale jest uboższa o to, czego poza krajem

przodków posiąść nie sposób. Gadamer (1993) uważa, że ludzie wychowani w określonej

tradycji językowej widzą świat inaczej niż należący do innej. Bowiem poprzez język

przekazywane są normy i sposoby zachowania, oceny i wartości nie tylko moralne, ale

estetyczne i kognitywne. Innymi słowy za pomocą języka przekazywana jest kultura danego

narodu, jeśli nawet nie w całości, to w przeważającej części. Jednakże filozof bynajmniej nie

twierdzi, że jesteśmy skazani na obraz świata wykreowany przez nasz język. Przeciwnie,

optymistycznie zapewnia nas: „Wszelako w każdej tradycji prezentuje się zawsze świat ludzki,

tj. językowo ukonstytuowany. Jako językowo ukonstytuowany, każdy taki świat jest sam z

siebie otwarty na każde możliwe wejrzenie i tym samym na każde rozszerzenie własnego

obrazu świata, a odpowiednio do tego jest dostępny dla innych” (1993, s.406). Otwartość i

dostępność o jakiej mówi Gadamer pozwala dostrzec w problemie dwujęzyczności

-dwukulturowości także wymierne korzyści dla społeczności kraju przyjmującego emigrantów.

W podobny sposób rzecz ujmuje Anusiewicz (1991), przyjmując za istotę języka „zawarty w

nim d o r o b e k k u l t u r o w y (podkr. J.C) pewnej społeczności, będący zarazem

magazynem informacji o rzeczywistości, w której ta społeczność egzystowała i egzystuje, jak i

wyrazem, zbiorem doświadczeń społecznych wyrosłych z określonej praktyki społecznej,

wyrosłych w obcowaniu z tą rzeczywistością, zebranych i nagromadzonych w ciągu wielu

pokoleń, utrwalonych w języku i przekazywanych z pokolenia na pokolenie” (s.18). Zdaniem

tego autora wiedza kulturowa zawarta jest w języku i przez ten język dostępna.

Warto jeszcze przytoczyć pogląd Rozencwejga (1980), który przez dwujęzyczność

rozumie „władanie dwoma językami oraz regularne przechodzenie z jednego języka na inny

w zależności od sytuacji komunikacyjnej” (s. 230). Możnaby rzec w zależności od sytuacji

kulturowej. Rozencwejg podkreśla, że charakter dwujęzyczności zależy od warunków w

jakich jednostka przyswaja drugi język. Jeżeli przechodzi się z jednego języka na drugi w

różnorodnych sytuacjach społecznych „wówczas ma miejsce wytwarzanie się wspólnego dla

obydwu języków zbioru, aż do ukształtowania się wspólnego języka (...) o dwóch

odmiennych sposobach wyrażania” (Rozencwejg, 1980, s.231).

Język dokonuje konceptualizacji i strukturalizacji rzeczywistości, interpretuje ją,

kategoryzuje i wartościuje. Whorf (1982) twierdzi, że te same spstrzeżenia mogą być

podłożem wspólnego obrazu świata tylko wówczas, gdy możliwości językowe są podobne.

Pogląd taki zmusza mnie do zastanowienia się nad budowaniem wspólnego obrazu świata

przez etników i ich dzieci w sytuacjach, które wymagają porozumiewania się w języku Nowej

Ojczyzny. Dotyczy to interakcji w których uczestnicą rodzimi użytkownicy języka, koledzy,

sąsiedzi, nauczyciele, urzędnicy. Ale przecież nie chodzi tylko o błędy językowe jakie są

udziałem rodziców. Problem wynika z odczuwanych przez dziecko negatywnych emocji

wobec matki czy ojca. Zachwianie pozytywnego obrazu rodzica jest konsekwencją dziecięcego

oglądu sytuacji. Sądzę, że bez werbalnego przepracowania tego problemu drugie pokolenie nie

będzie mogło samodzielnie sprostać takiej sytuacji psychologicznej.

Z mojego pola badawczego jako przykład językowego kreowania rzeczywistości może

posłużyć opis zachowań jezykowych Austriaków wobec najbanalniejszej realności jaką są

śmieci. Rozdzielanie odpadów w domowych gospodarstwie jest niestety obce mojej polskiej

kulturze, stąd trudności z nazwaniem kubłów przeznaczonych na różne rodzaje śmieci (jest

ich kilka). O ile kosz „Bio” można łatwo przetłumaczyć na kompost, choć obecność tego

ostatniego w kuchni nie przystaje do naszego rozumienia przywołanego terminu, to już

przetłumaczenie nazwy „Restmuehle” na resztki nie pokrywa się z polskim znaczeniem tego

słowa. Z punktu widzenia znaczeniowego to, właśnie byłoby nasze bio. Polacy w Austrii

radzą sobie z tym codziennym faktem, dokonując zapożyczeń: np. wyrzuć do bio, daj do rest.

Z tego prostego przykładu można jeszcze wywieść kolejną tezę o tym, jak różnice

językowe zmieniają wizję świata. Badane przeze mnie dzieci wykazywały dużą wiedzę

dotyczącą recyclingu i wysoką świadomość wpływu własnej działalności na przyrodę. O

takich sytuacjach kiedy istnienie słowa pozwala nam dopiero spostrzec rzecz mówił

Heidegger (2000, s.116): „Nie będzie rzeczy gdzie brakuje słowa”, bo „dopiero słowo

pozwala przejawiać się rzeczy taką, jaka ona jest” (s. 121).

Gdyby zgodzić się z tezą Wittgensteina, że „granice mego języka oznaczają granicę mego

świata”, to trzeba przyjąć ją w modyfikacji Kwaśnicy (1991). Słusznie podkreśla on fakt

nieostateczności owych granic i ich zależność od naszego działania. W tym wypadku działanie

oznacza naukę obcego języka wraz z tworzącą go wspólnotą kulturową. „Można by zatem

powiedzieć tak: kategorie i struktura naszego (tj. używanego przez nas) języka zamykają nasze

myślenie w pewnych pojęciowych ramach, ale komunikacja (interakcja), czyli sposób

posługiwania się językiem sprawia, że bezustannie wychodzimy poza ramy. (...) Ludzka

językowa refleksja ma ze swej natury charakter dialogiczny i dlatego język jako narzędzie

takiej refleksji otwiera przed nami te rejony świata, które sam uprzednio zamknął” (Kwaśnica

1991, s.48). Taki kierunek myślenia pozwoli ująć fakt dwujęzyczności jako: warunek rozwoju

jednostki, poszerzenie jej intelektualnych i osobowych możliwości. Stwarza także płaszczyznę

wpływu na postrzeganie świata przez większość językową, która w zetknięciu z osobą

dwujęzyczną i jej ojczystm językiem, może także dostrzec to, co do tej pory nie było dla niej

dostępne, to nie znaczy, że obiektywnie nie istaniało.

Nie należy wszakże zapominać, że nawet najlepsze opanowanie obcego języka „nie pozwala

zapomnieć nie tylko własnego obrazu świata, ale nawet własnego obrazu języka. Spotykany

przez nas świat nie jest tylko obcy, lecz jest innym światem związanym z naszym całą

obfitością relacji. Ma on nie tylko własną prawdę w sobie , lecz także własną prawdę dla nas ”

(Gadamer 1993, s.401).

Język ukazuje także utrwalone nawyki myślowe w słownictwie, także w morfologii i

składni (Fischer, 1980). Z punktu widzenia psychologii istotne jest przystosowywanie się

języka do jak najlepszego (najskuteczniejszego) wyrażania intencji użytkowników. Stąd

trudności w komunikacji, czy wręcz nieporozumienia, jakie obserwujemy podczas rozmowy

między rodzimym użytkownikiem języka a osobą posługującą się tym językiem jako obcym.

Tłumaczenie wprost nie zawsze oddaje zamierzenia nadawcy. By się skutecznie

komunikować trzeba uczyć się języka w sytuacjach jego konkretnych użyć. To oznacza

konieczność włączenia w naukę obcego języka, empatycznego (współodczuwającego)

przetwarzania informacji: językowych, pragmatycznych, społecznych i kulturowych.

Wspólnota językowa pozwala wielokrotnie jej użykownikom skutecznie porozumieć się za

pomocą jednego słowa 3 . Osobie spoza wspólnoty trzeba rzecz wyłożyć w kilku słowach,

czasem zdaniach. Fischer twierdzi, że słownik życia codziennego stopniowo i w szczególny

sposób wypełnia się znaczeniami. „Słowa i wyrażenia konkretnieją: wyrażają i przekazują

bardzo szczegółowe informacje za pomocą ograniczonych środków formalnych” (1980,

s.215). Wspólnota wiedzy (kompetencji kulturowej, społecznej, pragmatycznej) pozwala

członkom interakcji nadawać wypowiedziom znaczenia dodatkowe, wielokrotnie tylko

czasowo. Na czas konkretnej sytuacji komunikacji.

Casad (2003) stwierdza, że rozważania dotyczące funkcjonowania języka/języków muszą

uwzględniać wiedzę dotyczącą procesów poznawczych. W ujęciu kognitywistów użycie

języka jest szczególnym przypadkiem procesu przeprowadzania kategoryzacji. „Języki

narzucają pewną wizję świata, system klasyfikacji i reguły służące ustaleniu relacji” (Tortosa,

1986, s.61). Rozumiejąc odmienność funkcjonowania poznawczego osób bilingwalnych,

chcę wyraźnie zaznaczyć, że przede wszystkim interesuje mnie, poza problematyką

budowania własnej tożsamości, jaki jest wpływ dwujęzyczności na przyswajanie języka a nie

jaki można dostrzec efekt w funkcjonowaniu poznawczym w ogóle. Zgadzam się z

twierdzeniem, że proces przyswajania i posługiwania się dwoma językami wywiera wpływ na

reprezentacje poznawcze człowieka, nie jest to jednak zasadniczy problem moich dociekań.

choć oczywiście mówiąc o tożsamości nie da się całkowicie tej kwestii pominąć.

W tym miejscu ważne jest dokonanie pewnego ustalenia, które charakteryzuje

psychologiczne warunki bycia osobą dwujęzyczną. Przytaczam więc w całości wywód

Gadamera (1993, s.407).

„Ustalamy więc, że językowe uwarunkowania naszego doświadczenia świata nie oznacza

żadnej wyłączności perspektywy; jeśli przez wkraczanie w obce światy językowe

przezwyciężamy uprzedzenia i ograniczenia naszego wczesniejszego doświadczenia

świata, to nie oznacza to wcale, że opuszczamy i negujemy własny świat. Jako podróżnicy

wracamy do domu z nowymi doświadczeniami. Jako emigranci wszelako, którzy już nie

wracają, n i e m o ż e m y z u p e ł n i e z a p o m n i e ć (podkr. J.C).”

Wychodząc od myśli Heideggera „...właściwym miejscem (...) ludzkiego bytowania jest

język” (2000, s.113) konieczne jest nieustanne pamiętanie, iż egzystencja człowieka zmienia

się odkąd zaczyna opisywać swój świat w jakimś innym języku, i że jego pierwszy język na

3 Widać to wyraźnie w komunikacji wewnątrz subkultur, w grupach zawodowych, sportowych.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: