BORIS AKUNIN
Przygody magistra
Skrzynia na złoto
Z rosyjskiego przełożyła Elżbieta Rawska
Rok wydania oryginalnego: 2000
Rok wydania polskiego: 2005
Rozdział pierwszy
I cóż, że fałszywa i zła...
To była niechęć od pierwszego wejrzenia.
Kiedy pociąg ruszył z ostatniej łotewskiej stacji o niemelodyjnej nazwie Zilkupe, przejechał z łoskotem po stalowym moście i zaczął się zbliżać do granicy rosyjskiej, Nicholas przysunął się do okna i przestał słuchać bełkotliwej gadaniny swego towarzysza podróży.
Aivar Kalinkins, eksporter przetworów mlecznych, był tak dumny ze swojej znajomości angielskiego, że przejść w rozmowie na rosyjski zdawało się rzeczą niemożliwą, a zresztą sądząc z tego, jakie opinie wygłaszał łotewski handlowiec na temat swych niedawnych współobywateli, można by wątpić, czy zechciałby się wypowiadać w języku Puszkina i Dostojewskiego. Od samej Rygi biznesmen wprawiał się na uprzejmym i cierpliwym Brytyjczyku w stosowaniu angielskich idiomów, ćwiczył też użycie czasu past perfect continous. Do współtowarzysza podróży zwracał się „mister Fendorajn”. Nicholas nie chciał wyjaśniać, że widniejące na jego wizytówce nazwisko „Fandorine” wymawia się inaczej; wolał uniknąć dociekliwych pytań na temat swego pochodzenia, etnicznych korzeni itede - musiałby bowiem wdać się w zbyt długie wywody.
Sam właściwie nie bardzo rozumiał, dlaczego zdecydował się dotrzeć do Rosji tak okrężną drogą: najpierw statkiem do Rygi, a stamtąd pociągiem. O wiele prościej i taniej byłoby wsiąść w samolot na Heathrow i trzy godziny później wylądować na rosyjskiej ziemi, czyli na lotnisku Szeriemietiewo, które - zgodnie z bedekerem - znajduje się zaledwie o dwadzieścia minut jazdy od centrum Moskwy. Jednakże protoplasta rodu rosyjskich Fandorinów, kapitan Cornelius von Dorn, trzysta lat wcześniej nie mógł skorzystać z komunikacji lotniczej. Podobnie zresztą jak z kolei. Jednakże musiał przybyć do Rosji mniej więcej tą samą drogą - wybrawszy podróż morską, ominąć niespokojną Polskę, zejść na ląd w Mitawie lub Rydze i tam przyłączyć się do jakiejś kupieckiej karawany, zmierzającej ku stolicy dzikich Moskowitów. Najprawdopodobniej w 1675 roku von Dorn również przeprawiał się przez tę leniwie płynącą, połyskującą pod mostem rzekę. I czuł niepokój przed spotkaniem z nieznaną, na poły mityczną krainą - podobnie jak teraz Nicholas.
Ojciec mówił: „Żadna Rosja nie istnieje. Zrozum, Nicholas, jest tylko obszar geograficzny, terytorium, które niegdyś zajmowało państwo o takiej nazwie, ale cała jego ludność wymarła. Teraz wśród ruin Koloseum gnieżdżą się Ostrogoci. Palą tam ogniska i pasą kozy. Żyją wedle własnych obyczajów i rytuałów, mówią własnym językiem. Po cóż my, Fandorinowie, mielibyśmy to oglądać? Czytaj dawne powieści, słuchaj starej muzyki, przeglądaj albumy. To właśnie jest nasza, moja i twoja, Rosja”.
Sir Alexander nazywał także obywateli dzisiejszego państwa rosyjskiego „nowymi Rosjanami”, przy czym ochrzcił ich tak na długo przedtem, nim termin ten zaczął się kojarzyć ze współczesnymi nowobogackimi, którzy zamawiają garnitury u drogich londyńskich krawców przy Savile Row i posyłają swoje dzieci do najlepszych prywatnych szkół (oczywiście, nie tych naprawdę najlepszych, lecz po prostu najkosztowniejszych). W opinii Fandorina (pozostańmy przy rosyjskiej wersji nazwiska) seniora, „nowymi Rosjanami” byli wszyscy mieszkańcy Kraju Rad, tak mało przypominający niegdysiejszych, „dawnych”.
Sir Alexander, znakomitość w dziedzinie endokrynologii (niewiele brakowało, by otrzymał Nagrodę Nobla), nigdy i w niczym się nie mylił, dlatego też Nicholas długo, posłuszny radom ojca, trzymał się z daleka od kraju swoich przodków, zwłaszcza że kochać Rosję na odległość istotnie było łatwiej i przyjemniej. W wybranym przez siebie zawodzie (Nicholas był z wykształcenia historykiem, specjalizującym się w dziejach dziewiętnastego wieku) Fandorin junior nie musiał poddawać tego czystego uczucia ryzykownym próbom.
Rosja ubiegłego stulecia, zwłaszcza jego drugiej połowy, prezentowała się całkiem szacownie. Oczywiście, że i w tamtych czasach pod skrzydłami dwugłowego orła dochodziło do wielu moralnie podejrzanych praktyk, mieściły się one jednak w granicach normy, jakie wyznaczała historia Europy, a więc tym samym można je było uznać za wybaczalne. W momencie dziejowym zaś, w którym owe granice zostały przekroczone, a do głosu dochodził bezmyślny rosyjski bunt, kończyła się też sfera profesjonalnych zainteresowań Nicholasa Fandorina.
Najbardziej fascynujący aspekt wzajemnych stosunków magistra nauk historycznych i Rosji stanowił ich całkowicie platoniczny charakter - wszak rycerska służba wybranej damie serca nie wymaga bliskości fizycznej. W czasach, gdy Nicholas był studentem, potem stażystą, a wreszcie doktorantem, trzymanie się na dystans od „imperium zła” zdawało się właściwie postępowaniem najzupełniej naturalnym. Wówczas, w epoce Afganistanu, zestrzelenia koreańskiego samolotu i szykan wobec twórcy bomby wodorowej, wielu historyków slawistów musiało ograniczać się w swych badaniach naukowych jedynie do lektur i emigracyjnych archiwów. Z czasem jednak złe czary, w których mocy pozostawało eurazjatyckie imperium, zaczęły się powoli rozpraszać. Kraj zwycięskiego socjalizmu, osiadłszy na mieliźnie, jął przechylać się na bok, po czym w imponującym wręcz tempie rozpadł się na kawałki. W owych latach Rosja zdążyła się stać modna, by po krótkim czasie znów okazać się demodée. Wyjazd do Moskwy przestano uważać za egzotyczną przygodę; co poniektórzy poważniejsi naukowcy posiadali nawet własne mieszkania przy prospekcie Kutuzowa lub w Dzielnicy Południowo-Zachodniej, Nicholas jednak wciąż dochowywał wierności tamtej, dawnej Rosji, tę nową zaś, która tak szybko się zmieniała, zmierzając w niewiadomym kierunku, na razie obserwował jedynie z daleka.
Mądry sir Alexander mówił: „Szybkie zmiany mogą wyjść społeczeństwu jedynie na gorsze - to właśnie nazywa się rewolucją. Wszelkie zaś zmiany pozytywne, ewolucyjne, zachodzą bardzo, bardzo powoli. Nie dawaj wiary górnolotnym perorom nowych Rosjan na temat wartości humanistycznych. Ostrogoci jeszcze pokażą swoją prawdziwą twarz”.
Ojciec, jak zwykle, miał rację. Historyczna ojczyzna zgotowała Nicholasowi niemiłą niespodziankę - po raz pierwszy w życiu zaczął odczuwać wstyd z tego powodu, że urodził się Rosjaninem. Dawniej, gdy kraj zwał się Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, można się było z nim nie identyfikować, teraz wszakże, gdy przywrócono mu jego dawne, czarodziejskie imię, trudniej przychodziło zachowywać dystans. Biedny Nicholas chwytał się za serce, ilekroć widział w telewizji bombardowanie na Kaukazie, i krzywił się boleśnie, gdy pijany rosyjski prezydent dyrygował wystraszoną berlińską orkiestrą. Wydawałoby się, że on, magister historii z Londynu, nie ma nic wspólnego z tym potężnym, niedźwiedziowatym prostakiem, wywodzącym się z kręgu dawnych działaczy partyjnych. Ale przecież rzecz w tym, że nie był to prezydent radziecki, tylko rosyjski. Wiadomo: wystarczy nazwać coś inaczej, by zmieniła się również treść, sens...
Ach, zresztą cóż tam prezydent! Najgorszy ze wszystkiego w nowej Rosji był koszmarny melanż niczym nieusprawiedliwionej pychy z ekshibicjonistyczną skłonnością do samobiczowania, a wszystko to w duchu: „Jam car, niewolnik, robak, Bóg!”. I na dodatek wieczna, nieustanna żebranina, przeplatana pogróżkami i pobrzękiwaniem - mówiąc metaforycznie - zardzewiałą bronią strategiczną! A bezwstydne, wulgarne wynoszenie się nowej elity! Nie, Nicholas absolutnie nie pragnął postawić stopy na ziemi swej duchowej ojczyzny, w głębi serca wiedział jednak, że prędzej czy później taki moment musi nadejść. I powoli się do niego przygotowywał.
W odróżnieniu od ojca, który okazywał demonstracyjny brak zainteresowania nowinami z Moskwy i uparcie używał określeń „aeroplan” i „uposażenie” zamiast „samolot” i „wypłata”, Fandorin syn starał się być na bieżąco (tego wyrażenia sir Alexander zdecydowanie nie uznawał) we wszystkim, co dotyczyło Rosji, miał wiele znajomości wśród Rosjan, którzy bywali w Londynie, i w specjalnym notesie zapisywał nowe słowa i zwroty, na przykład: „jak skotłować melon” - jak ukraść milion („melon” - wyraz bliski brzmieniowo słowu „milion”) - i tak dalej, strona za stroną. Nicholas lubił od czasu do czasu błysnąć przed jakąś rosyjską turystką bezbłędną moskiewską wymową i znajomością najnowszych idiomów. Niezawodne wrażenie na dziewczynach wywierał wielokrotnie wypróbowany przez Nicholasa trik: oto dwumetrowy londyńczyk, niezwykle uprzejmy i dobrze wychowany (do czego raczej w kraju nie przywykły), z przylepionym do twarzy idiotycznym uśmiechem i nieskazitelnym przedziałkiem pośrodku głowy - słowem, klasyczny, typowy Anglik - nagle proponował: „Miła Nataszo, nie kopnęlibyśmy się do Chelsea? Szykuje się tam dzisiaj czadowa imprezka. Prawdziwy odlot”.
Nazajutrz po tym, jak Nicholas podziwiał w telewizji talenty dyrygenckie rosyjskiego prezydenta, doszło do wydarzenia, które stało się pierwszym krokiem na drodze do jego spotkania z ojczyzną.
Doskonały i nieomylny sir Alexander popełnił jedyny w swoim życiu błąd. Zamierzając wybrać się wraz z żoną do Sztokholmu (podróż była przedsięwzięciem wyjątkowej wagi ze względu na przyznanie - niewątpliwe, lecz wciąż jeszcze odwlekające się - Nagrody Nobla), Fandorin senior postanowił nie lecieć samolotem, tylko odbyć krótki, przyjemny rejs po Morzu Północnym na pokładzie promu „Christiania”. Tak, tak, tego właśnie, który z powodu niewiarygodnej wręcz pomyłki urządzeń komputerowych zderzył się we mgle ze zbiornikowcem wiozącym ropę i przewrócił. Doszło do potwornej, brutalnej walki o miejsce w szalupach ratunkowych i ci, dla których tego miejsca zabrakło, znaleźli się tam, gdzie spoczywają szczątki galeonów Wielkiej Armady. Mimo dość zaawansowanego wieku sir Alexander był w doskonałej formie fizycznej i z pewnością mógłby się znaleźć pośród szczęśliwców, którzy zdołali się uratować, ale ojca odpychającego innych pasażerów, by ocalić życie własne lub lady Anny, Nicholas po prostu nie potrafił sobie wyobrazić...
Pozostawiając jednak na boku emocje, tak naturalne w tego rodzaju tragicznych okolicznościach, musimy stwierdzić, że w następstwie fatalnie dokonanego przez niedoszłego noblistę wyboru Nicholas odziedziczył po ojcu tytuł, wspaniałe mieszkanie w południowym Kensingtonie, przerobione z dawnych stajen, i pieniądze w banku, utraciwszy jednocześnie - niestety - mądrego doradcę. Spotkanie z Rosją stało się niemal nieuniknione.
Decydujący drugi krok nastąpił jednak dopiero po upływie roku. Zanim wszakże opowiemy o połówce listu-testamentu kapitana von Dorna i zagadkowej przesyłce z Moskwy, musimy koniecznie wyjaśnić pewną okoliczność, która odegrała ważną, a może nawet kluczową rolę w poczynaniach młodego magistra.
Chodzi mianowicie o coś, co określa się słowem o niezbyt pozytywnej konotacji - „niedorobiony”. Nicholas usłyszał je po raz pierwszy od jednego z nowych Rosjan, z którym połączyła go przelotna znajomość („niedoróbka” - rzecz lub czynność wykonana niedbale, źle; „niedorobiony” - o człowieku „bez piątej klepki”, zagubionym, nieumiejącym znaleźć swego miejsca w życiu). Określenie było niewybredne, lecz precyzyjnie oddawało istotę rzeczy. Nicholas od razu zrozumiał, że w pełni odnosi się do niego. Był jak niedopasowany klucz, który luźno obraca się w dziurce, zwanej życiem, niczego nie otwierając ani nie zamykając. Ot, niedoróbka.
Pojemny znaczeniowo przedrostek „niedo-” w ogóle odnosił się do wielu spraw w życiu Fandorina. Weźmy chociażby jego wzrost, sześć stóp i sześć cali. Trudno by, oczywiście, nazwać Nicholasa niedorostkiem, gdyż na większość mieszkańców naszej planety mógł spoglądać z góry. Wystarczyło jednak przeliczyć dane na system metryczny - mierzył metr dziewięćdziesiąt dziewięć. Nie dostawało mu jednego centymetra do dwóch metrów.
Podobnie ze sprawami zawodowymi. Wprawdzie Fandorin był jeszcze zupełnie młody - sporo dzieliło go od czterdziestki - ale jego rówieśnicy wydali już po parę monografii, wielu zdążyło się doktoryzować, jeden został nawet zaszczycony członkostwem w Królewskim Towarzystwie Historycznym. Profesor Crisby, dawny opiekun naukowy Nicholasa, powiedział o nim kiedyś: no cóż, tak, może i jesteś historykiem, ale małego kalibru. To znaczy, że nie dla niego wybitne osiągnięcia w postaci nowych teorii czy koncepcji; stać go co najwyżej na drobne, przyczynkarskie odkrycia faktograficzne. A wszystko dlatego, że przeszkadza mu niedostatek (znowu „niedo-”) cierpliwości, niechęć do solidnej pracy. Czyli, jak się wyraził szacowny profesor, brak Nicholasowi sitzfleischu.
Przykre, prawda? A jeśli ktoś jest uczulony na kurz? I po dziesięciu minutach siedzenia w archiwum łzy leją mu się z oczu, z nosa cieknie, policzki pokrywają się purpurowymi plamami i nie może wydobyć głosu z opuchniętego gardła? Tak, zgadza się, Nicholas nigdy nie odwiedził żadnego z krajów tak zwanego Trzeciego Świata, gdyż wszędzie tam pełno jest kurzu i brudu! Z tego samego powodu, będąc na drugim roku, nie pojechał na wykopki archeologiczne do Maroka!
A zresztą czy warto samemu się oszukiwać? Historia pociągała Nicholasa nie tyle jako dyscyplina naukowa, powołana do tego, by zgłębić ogrom życiowych doświadczeń ludzkości i wyciągnąć z nich praktyczne wnioski, lecz raczej jako fascynująca, czarodziejska pogoń za czasem, który bezpowrotnie odszedł w przeszłość. Ów czas nie pozwalał zmniejszyć dystansu, umykał, wyślizgiwał się z rąk, niekiedy jednak zdarzał się cud, a wówczas na krótką chwilę udawało się pochwycić tego ognistego ptaka za efemeryczny ogon i w ręku zostawało kruche, migotliwe piórko.
Dla Nicholasa przeszłość ożywała dopiero wtedy, gdy przybierała postać i rysy konkretnych osób, które niegdyś stąpały po ziemi, oddychały tym samym powietrzem co my, dokonywały czynów szlachetnych bądź nagannych, a potem umierały i na wieki odchodziły w niebyt. Bo właśnie w to ostatnie tak naprawdę nie wierzył. Nie wierzył, że można zniknąć na zawsze. Po prostu ci, którzy umierają, stają się dla żyjących niewidzialni. Fandorin nie uważał za metaforę słów pewnego poety nowej Rosji (niektóre wiersze jego pióra cenił nawet nieprzejednany sir Alexander): „...Wierz mi, że śmierć to kłam, bo nieśmiertelni wszyscy są i wszystko. Młodyś czy stary, najlepiej poznasz sam wiecznego życia cud. Mroku ni śmierci nie ma tam, pod stopy jasny morski piach nam legł. I jam wśród tych, co wybierają sieci - nieśmiertelności dar ławicą okrył brzeg”.
Pragnął zawsze dowiedzieć się możliwie najwięcej o człowieku z przeszłości - jak żył, o czym myślał; dotknąć rzeczy, które do niego należały, a wtedy tego, kto na zawsze skrył się w mroku, znów opromieni jasne światło i okaże się, że ciemność i śmierć naprawdę nie istnieją.
Nie było to oczywiście racjonalne przekonanie, lecz raczej pewne przeczucie wewnętrzne, intuicja, którą trudno by ująć w słowa. W każdym razie z pewnością nie należało się dzielić owymi na poły mistycznymi, absolutnie nienaukowymi zapatrywaniami z profesorem Crisbym. Fandorin właściwie dlatego wybrał jako przedmiot swych badań nie jakąś prawdziwie odległą epokę, lecz wiek dziewiętnasty, że wejrzenie w czasy dopiero co minione uznał za łatwiejsze niż zagłębianie się w mroki dawnych dziejów. Jednakże studiowanie biografii tak zwanych postaci historycznych nie dawało wrażenia osobistego zaangażowania, współuczestnictwa. Nicholas nie czuł więzi z owymi ludźmi, i tak doskonale już wszystkim znanymi bez jego wkładu badawczego. Długo się zastanawiał, jak pogodzić własne zainteresowania z wymaganiami swej naukowej profesji, i wreszcie znalazł rozwiązanie. I tym razem - często tak przecież bywa - odpowiedź na trudne pytanie okazała się właściwie pod ręką - a ściślej rzecz biorąc, w ojcowskim gabinecie, na gzymsie nad kominkiem, gdzie stała niepozorna rzeźbiona szkatułka z hebanu.
Babcia Jelizawieta Anatoljewna, zmarła wiele lat przed narodzinami Nicholasa, wywiozła z Krymu w roku 1920 dwa prawdziwie cenne skarby. Jednym był przyszły sir Alexander, wówczas znajdujący się jeszcze w łonie matki. Drugim - puzderko z relikwiami rodzinnymi.
Największą pośród nich wartość poznawczą miał pożółkły kajet, zapisany równym, starannym pismem prapradziadka Isaakija Samsonowicza, kancelisty moskiewskiego archiwum Ministerstwa Sprawiedliwości, który sporządził drzewo genealogiczne rodu Fandorinów, opatrując je szczegółowymi komentarzami.
W szkatułce znajdowały się także przedmioty o wiele starsze. Na przykład krzyżyk z drewna cyprysowego, który - zgodnie z adnotacją rodzinnego dziejopisa - należał do legendarnego protoplasty rodu, rycerza krzyżowca imieniem Theo von Dorn.
Lub też miedzianorudy, niezblakły w ciągu stuleci kosmyk włosów, zawinięty w pergamin, na którym widniał prawie nieczytelny napis:
„Laura 1500”. Isaakij Samsonowicz skwitował rzecz lapidarną notatką: „Lok kobiecy, nie wiadomo czyj”. O, jakże poruszała w dzieciństwie bujną wyobraźnię małego Nicholasa tajemnicza miedzianoruda Laura, ukryta za nieprzeniknioną zasłoną stuleci!
Na biurku ojca stało, również pochodzące ze szkatułki, portretowe zdjęcie oszałamiająco przystojnego bruneta o smutnych oczach i efektownie przyprószonych siwizną skroniach - dziadka, Erasta Pietrowicza, osobistości ze wszech miar godnej zainteresowania.
A jakże cenny był autograf wielkiej cesarzowej, która własnoręcznie nakreśliła na kartce welinowego papieru dwa zaledwie słowa, ale za to jakie! „Dozgonnie wdzięczna” - u dołu zaś widniał znany wszystkim podpis: „Katarzyna”. Ojciec mówił, że niegdyś w szkatułce znajdowały się też ordery dziadka, w tym również złote, wysadzane drogimi kamieniami, ale babcia musiała je spieniężyć w ciężkich czasach. I postąpiła słusznie. W końcu po antykwariatach wala się pełno różnych krzyży - „Włodzimierzy” czy „Stanisławów” - natomiast za to, że Jelizawieta Anatoljewna uchroniła stary nefrytowy różaniec (dziś już trudno byłoby ustalić, do którego z przodków należał) oraz własność brygadiera Łariona Fandorina, zegarek-cebulę, w którym utkwiła turecka kula - cześć jej, chwała i wdzięczność po wsze czasy!
Nicholas sam się dziwił, że na tak proste rozwiązanie nie wpadł wcześniej. Po co grzebać się w biografiach obcych ludzi, o których przecież właściwie wszystko wiadomo, jeśli można się zająć historią własnego rodu? W dodatku z pewnością nikt człowiekowi nie wejdzie tu w drogę.
Z początku magister zajął się oczywiście autografem carycy, który mógł być własnością jedynie Daniły Fandorina - na dworze Semiramidy Północy pełnił on z pozoru niezbyt godne uwagi, lecz w istocie o kluczowym znaczeniu obowiązki osobistego sekretarza imperatorowej! Nicholas opublikował w szacownym czasopiśmie historycznym szkic o swoim przodku, gdzie pośród innych uwag zamieścił ostrożną supozycję na temat powodów owej cesarskiej wdzięczności i ewentualnego datowania dokumentu (czerwiec 1762?). Historycy slawiści przyjęli artykuł życzliwie, zatem badacz, uskrzydlony sukcesem, zajął się z kolei radcą stanu Erastem Pietrowiczem Fandorinem, który w latach osiemdziesiątych dziewiętnastego stulecia piastował stanowisko urzędnika do specjalnych poruczeń przy moskiewskim generale-gubernatorze, a następnie, już jako osoba prywatna, prowadził tajne śledztwa w najrozmaitszych mrocznych, zagmatwanych sprawach, w jakie obfitował przełom dziewiętnastego i dwudziestego wieku.
Niestety, z powodu niezwykle dyskrecjonalnego charakteru poczynań owego detektywa-dżentelmena Nicholasowi udało się odnaleźć bardzo niewiele udokumentowanych śladów jego działalności, dlatego też zamiast poważnego artykułu naukowego opublikował w pewnym piśmie ilustrowanym serię na poły beletrystycznych szkiców, opartych na ustnych przekazach rodzinnych. Z profesjonalnego punktu widzenia było to dość wątpliwe przedsięwzięcie, więc by się nieco zrehabilitować, Nicholas wdał się w żmudne, drobiazgowe badania odległego, jeszcze przedrosyjskiego okresu historii rodu von Dornów; zwiedził dokładnie ruiny i otoczenie ich rodowej siedziby, zamku Theofels, odbył wiele spotkań z potomkami innych gałęzi rodziny (warto odnotować, że los rozrzucił ich po całym świecie, od Laponii do Patagonii) oraz nakichał się i napłakał w licznych lokalnych archiwach, skarbcach muzealnych i parafialnych skryptoriach.
Rezultat wszystkich tych wysiłków nie okazał się bynajmniej olśniewający - ot, pół tuzina skromnych publikacji i dwa, może trzy niewielkiej wagi odkrycia, na podstawie których nie sposób sklecić przyzwoitej monografii.
Artykuł o połówce ostatniej woli Corneliusa von Dorna (jeszcze jedna relikwia z hebanowej szkatułki), opublikowany cztery miesiące wcześniej w „Royal Historical Journal”, także nie był szczególnym powodem do chwały. Żeby odcyfrować bazgroły dzielnego kapitana rodem z Wirtembergii, może zbyt pochopnie sądzącego, iż z jego lędźwi weźmie początek silna gałąź rodu rosyjskich Fandorinów, Nicholas musiał ukończyć specjalny kurs paleografii, mimo to jednak po odczytaniu dokumentu jego sens pozostał niejasny.
Gdyby gruby, szary arkusz został przepołowiony nie wzdłuż, lecz w poprzek, można by było przynajmniej poznać całą treść zachowanego fragmentu tekstu. Ocalał wszakże jedynie wąski pasek dokumentu - jakiś gamoń przeciął go z góry na dół, i druga połówka zaginęła.
Nicholas właściwie nie był nawet całkiem pewien, czy ten tekst to rzeczywiście wyraz ostatniej woli piszącego, jego testament duchowy, czy też zwykła prozaiczna notatka. Na potwierdzenie swojej hipotezy przytoczył w artykule kilka pierwszych linijek, w których - jak to jest przyjęte w tego rodzaju dokumentach - znalazła się wzmianka o diabelskich pokusach i Jezusie Chrystusie, a dalej następowały jakieś raczej praktyczne wskazówki:
PISANE KU PAMIĘCI SYNKOWI
DO ROZTROPNOŚCI DOJDZIE
A DROGI DO MOSKWY
NIE POJMIESZ JAK
BY POKUSY DIABEŁ
ZNAJŚĆ WTENCZAS NA BOGA
CO NA DOLE W AŁTYN
SPOD ROGOŻY NA ZBA
Szacowne czasopismo, wierne tradycji, nie uznawało ilustracji, dlatego nie udało się zamieścić fotografii tekstu, i Nicholas poprzestał na zacytowaniu powyższego fragmentu. Dalej następowały niezrozumiałe, niepełne wskazówki, dotyczące jakiegoś domu (który syn Corneliusa miał prawdopodobnie otrzymać w spadku), przetykane tu i ówdzie wzmiankami o przodkach von Dornów. Gdyby informacje o stanie posiadania cudzoziemskiego najemnika dotrwały do naszych czasów w całości, z punktu widzenia historyka byłoby to dość interesujące, ale o wiele ważniejsze wydawało się, że pod dokumentem znajdowały się podpis i data, umieszczone w lewym dolnym rogu i dzięki temu doskonale zachowane:
SPISANE W KROMIESZNIKACH 3 MAJA ROKU 7190 RĘKĄ KORNIEJA FONDORINA
Wynikało z tego, że w maju 1682 roku (czyli 7190 wedle kalendarza staroruskiego) Cornelius przebywał w nadwołżańskim mieście Kromieszniki, gdzie właśnie w tym czasie oczekiwał na wezwanie do Moskwy znajdujący się w opale* [*Opala (ros.) - gniew, niełaska. Na dworze wielkich książąt i carów w XV-XVIII w. wyrażała się w różnych formach sankcji wobec bojarów i szlachty - od zakazu pojawiania się na dworze władcy, poprzez areszt domowy i utratę godności i urzędów oraz konfiskatę majątku, aż do kary więzienia i śmierci (przyp. tłum.).] bojar Artamon Siergiejewicz Matfiejew. Potwierdzało to rodzinną legendę, że kapitan von Dorn należał do kręgu osób blisko związanych z pierwszym ministrem cara Aleksego Michajłowicza i nawet ożenił się z córką bojara. Ostatnie twierdzenie najpewniej było wyssaną z palca bajeczką, która miała swe źródło w tym, że syn Corneliusa, Nikita Fandorin, przez długi czas piastował stanowisko osobistego sekretarza hrabiego Andrieja Artamonowicza Matfiejewa, posła pełnomocnego cara Piotra przy wielu europejskich dworach.
Artykuł Nicholasa kończył się supozycją, że dokument został przecięty najprawdopodobniej w czasie majowego buntu moskiewskich strzelców, którzy wystąpili przeciwko bojarowi Matfiejewowi i jego ludziom, w ich liczbie zapewne również Corneliusowi von Dornowi, o którym po roku 1682 w żadnych świadectwach nie znajdujemy wzmianki.
Trzy tygodnie później zaś, kiedy Nicholas wrócił z Wenecji, gdzie trafił na ślad pewnej bardzo interesującej historii, związanej z niezmordowanym w swych wyczynach Erastem Pietrowiczem, czekała na niego przesyłka z Moskwy.
Na grubej brązowej kopercie widniał stempel moskiewskiego Głównego Urzędu Pocztowego. Nie było tam natomiast ani nazwiska nadawcy, ani adresu zwrotnego. Wewnątrz znajdował się egzemplarz pisma „Rosyjskie Wiadomości Archiwalne” sprzed trzech lat. Do strony 178, na której zamieszczono rubrykę Najświeższe nowiny, przyklejono czerwoną zakładkę. Nicholas znalazł tam - pośród licznych ogłoszeń na temat seminariów naukowych, obrony prac doktorskich i informacji o drobnych znaleziskach w prowincjonalnych archiwach - krótką notatkę bez tytułu i podpisu, oznaczoną skromną gwiazdką.
*
Podczas prac ziemnych przy budowie siedziby władz administracji lokalnej w m. Kromieszniki (obwód kostromski) odsłonięto kamienną podmurówkę dolnej części budynku, należącego najprawdopodobniej do zespołu zabudowań rodowej siedziby hrabiów Matfiejewów, która spłonęła w 1744 roku. Członkowie Obwodowej Komisji Archeologicznej zbadali podziemia, opukali ściany i znaleźli skrytkę - niewielką wnękę, zamaskowaną dwiema białymi cegłami. Wewnątrz znajdował się skórzany kuferek, a w nim przedmioty pochodzące przypuszczalnie z połowy XVII wieku: unikatowy budzik z brązu, wykonany w Hamburgu, oraz złoty medalion z wyrytymi łacińskim alfabetem inicjałami „C. v. D.”, a także prawa połowa odręcznie napisanego dokumentu. Budzik i medalion przekazano miejskiemu muzeum krajoznawczemu, fragment rękopisu zaś Centralnemu Archiwum Akt Dawnych.
Nicholas przebiegł notatkę oczyma, po czym przeczytał ją jeszcze raz, bardzo uważnie, i poczuł nagle znajome, niewypowiedziane, odurzające podniecenie - to samo, którego doznawał za każdym razem, gdy pośród nieprzeniknionego mroku czasu, co bezpowrotnie odszedł, nagle zaczynały przebłyskiwać i wysnuwać się zeń cieniutkie jak niteczki promienie światła. Właśnie z powodu owych czarodziejskich, ulotnych chwil, których naszemu magistrowi zdarzyło się doświadczyć zaledwie kilka razy w życiu, wybrał na przedmiot swych badań historię. W nieprzeniknionych ciemnościach, w krainie of no return* [*Z której nie ma powrotu (ang.).] (chyba nie umiałby tego równie obrazowo ująć po rosyjsku), nagle zapalał się ogieniek, migoczący słabym, lecz wabiącym światłem. Zrób krok, człowieku, uchwyć wątłe niteczki cieniutkich promyków, a może uda ci się pochwycić Czas za skraj czarnej opończy i zmusić go, by się cofnął na chwilę!
Kromieszniki, C. v. D., Matfiejewowie, prawa połówka dokumentu, XVII wiek - wszystko się zgadzało. Brakująca część testamentu została odnaleziona, nie ulegało wątpliwości! Nietrudno było również wyjaśnić sprawę przesyłki. Jakiś Rosjanin - najpewniej historyk lub archiwista - natknął się na artykuł Fandorina w „Royal Historical Journal”, przypomniał sobie notatkę z „Wiadomości Archiwalnych” i postanowił zwrócić na nią uwagę autora. Jakież to rosyjskie - nie podać swego nazwiska, nie dołączyć choćby krótkiego liściku, nie napisać adresu zwrotnego! Z zachodniego punktu widzenia - najczystsze barbarzyństwo. Nicholas wszakże zdążył dobrze poznać mentalność i obyczaje nowych Rosjan. Anonimowość przesyłki świadczyła nie tyle o braku wychowania nadawcy, ile o jego skromności. Prawdopodobnie był on również człowiekiem ubogim (wiadomo, w jakich warunkach żyje większość rosyjskich naukowców), ale niepozbawionym godności. Obawiał się, że bogaty cudzoziemiec, uradowany otrzymaniem tak bezcennej wskazówki, obrazi go propozycją pieniężnej gratyfikacji. Niewykluczone też, że nadawca krępował się swej kulawej angielszczyzny i w obawie przed popełnieniem błędów nic nie napisał, choć przecież mogłoby mu przyjść do głowy, że autor artykułu o siedemnastowiecznej Rosji musi jako tako znać również współczesny język rosyjski.
(Och, ta słynna wstydliwość nowych Rosjan! Nicholas znał pewnego moskwianina, odbywającego staż na Uniwersytecie Londyńskim; facet po pijaku nagadał głupstw kierownikowi katedry, a nazajutrz nawet mu nie powiedział „przepraszam”, chociaż sądząc ze skonfundowanej miny, doskonale pamiętał o zajściu. „Niech pan podejdzie do profesora i po prostu go przeprosi - doradził mu Fandorin. - No trudno, za dużo pan wypił, każdemu się zdarza”. Nowy Rosjanin odparł na to: „Nie mogę. Krępuję się”. I przeżywał męki do końca stażu).
Ale co tam! Jeżeli życzliwy nieznajomy nie życzy sobie wdzięczności, Nicholas to uszanuje. Grunt, że teraz - przy odrobinie szczęścia i konsekwencji w działaniu - uda mu się napisać prawdziwą książkę. Jeżeli Cornelius przebywał na zesłaniu razem z Artamonem Matfiejewem (co obecnie należy właściwie uważać za udowodnione), to w pełnym tekście testamentu mogą się znajdować doprawdy bezcenne informacje. Nicholas przeczuwał, że jest bliski rzeczywistego odkrycia naukowego. Ale nawet gdyby aż tak mu się nie powiodło, zawsze będzie mógł zebrać dość materiału na poważną monografię, zatytułowaną, powiedzmy:
CORNELIUS VON DORN - KORNIEJ FONDORIN
Dzieje cudzoziemskiego najemnika w Rosji epoki
przedpiotrowej, spisane przez jego potomka
No co? Brzmi nieźle, prawda? Wystarczy posiedzieć we wspomnianym już CAAD, czyli Centralnym Archiwum Akt Dawnych, przekartkować parę prac o werbowaniu cudzoziemskich oficerów, przejrzeć rejestry wypłaty żołdów, protokoły ze śledztwa Prikazu* [*Prikazy - w Rosji XVI - pocz. XVIII w. odpowiednik ministerstw, urzędów resortowych (przyp. tłum.).] Spraw Tajnych, dotyczącego osoby Artamona Matfiejewa - i faktów nie zabraknie. Następnie przedstawi się je na interesująco nakreślonym tle epoki, uzupełni przypominającymi biografię tytułowego bohatera życiorysami innych cudzoziemskich najemników - i książka gotowa. Przy okazji Nicholas pozna wreszcie prawdziwą, a nie romantycznie wyidealizowaną ojczyznę. Dawno wszak powinien był to zrobić.
Sir Alexander spoczywał na dnie morza, niewładny już przekonać lekkomyślnego potomka, by zrezygnował z ryzykownego przedsięwzięcia, więc Nicholas wcielił swój zamiar w czyn w oszałamiającym tempie. Wysłał faks do moskiewskiego archiwum, w odpowiedzi otrzymał potwierdzenie, że interesujący go dokument istotnie znajduje się w zbiorach tej instytucji i może mu zostać udostępniony, a reszta to były już nieistotne drobiazgi: bilet, rezerwacja hotelu, sporządzenie testamentu (tak na wszelki wypadek). Cały swój ruchomy i nieruchomy majątek Nicholas, nie posiadając żadnych bliższych ani dalszych krewnych, zapisał Światowej Organizacji Walki o Prawa Zwierząt.
Po czym wyruszył w podróż - morską, a następnie lądową - trasą,...
kubolina12310